Túrikterdiń bulaı isteýiniń sebebi túsinikti. Onyń artynda «Túbi bir túrkimiz!» degen oı jatyr. Ortalyq Azıadaǵy túrkitildes respýblıkalar táýelsizdigin jarıalaýymen qosa soǵan deıin beti ashylmaı kele jatqan bir jaı kómeskiden kórneýge shyqty. Adamzat mádenıetiniń damý tarıhynda ózindik orny bar túrik mádenıeti san taraý bolyp aǵyp kelip, ýaqyttyń búgingi kezeńine kelgende qaıtadan bir arnaǵa toǵysýǵa múmkindik alǵanyn ańǵartty. Meıli, bizder – Túrkıa men Ortalyq Azıadaǵy elder – tarıhı sebepterden saıası júıemiz ben jasap otyrǵan qoǵamymyzda, el qurýdaǵy ustanymymyz ben júrer jolymyzda qanshama erekshelikter bolǵanymen, báribir bizdegi ortaqtyqtyń ornyn basa almady. Buny kári ýaqyttyń ózi dáleldep ótti. Saıasat bizdi bólip turǵanymen, mádenıet bizdiń ajyramas birligimizdi saqtady. Jańa kezeńdegi túbi bir túrkilerdi tarıhı mádenıeti sabaqtap tur desek, onyń arqaýy arydan kelgen tili men ádebıetinde jatyr. Birneshe myń jyldan beri Ortalyq Azıada aınala qorshaǵan ımperıalardyń ashylǵan arandaryna jutylmaı, jutylsa da qorytylmaı aman qalý qandaı erlik bolsa, osy erlikti taný, osy erlikti jasaǵan mádenıetti moıyndaý da – sondaı erlik.
2006 jyly Shvesıa Ádebıet akademıasy sol jylǵy Nobel ádebıet syılyǵyn Túrik jazýshysy Orhan Pamýkke berip, dál sondaı erlik jasady. Buǵan deıin Nobel syılyǵy Batys órkenıetiniń ókilderinen tys, úndi (1913 j), japon (1967 j, 1994 j), qytaı (2000 j), Latyn Amerıkasyndaǵy úndistermen aralas mádenıet (1945 j, 1967 j, 1982 j, 1990 j), arab (1988 j), slaván (1933 j, 1958 j, 1970 j) syndy órkenıetter men mádenıetterdiń ókilderine berilgen bolatyn. Osylardan keıin joǵarydaǵy órkenıetterdiń birazynyń qaq ortasynan oıyp oryn alyp, neshe ǵasyr boıynda sol órkenıetterdi bir-birine sabaqtap kelgen túrki mádenıetiniń ókiline Nobel syılyǵyn berý kezek kútip qalǵan edi. Keıin Ortalyq Azıadaǵy túrkitildes elderdiń óz aldyna el bolýy bul ustanymǵa tipti de túrtki boldy. «Jas qazaq» gazetiniń 2005 jylǵy №26 sanynda «Qazaqqa Nobel syılyǵy kerek» degen maqalamyzda sheteldiń Nobel syılyǵyn zertteıtin oqymystylarynyń birer kózqarasyna oryn bergen edik. Onda zertteýshiler Nobel syılyǵynyń ótken bir ǵasyrlyq tarıhyna paıymdaý jasaı kelip, Nobel ádebıet syılyǵy «Osy ýaqyt aralyǵynda (XXI ǵasyrdyń aldyńǵy shıreginde) Ortalyq Azıadan (túrki mádenıetine qatysty) bir aqyn, endi bir jazýshyǵa berilýi múmkin» degen boljam aıtqan. Arada jyl ótkende Túrik jazýshysy ótken bir ǵasyrda qalǵan sol bostyqty toltyryp, Nobel syılyǵynyń ıegeri atandy. Bulardy tek qana sáıkestik deýge bolmaıdy.
Budan soń «Shvesıa Ádebıet akademıasy alǵashqy Nobel ádebıet syılyǵynyń ıegeri etip nelikten túrik jazýshysy Orhan Pamýkty tańdady?» degen zańdy saýal týady. Bizdińshe, munyń tómendegideı sebepteri bar.
Birinshiden, Túrkıa – túrkitildes elderdiń ishinde Keńes Odaǵy qulaǵanǵa deıin táýelsiz bolyp turǵan birden-bir túrkitildes el nemese túrki mádenıetin memleket formasynda saqtap, dúnıege tanytqan jalǵyz memleket.
Ekinshiden, Túrkıa – batys mádenıetine dos bolmasa da, qas bolǵan joq, qaıta belgili deńgeıde batys mádenıetimen aralastyq qalyp tanytty, tipti aınalasyndaǵy ózge mádenıettermen (aıtalyq, arab, parsy) salystyrǵanda batys mádenıetimen úndese bildi. Ortalyq Azıadaǵy túrkitildes elder táýelsizdik jarıalaǵannan keıin batys órkenıeti úshin Túrkıanyń bundaı «jaqyndastyq» orny tipti de kórnektilene tústi. Batystyqtar Ortalyq Azıa elderine Túrkıany úlgi etip kórsete otyryp, ózderine tartý baǵytyn ustandy.
Úshinshiden, Orhan Pamýk – túriktiń ózge aǵa býyn qalamgerlerimen salystyrǵanda ádebıetke 1980 jyldardan keıin kelgen jas býynnyń ókili. Túrkıa úshin de, Ortalyq Azıadaǵy túrkitildes elder ádebıeti úshin de bunyń sımvoldyq máni óte zor. Endigi jerde Nobel syılyǵynyń tuńǵysh ıegeri retinde Orhan Pamýk birden túrkitildes elderdiń ádebıetke táýelsizdikten keıin kelgen urpaǵynyń týyn ustaýshyǵa aınalady. Bul Ortalyq Azıadaǵy túrkitildi elder ádebıetiniń buǵan deıin basa bılegen orys ádebıetiniń ıleýinen shyǵýyna jetekshi kúsh tabyldy degen sóz.
Al bul bulqynystyń artynda naǵyz rýhanı táýelsizdikke umtylý – saıası, ıdeologıalyq senimniń ómir súretini ózinen ózi túsinikti. Orhan Pamýktyń jasampazdyǵyna nazar salsaq, onyń túrik ádebıetindegi jańa býyn ekenine birden kóz jetkizemiz. Shyǵarmalary álemniń 40 tiline aýdarylǵan (Nobel syılyǵyn alýdan buryn) osy jazýshy týrasynda batystyń ádebıet synshylary qashanda bir aýyzdan «M.Prýst, T.Mann, H.L.Borhes, I.Kalvıno, Ý.Ekostardyń izbasary» degen marapat aıtady. Joǵarydaǵy qalamgerler búgingi álem ádebıetiniń jańa deńgeıin kórsetip turǵan tulǵalar sanalatyny belgili. Nobel syılyǵy buǵan deıin joǵarydaǵy qalamgerlerdiń topyraǵynan shyqqan eń jas býynǵa berilmeı kelgen edi. Al, Orhan Pamýkke kelgende ádebıette modernızm men postmodernızmdi ózara sińire bilgen eń jańashyl osy urpaqtyń ókili Nobel syılyǵynyń ıegeri atandy jáne bul qalamger túriktildi ádebıetten shyǵyp otyr.
Jazýshynyń 1985 jyly jaryq kórgen «Aq qorǵan» (Beyaz Kal) romanynda XVII ǵasyrdaǵy batystyq (venesıalyq) qolǵa túsken qul men Osman ımperıasynyń oqymysty-ǵalymy ortasyndaǵy áńgime baıandalady. Bul eki adam bolmys-bitiminen tartyp minezine deıin uqsamaıdy. Batystyq –shyǵystyqtarsha áńgime aıtýǵa qumar, qıalshyl adam, al shyǵystyń oqymystysy – batystyqtar sıaqty ǵylymǵa sheksiz berilgen, qashanda baıypty oı aıtatyn, salqynqandylyǵymen kózge túsedi. Romanda bul eki adam talasa-talasa kele aqyrynda biriniń kemshiligin biri tolyqtaı bastaıdy. Ekeýi sońynan kıim aýystyrady da, batystyq shyǵysqa bet alady, shyǵystyq oqymysty batysty betke alady... Roman «mádenıetter birin-biri jaýlap jutýy kerek» degen kózqarasqa túbirimen qarsy oı aıtady. Bul taqyryp Orhan Pamýktyń búkil romandarynyń negizin quraıdy.
Jazýshy kelesi «Qara kitap» (Kara Kitap, 1990 j) romanynda óz dáýiriniń eń jańa ádebıet uǵymdaryn shyǵarmashylyǵyna sińirýge tyrysqan. Bul romandy modernızm men postmodernızmdik dúnıetanym ár qyrynan aıshyqtap tur. Avtordyń taqyryp jaǵynda joǵarydaǵy «Batys pen Shyǵys qatynasyna» soǵa otyryp, dástúrlik prozanyń sheńberinen shyǵyp ketken jańa roman jazý umtylysynyń túp maqsaty – adamzattyń osyzamandyq sanasyna tereń úńilý syndy qajettilikten týyndaǵan.
Bir kúni advokat úıine oralǵanda inisi men áıeliniń jazym bolǵany týraly habardy estıdi. Bul romanda jýrnalısik stıl, barlaýshylyq romandarǵa tán qoltańba bar, janrlyq shektemelik joıylǵan, ýaqyt pen keńistik jıi buzylady. Bul roman qaı jaǵynan qarasań da aty zatyna saı búgingi «Jańa romandardyń» talǵamynan shyǵady. Batystyń bir synshysynyń bul roman týraly «Qara kitap» oqıǵany baıandamaıdy, qaıta oqıǵany qalaı baıandaýdy baıandaıdy» degeni bar. Roman – Túrkıa qoǵamynyń búgingi mádenıettik bolmysyn turaqsyzdyqtan izdegen. Bul kitapqa kezinde Túrkıanyń solshyl baǵyttaǵy qaıratkerleri qatty shúılikken eken.
Romannyń oqıǵasy qarapaıym: jas advokattyń áıeli joǵalyp ketedi. Sharq uryp áıelin izdegen advokat áıeli ózimen ákesi bir, sheshesi basqa inisiniń etegin ustap ketkenin biledi. Bul adam alys-jaqynǵa belgili jýrnalıs edi. Sonymen advokat jýrnalıs inisiniń deregin ol jazǵan maqalalardyń izimen kesýge kóshedi. Osy barysta advokat áıeli men inisiniń «Jaryq saraı» degen úıde turyp jatqanyn biledi. Advokat ol araǵa barǵanda qashqyndar áldeqashan iz jasyryp úlgergen bolyp shyǵady. Sonymen advokat inisiniń atymen gazetterde maqala jarıalaı bastaıdy. Alaıda ol inisiniń maqalasyn oqymasa óz jumysyn júrgize almaıdy... Bir kúni advokat úıine oralǵanda inisi men áıeliniń jazym bolǵany týraly habardy estıdi. Bul romanda jýrnalısik stıl, barlaýshylyq romandarǵa tán qoltańba bar, janrlyq shektemelik joıylǵan, ýaqyt pen keńistik jıi buzylady. Bul roman qaı jaǵynan qarasań da aty zatyna saı búgingi «Jańa romandardyń» talǵamynan shyǵady. Batystyń bir synshysynyń bul roman týraly «Qara kitap» oqıǵany baıandamaıdy, qaıta oqıǵany qalaı baıandaýdy baıandaıdy» degeni bar. Roman – túrkıa qoǵamynyń búgingi mádenıettik bolmysyn turaqsyzdyqtan izdegen. Bul kitapqa kezinde Túrkıanyń solshyl baǵyttaǵy qaıratkerleri qatty shúılikken.
1998 jylǵy «Meniń atym – Qyzyl» (Benim Adim Kirmizi) romanynda «Batys pen Shyǵys qatynasy» máselesi qaıtadan kóterilgen. Romannyń oqıǵasy 1591 jyly Stambulda týǵan sýretshiniń qastandyqpen ólýinen órbıdi. Synshylar bul kitaptyń tetigi «ıslam dúnıesindegi zer sýret óneriniń batystyń realısik sýretiniń áserinde daǵdarystarǵa urynyp, óz álsizdiginiń shyrmaýynda matalyp qalǵan bolmysy arqyly búgingi túrik qoǵamynyń kózge kórinbeıtin tasadaǵy qaıshylyqtaryn ashqandyǵynda» dep qaraıdy. Romanda túrik sultanynyń ámirimen erekshe bir sýret syzý tapsyrmasyn alǵan áıgili sýretshiniń denesi qudyqtan tabylady. Bul adam ózge eki sýretshimen birlese otyryp, Eýropada sol tusta jańadan boı kóterip kele jatqan sýret óneriniń artyqshylyqtaryn qabyldaı otyryp, túrik sultanynyń ómirin beınelemek bolady. Biraq olardyń bul mindetti oryndaýy bireýlerge jaqpaıdy. Sonymen sýretshi óltiriledi. Bul qastandyqty tekserýdi qolǵa alǵandar bar syrdyń sheshýi sýretshiniń artynda bitpeı qalǵan sýrette ekenin ańǵarady. Ol sýrette qarapaıym ǵana jylqy sýrettelgen edi. Biraq úńile kelgende, ol jylqynyń boıynda ózgege uqsamaıtyn ózindik ereksheliktiń bar ekenin baıqaýǵa bolatyn. Ol jylqy ásilinde, jylqy balasyna uqsamaı syzylǵan – tanaýy ekige aıyrylǵan edi...
Joǵarydaǵy romandar Túrkıanyń búginge deıingi dástúrlik mádenıetiniń bolmysyna úńilgen bolsa, 2002 jyly jaryq kórgen «Qar» (Kar) romany birden búgingi túrik qoǵamyna nazar aýdartady. Romannan avtordyń búgingi zamandyq roman jazý stılin jetik meńgergenin baıqaımyz. Kitaptaǵy oqıǵa qarapaıym: uzaq jyl Germanıada sergeldeń bolyp júrgen Ka (Ka) degen aqyn jigit 12 jyldan keıin eline oralady. Ol gazet tilshisi salaýatymen Túrkıanyń shyǵysyndaǵy Kars degen qalashyqta ótetin saılaýǵa qatysty bir maqala jazbaq bolady. Ka Kars qalashyǵyna kelgen kúni qalada qar jaýady. Ol qar qalanyń qatynasyn úsh kún boıynda ózge álemnen úzip tastaıdy. Sonymen tuıyqtalyp qalǵan úsh kúnde qalashyqta Túrkıanyń ótken bir ǵasyrda basynan ótkizgen túrli-tústi oqıǵalary túgelge jýyq qaıtalanady: saılaý bolady; dinshilder bas kótermek bolady; sońy áskerı tóńkeriske ulasady; terrorısterdi terrorıster qurtady...
Ka bulardyń báriniń kýási bolady. Tórt jyl boıynda jyr jazbaǵan aqyn kenetten shabyty kelip, 19 jol óleń jazyp tastaıdy. Joǵarydaǵy túrli-tústi dańǵaza aıǵaılardan keıin Ka jaýyp turǵan qarǵa qarap adam men tabıǵattyń úndestiginen qıalǵa berilip «Shirkin, kirlegen qap-qara sanamyzdy mynaý qar tap-taza qylyp jýyp ketse ǵoı» degen oı keshedi... Joǵarydaǵy tórt romannan biz Orhan Pamýktyń Shyǵys pen Batystyń ádebıet dástúrin tolyq meńgergenin baıqaımyz. Bunyń ózi budan keıingi túrki tildi ádebıettiń osy baǵytta damýyna qozǵaýshy kúsh bolatyny aıdan anyq.
Ardaq NURǴAZYULY
