Jer-dúnıede birinen soń biri bolyp jatqan lańkestik áreketter adam qanyn sýdaı aǵyzýda. Eń sońǵy, Kabýlda bolǵan terrorlyq aktide 80 adamnyń kóz jumyp, 230-dan astamynyń jaraqat alǵany jaıly jantúrshigerlik habar taǵy tarady. Bul oraıdaǵy jaýapkershilikti «Islam memleketi» halyqaralyq terrorlyq uıymy óz moınyna júktedi. Al Aýǵanstanda áreket etetin «Talıban» ekstremıstik uıymy bul jolǵy terrorlyq aktiden bastaryn arashalap, ony elde azamat soǵysyn, dúrdarazdyq órtin tutandyrý maqsatyn kózdegen qastandyq dep málimdeýge asyqty. Dese de, osy talıbandar týraly biraz jaılardy dál qazirgi ýaqytta qazaqstandyq qaýymnyń bile júrgeni artyq emes degen oımen tómende saıasattanýshy paıymyn jarıalap otyrmyz.

Qazaqstan jurtshylyǵy Almatydaǵy oqıǵalardy jáne Túrkıadaǵy sátsiz tóńkeris áreketin dúrlige talqylap jatqan kezde biz úshin mańyzy solardan kem emes bir oqıǵa eleýsiz qalǵan sıaqty. Ol – «Talıban» qozǵalysynyń Ortalyq Azıa elderine jasaǵan úndeýi. Osy jyldyń 18 shildesinde jarıa etilgen málimdemede talıbterdiń bizdiń elderimizdiń ishki isterine aralaspaıtyndyǵy jáne «Basqaǵa zıan jasama, biraq, ózińe zıan jasaýǵa da múmkindik berme» qaǵıdatyn basshylyqqa alatyny aıtylǵan.

Onyń ústine, «Aýǵanstan Islam Ámirligi» (talıbter ózderin resmı túrde osylaı ataıdy) qozǵalys baqylaýyndaǵy Aýǵanstan aýmaǵynda ózderiniń bizdiń óńirge zıan keltirgisi keletin terrorlyq uıymdardyń qyzmetin óristetýge ruqsat etpeıtinin qadap aıtady.

Bul talıbter tarapynan jasalǵan osy tektes birinshi málimdeme emes. Buryn qozǵalys negizin qalaýshy, aty ańyzǵa aınalǵan molla Omardyń atynan ártúrli musylman merekelerinde qysqa habarlamalar jarıalanyp, olarda eshkimniń de kórshi memlekettermen qarym-qatynasty nasharlatýǵa barmaıtyndyǵy aıtylatyn.

Álem jurtshylyǵy 2015 jyly molla Omardyń 2013 jyldan beri tiri emestigin bilse de, kóptegen sarapshylar talıbter sóziniń shyndyǵyna kúmánmen qaraı bastady. Sol kezden beri talıbter óz serkelerin eki ret aýystyrdy.

Omardan keıin bas qolbasshylyqqa molla Ahtar Mansur keldi. Onyń kezinde Aýǵanstandaǵy shabýyldar kúsheıip, qan burynǵydan da kóbirek tógildi. Talıbterdiń óz ishindegi qaıshylyqtar odan saıyn asqynyp, shıryqqan janjal syrtqa shyqty, al Aýǵanstannyń resmı ókimet oryndarymen iske asyp jatqan beıbit kelissózderi úzilip qaldy.

Sonymen qatar, Mansurdyń kezinde Aýǵanstannyń soltústigindegi, Tájikstanmen shektesip jatqan Qundyz basyp alyndy. Kóptegen sheteldik sarapshylar men saıasatkerler talıbter endi Ortalyq Azıaǵa bet túzeı alady dep boljaldap, dabyl qaǵa bastady. Dýshanbe men Ashhabad yqtımal shabýyldyń aldyn alý úshin shekaradaǵy baqylaýdy kúsheıte tústi.

Aýǵanstan máselesiniń bilgirleri «Talıban» úshin tek osy eldiń ǵana asa mańyzdy ekendigin aıtyp keledi. Al olardyń ózderi osy jyldar ishinde BAQ-taǵy baıbalamnyń saldarynan Ortalyq Azıa halyqtarynyń kózinde «bóten» dep sanaldy. Sol kezde qaısy baǵanyń durys ekenin, al qaısysynyń úreıdi ýshyqtyrýǵa baǵyttalǵanyn anyqtaý qıyn bolyp qalǵan-dy.

Qalanyń bir bóligin Kabýl kúshteri qaıtaryp alǵandyǵyna qaramastan, Qundyzdaǵy oqıǵalar kimniń kim ekendigin, talıbterdiń shyn bet-beınesin aıqyndap alýǵa múmkindik berdi.

Qundyzdyń basyp alynýy talıbterdiń Ortalyq Azıa aldynda bergen sózderinde turdy ma, joq pa – sol jaǵdaıdy anyqtady. Túrikmenstanmen jáne Tájikstanmen aradaǵy shekara boıynda bolyp turatyn qaqtyǵystarǵa qaramastan, talıbterdiń is-áreketi ázirge olardyń bergen ýádelerine qaıshy kelmeıdi.

2016 jyldyń mamyrynda aýǵan-pákistan shekarasynda AQSH ushaǵynyń soqqysynan ajal qushqan molla Mansurdyń oıda joqtaǵy óliminen keıin qozǵalystyń budan bylaıǵy taǵdyry qalaı bolatyndyǵy týraly másele qaıtadan kún tártibine qoıyldy.

Sońǵy eki jylda aýǵandyq jáne pákistandyq talıbterdiń bazynaly bóligi DAISH qataryna kire bastaǵan, al «Ózbekstannyń Islam qozǵalysy» top kóshbasshysy Ábýbákir ál-Baǵdatıge jarıaly túrde ant bergen kezde buǵan tańdanýǵa bolmas. «Islam memleketi» elde belsendi qımyl óristetkennen keıin talıbter atalǵan uıymnyń Tahar, Qundyz, Baǵlan sıaqty soltústik provınsıalardaǵy sarbazdaryn tutqynǵa alýǵa jáne kózin joıýǵa pármen bere bastady.

Qozǵalystyń kelesi kóshbasshysy bolyp molla Omardyń jaqyn serikteriniń biri Haıbatýlla Ahýnzada taǵaıyndaldy. Ol DAISH-ke qarsy kúresti jalǵastyrdy. Kóptegen sarapshylardyń esepteri DAISH-tiń Aýǵanstandaǵy órisi tarylyp jatqanyn aıǵaqtaı­dy.

Munyń bir sebebi, olardyń molla Omardyń óliminen keıin qalyptasqan utqyr sátti tolyq paıdalana almaǵandyǵynda jatyr. DAISH úzdiksiz jeńilisterge ushyrap, biraz aýmaqtarynan aıyryldy. Qazir onyń sarbazdary negizinen Nangarhar provınsıasynda shoǵyrlanǵan.

Jańa kóshbasshy Haıbatýllanyń sońǵy málimdemesine qaraǵanda, qozǵalys beıbit kórshilestik ustanymyna negizdelgen eski baǵyttyń jaqtaýshysy bolyp qala bermek. Biraq, bul jaǵdaı «Talıban» qozǵalysyn Ortalyq Azıanyń odaqtasy ete almasa kerek.

Sóıte tura, ol talıbterge qatysty úreı men syrtqy kúshterdiń negiz­siz áreketterin azaıtýǵa baǵyttalǵan. DAISH-ke qarsy maıdanǵa belsendi túrde shyǵa otyryp talıbter Ortalyq Azıa taǵdyryna alańdaýdan buryn, olarǵa Aýǵanstandy berip qoıýdan qaýiptenedi. Óıtkeni, bul el talıbterdiń «tabı­ǵı ortasy» bolyp tabylady. Aýǵanstan bolmasa, olarǵa Ortalyq Azıa mańyzdy emes.

Eger talıbter «Islam memleketinen» jeńilis tapsa, bul olardyń sońǵy on jyldaǵy búkil talpynysyn, NATO, AQSH pen Kabýl kúshterine qarsy barlyq kúresin zaıa ketirmek. Osyǵan baılanysty «Islam memleketi» basqa elderdiń aldynda talıbterdi senim-bedelden aıyratyn basty arandatýshy bolýda.

Sondyqtan talıbter ózderi úshin eń bastysy Aýǵanstan ekendigin qaıta-qaıta eske salady. Talıbter ózderiniń aýǵandyq DAISH-tiń jaqtastary retinde qarǵysqa ushyramaýyn qalaıdy.

Biraq, báribir Aýǵanstandaǵy DAISH epopeıasy áli aıaqtalmaǵanyn umytpaǵan jón. Ystanbulda, Kabýlda bolǵanyndaı, DAISH-tiń álemniń basqa óńirlerinde de terrorlyq aktiler jasaýǵa umtylatyndyǵyn eskere kelgende, Aýǵanstan geografıalyq turǵydan bizge neǵurlym jaqyn el retinde tolassyz taıtalas talqysynda qala bermeýi tıis.

Bizdiń barlyq kúsh-jigerimiz osy elden shyǵatyn qaýip-qaterdi barynsha azaıtýǵa jumsalǵany abzal. Qater basqa óńirlerden de shyǵýy múmkin. Demek, DAISH ıdeologıasynyń jaqtaýshylary bizge Aýǵanstannan ǵana keledi degen sóz emes. Aqtóbe men Almatydaǵy sońǵy oqıǵalar turǵysynan alǵanda «Talıban» qozǵalysynyń sońǵy málimdemesi, álbette, Aýǵanstandaǵy turaqsyzdyqtan týyndaıtyn qaýip-qater deńgeıin tómendetpeıdi. Alaıda, talıbterdiń qazir qandaı ahýalda ekendigin túsiný Aýǵanstandaǵy janjaldasýshy taraptar arasyndaǵy táýekelder men sebepterdi baıypty baǵalaýǵa múmkindik beretini anyq.

 

Danıar QOSNAZAROV, saıasattanýshy.

 

Derekkózi: «Egemen Qazaqstan» gazeti