– Siz 2011 jylǵy daǵdarysty dál boljaǵan adamsyz. Endeshe endi eki jyldan Reseı ekonomıkasyn ne kútip tur?
– Eki jyldan keıin Reseı ekonomıkasy qazirgiden de jaqsy jaǵdaıda bolady. Iá, bıylǵy jyl aýyr bolady. Biraq, odan keıin órleý bastalýy múmkin.
– Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy qaqtyǵystar jalǵasyn tapqan jaǵdaıda bul Reseı ekonomıkasyna qanshalyqty áser etedi?
– Reseı Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy áskerı qaqtyǵystarǵa aralasyp jatqan joq.
Óz tarapymnan Batystyń sanksıalary Kremlge qalaı áser eterin zerttedim. Reseıdiń resýrstary, birinshi kezekte adamı resýrstary ǵalamat, al tabıǵı resýrstary tipti sarqylmas. Sondyqtan da reseılikter kúsh biriktirip, búgingi problemalardy shesherine senimdimin. Buǵan kúmánim joq.
– Reseıdiń bolmysyn sıpattaıtyn úsh reseılik saıasatkerdi ataı alasyz ba?
– Úsheýin ǵana ma? Jaraıdy. Birinshi kezekte, bul, birge istegen – Mıhaıl Gorbachev, odan keıin Borıs Elsın jáne Vladımır Pýtın.
Menińshe, Pýtın – qazirgi Reseıdiń ishki jáne syrtqy saıasatyn eń joǵary deńgeıde aıshyqtap otyrǵan birden-bir tulǵa.
– 2005 jyly otanyńyzdy tastap ketýge májbúr bolǵanda nelikten Reseıdi tańdadyńyz? Aıtalyq, Qazaqstanǵa nemese Batys elderiniń birine ketkińiz kelmedi me?
– Mende budan basqa tańdaý bolǵan joq. Sebebi, Reseı – meniń ekinshi otanym. Ómirimniń eń qyzyqty sátterin osy elde ótkizdim. Ómir kórdim, tájirıbe jınadym.
Meniń Reseıim – bul orys ǵylymynyń, orys mádenıetiniń jáne qoldanbaly matematıkanyń álemi.
– Sizdiń ornyńyzǵa kelgen Qurmanbek Bakıev elden qashqanda saıası baspana retinde Belorýssıany tańdady. Sizdiń oǵan degen kózqarasyńyz ózgerdi me?
– Joq. Ózgergen joq. Munyń saıası jáne basqa da sebepteri bar. Ol Belorýske beker ketken joq. Lýkashenkonyń ózi Bakıevti rýhtas, saıasattaǵy ustanymdary bir, bılikke degen kózqarastary uqsas adam retinde ataǵan. Onyń Belorýsti tańdaǵany da sodan.
– Qyrǵyzstanda Reseı prezıdenti Pýtınniń reıtıńi óte joǵary eken. Muny nemen túsindirer edińiz?
– Bul – zańdylyq ári ádiletti reıtıń der edim. Sebebi, Vladımır Vladımıruly – myqty, tájirıbeli saıasatker. Ony joǵary baǵalaǵan jerlesterimdi jaqsy túsinemin.
Pýtın Reseıdiń egemendigin erekshe qorǵaıdy, qyrǵyzdar óz kezeginde óz prezıdentinen Qyrǵyzstan múddesin dál Pýtın sıaqty qorǵaýyn qalaıdy. Sosyn qazirgi Qyrǵyzstan ekonomıkasy aýyr halde. Kópshilik «eldiń damýyna Reseı yqpal etedi» degen senimde.
Pýtınniń Qyrǵyzstandaǵy reıtıńisiniń joǵary bolýyna bir jaǵynan osy jaǵdaı yqpal etip otyr.
– Ýkraına, Belorýs, Moldovada ári ketse eki tańdaý bar. Ol – Eýroodaq nemese Reseı. Al Qyrǵyzstanda qalaı? Azıa qurlyǵynda ornalasqan memleket retinde sizderge Qytaı da qyzyǵýshylyq tanytýy múmkin ǵoı?
– Men ýkraındyqtardy jaqsy bilemin. Baltyq elderin qospaǵanda, qazirgi Ýkraınanyń baǵyty halyqtyń emes, saıası elıtanyń tańdaýy.
1991 jylǵy referendýmda KSRO halqynyń kóp bóligi Keńes Odaǵyn saqtap qalýǵa daýys berdi. Iaǵnı, Reseıdiń jaǵyna qaraı tańdaý jasady.
Qyrǵyzstannyń aldynda mundaı tańdaý turǵan joq. Bizdiń tarıhymyz eki uly derjava – Reseı jáne Qytaımen tyǵyz baılanysty.
Jalpy sońǵy 200 jylda biz Reseımen birge boldyq. Atake Baatyr degen ataqty ámirshi bolǵan. Mine, sol Baatyr Ekaterına patshaıymǵa Reseıdiń quramyna qosylý úshin óziniń elshilerin jiberedi. Ol tustary qyrǵyz bıligi ár tustan antalaǵan jaýdyń shabýyldarynan ábden álsiregen bolatyn. 2015 jyly Ekaterına patshaıymnyń Baatyr ámirshi jibergen elshilerdi barsha saltanatpen qabyldaǵanyna 230 jyl toldy. Ol tustary Reseı orys-túrik soǵysymen basy qatyp, Orta Azıaǵa kóńil aýdaratyn jaǵdaıda emes-tuǵyn. Alaıda 80 jyl ótkesin Qyrǵyzstan óz erkimen, qaıtalap aıtaıyn, óz erkimen Reseı ımperıasynyń quramyna qosylady.
– Sarapshylar sizdi jáne Ýkraınanyń burynǵy prezıdenti Vıktor Ianýkovıchti jıi salystyrady. Ekeýińiz de ázirgi kúni Reseıde turasyzdar...
– Meniń bilýimshe, Ianýkovıch alańǵa shyqqan halyqqa «oq atyńdar!» degen buıryq bergen joq. Maıdandy uıymdastyrǵan azamattar otqa maı tamyzý úshin ózderi oq atty. Ianýkovıchtiń eń basty qateligi, bılikti qoldan bere salǵan memorandýmǵa qol qoıyp qoıdy.
Al menimen ony salystyrmańyzdar! Aramyzda eshqandaı uqsastyq joq. Ekeýmiz eki álemniń adamymyz. Men – ǵylymnyń, ǵylymı ortanyń adamymyn. Ianýkovıch sheneýnikter áýletinen shyqqan.
– Qyrymdy anneksıalap, Ýkraınanyń shyǵysyna basyp kirgennen keıin sizdiń Reseıge qatysty kózqarasyńyz ózgerdi me?
– Ózgerse de oń baǵytqa qaraı ózgerdi. Túsindire keteıin. Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy ahýalǵa prezıdent Poroshenko bastaǵan qazirgi Ýkraına bıliginiń ózi kináli. Olar óz halqyna qarsy soǵys ashty.
– Al Qyrym she?
– Qyrym deısiz be? Qyrym – Reseıdiki. Álemdik tarıhty, Reseı memleketiniń tarıhyn jaqsy biletin adam sizge osylaı aıtady. Qyrym – uly Ekaterına patshanyń jobasy. Demek, Reseıdiń jobasy.
Hrýshevtiń Qyrymdy Ýkraına quramyna qosý týraly sheshimi KSRO-nyń Konstıtýsıasyna saı jasalǵan joq.
Eger ázir Ýınston Cherchıll men Rýzvelt tirilip kelse, olar Qyrymnyń orysqa tıesili ekendigin aıtar edi. Cherchıll sonymen qatar Sevastopoldi orys qalasy dep ataǵan.
– Siz prezıdent kezińizde amerıkalyq áskerı kúshterdi Qyrǵyzstan terıtorıasynda ornalastyrýǵa kelisim berdińiz. Biraq keıin, AQSH-ty «qyrǵyz jerinde revolúsıa jasady» dep aıyptadyńyz. Qyrǵyzstan men Amerıka Qurama Shtattarynyń qazirgi qarym-qatynasyna qandaı baǵa beresiz?
– 2001 jyly NATO-nyń áýe kúshterin ornalastyrýǵa kelisim berdim jáne bul durys sheshim boldy. AQSH ol tustary halyqaralyq antıterrorıstik koalısıanyń basynda turdy.
Ol kez Qyrǵyzstanǵa Aýǵanstan terıtorıasyndaǵy lańkesterden qaýip tónip turǵan kez edi...
Shyny kerek, ol tustary biz bárimiz de Amerıkanyń nıeti adal dep oılaıtynbyz. AQSH-tyń Orta Azıa elderinde demokratıalyq qundylyqtardy ornatpaq umtylysyna senetin edik. Biraq, búgingi zamanda kúlli álem demokratıanyń «amerıkalyq úlgisi» qandaı bolatynyn jáne onyń arty qandaı tragedıaǵa alyp keletinin óz kózimen kórdi.
Aıtalyq, Irakty alaıyq. Bul eldiń ishki-syrtqy saıasatyna Amerıka aralasqan soń haos bastaldy. Qazirgi Irak jer betinen joǵalýdyń aldynda tur. Ýaqyt óte kele Lıvıa, Sırıa, Aýǵanstan da álem kartasynan óshedi.
Amerıkandyqtar demokratıamen aınalysqan barlyq aımaqtarda atys-shabys, kóterilis bolady, haos bastalady. «Túrli tústi revolúsıa» bolǵan memleket órkenıet kóshinen qalyp, birneshe ǵasyrǵa keri sheginedi.
Ýkraınany alyp qaraıyq. Qazir bul elde azamattyq soǵys júrip jatyr. Bir kezderi, bul el KSRO-nyń eń qýatty elderiniń biri edi. Onyń ǵylymı-tehnıkalyq potensıalyna kúlli álem qyzyǵatyn. Qazirgi jaǵdaıy qalaı?
Grýzıadaǵy ahýal da sondaı. Óz basym Qyrǵyzstan men AQSH-tyń arasyndaǵy jaǵdaı jaqsara túsedi dep oılamaımyn.
– «Orys tilin – týǵan tilim» dep aıta alar ma edińiz?
– Árıne. Men – ǵylymnyń adamymyn. Ǵylym týraly oılaǵanda oryssha oılaımyn. Ras, qyrǵyzsha da oılaımyn. Qyrǵyzstan prezıdenti bolǵanda men orys tilin nasıhattadym, orys tili resmı til retinde bekitildi. Iá, ultshyldar tarapynan synǵa ushyraǵanym ras.
Reseıde bilim alyp jatqan qyrǵyz jastary osyndaı sheshim qabyldaǵanym úshin talaı ret alǵys aıtqan. Olar orys tilin jaqsy biledi. Orys tilin bile otyra, kez kelgen jaǵdaıda, kez kelgen salada básekege túse alaryn jaqsy túsinedi.
– Otanyńyzǵa oralatyn oıyńyz bar ma? Qyrǵyz bıligimen osy týraly sóılestińiz be?
– Sóılestim. Biraq, elge qaıtqannyń ózinde qyrǵyz bıligi meniń qaýipsizdigime kepildik bere alaryna senbeımin. Qyrǵyzstan osydan on jyl buryn quqyqtyq memleket degen ataýynan aıyrylǵan. Osy ýaqyttyń aralyǵynda bılikke kelgen Bakıev, Otýnbaeva, Atambaev – barlyǵy da revolúsıanyń kóshbasshylary. 2005 jylǵy memlekettik tóńkeristi uıymdastyrǵan da osy úsheýi.
– Sizdiń prezıdent qurdastaryńyz kóp. Nursultan Nazarbaev pen Aleksandr Lýkashenko 20 jyldan asa bılik quryp keledi. Burynǵy prezıdent retinde aıtalyq, Lýkashenkoǵa qandaı keńes berer edińiz?
– Lýkashenko keńeske muqtaj emes. Ol – kóregen prezıdent. Eger uzaq bılik qurǵan prezıdentterdi halqy súıetin bolsa jáne ornynda qalǵanyn qalaıtyn bolsa, olarǵa ketýdiń ne qajeti bar?
Aýdarǵan, Dýman Tanabasov
