Dalanews.kz Orta Azıa taqyrybyn tereń zerttep júrgen sarapshylarǵa habarlasyp, ilgeridegi saýaldyń jaýabyn izdeýge tyrysty.
Shynar Esengúl (Qyrǵyzstan), saıasattanýshy:
– Orta Azıa elderi áli kúnge jahandaný prosesine at qosyp, aralasqan joq. Aımaq elderindegi turmys túzý emes. Tútini túzý ushatyn elderdiń qataryna ózimizdi qosa almaımyz. Teńiz porttarynan jyraqta ornalasqandyqtan ekonomıkadaǵy alys-beris az. Naryqtyq ekonomıka jabaıy jolmen damýda, jekeniń múlkin qorǵalmaıdy.
Menińshe, Orta Azıa tolyq demokratıalanbaı odaq qura almaıdy. Avtorıtarlyq júıeden tolyq arylǵanda ǵana aımaqtaǵy ıntegrasıa týraly aıtýǵa bolady. Sebebi, avtokrat basshylar bir ózi bılep-tóstegendi jón kóredi.
Aımaq elderiniń birde-birinde salmaqty saıası reformalar júrgizilgen joq. Áli kúnge deıin postkeńestik júıeniń oılaý daǵdysynan arylmaı kelemiz. Áli kúnge deıin KSRO tusynan taǵynan taımaǵandar basqaryp otyr aımaqty.
Osy sebepti de korrýpsıa tizgindelmeı otyr, zań atymen joq, áleýmettik kómek júrek jalǵaýǵa da jetpeıdi, ınfraqurylymdardyń sıqy da, sapasy da joq, ekonomıkalyq ósim kópjaǵdaıda kózaldaý úshin kóbeıtilip kórsetiledi, halyq bılikke, bılik halyqqa senbeıdi. Orta Azıadaǵy búgingi jaǵdaı osyndaı.
Endeshe jýyr arada aımaqta Odaq qurylady dep aıtýǵa áli óte erte. «Memleket pen qoǵam» arasynda baılanys joq. Memleket pen memleket arasynda qandaı baılanys ornaıdy mundaıda? Erkindik kerek, demokratıa kerek, avtokratıadan azattyq alyp, eskiliktiń sarqynshaǵyn sypyryp tastaǵanymyz jón. Sonda da ǵana odaq týraly sóz qozǵaýǵa bolady.
Arystan Joldasov (Ózbekstan), áleýmettanýshy:
– Orta Azıa birigýi kerek degen bastamalar Ózbekstan bıligine Shaýqat Mırzıaev kelgeli belsendi túrde aıtyla bastady. Birigýge Mırzıaev qarsy emes. Kerisinshe, qoldap, qolpashtap otyr.
Menińshe, bizdiń birigýimizge basty kedergi syrt kúshter. AQSH, Reseı, Qytaı...
Olardyń múddesi men bizdiń ustanym saı kelmese bizdiń birigý týraly bastamamyzdy búldirip, araǵa ot salýy ǵajap emes. Máselen Reseı Orta Azıanyń birtutas qurylymǵa birigip, qýatty kúshke aınalýyn qalamaıdy. Jáne oǵan kedergi keltirý úshin qoldan kelgendi jasaıdy.
Qytaıdyń da qulqyny jaman. Aımaqtaǵy Qytaıdyń yqpaly kún ótken saıyn kúsh alyp keledi. Bul, týrasyn aıtý kerek Orta Azıanyń qaýipsizdigine qanjar suǵýy múmkin qaterli kúsh. Qytaıdan irgemizdi aýlaq salǵymyz kelse de, ekonomıkalyq turǵydan táýeldimiz. Al ekonomıkalyq táýeldilik bilinbeı ekspansıalaıtyn táýeldiliktiń eń qaýipti túri.
Orta Azıa óz múddesi men óz prınsıpterin qalyptastyrsa deımin. Aımaq elderi kúltóbeniń basyna jınalyp, búgini men bolashaǵyn talqylasa, tarazylsa artyq etpes edi. Dál ázir jolaıyryqta turmyz. Táýelsizdik tusynda ómirge kelgen urpaqqa osy birigý týraly qundylyqty sanasyna sińdire bilsek, aǵa urpaq bastaǵan isti solar aıaqtaıdy dep senemin.
Salamat Malybaev (Qyrǵyzstan), tarıh ǵylymdarynyń doktory, J. Balasuǵyn atyndaǵy Qyrǵyz Ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy:
– Orta Azıa elderiniń aýyzbirshiligi az bolyp tur. Sebebi, áli kúnge deıin shekarany anyqtaý máselesi tolyq sheshilgen joq. Máselen Qyrǵyzstan kúni búginge deıin Ózbekstan jáne Tájikstanmen aradaǵy shekara daýyn sheshe almaı otyr. Qazaqstanmen de osy másele boıynsha az-kem kıkiljiń týyndaǵan-tuǵyn.
Saýda salasynda da aımaq elderiniń ortaq ustanymy joq. Qyrǵyzstan men Ózbekstannyń saýda saıasaty bir-birine keraǵar. Alys-beriske kelgende bizdiń el Qazaqstanmen de qabaq shytysyp qalǵan.
Eń basty másele, aımaq elderiniń basshylarynda birigýge degen erik-jiger az. Barlyǵy soǵan tirelip tur. Áleýmettik-mádenı baılanystar da joqtyń qasy.
Bahtııar Álimjanov (Ózbekstan), tarıh ǵylymdarynyń doktory, táýelsiz zertteýshi:
– Aımaqta ortaq odaq qurýǵa kelgende qoldan jasap alǵan fobıalar bar. Sonyń birin dinı ekstremızmen baılanystyrady. Aýǵanstanmen irgeles otyrǵan Orta Azıa elderi tym dinshildengen, tym radıkaldanǵan degen túsinik qalyptasqan. Muny aımaqtaǵy Qazaqstan sekildi elder qaýipsizdikke qater tóndiretin faktor dep esepteıdi.
Ortaq odaq qurý úshin ortaq tarıh jazylýy kerek. Táýelsizdik tusynda ómirge kelgen urpaq aımaq elderiniń almaǵaıyp jyldary bastan keshkenderin oqyp-tanysýy tıis edi. Alaıda Orta Azıadaǵy bes memleket tarıhty óziniń qalaýyna qaraı oqytyp jatyr. Bizdiń ortaq tarıhymyz bar, alaıda ol oqytylmaıdy, dáriptelmeıdi.
Aımaq elderi egemendik ala sala ortaq odaq, baýyrlastyq, birigý máselesin belsendi kóterýi qajet edi. Al bizder qaıttyq? Ár memleket óziniń «ulttyq» jáne «memlekettik» ıdenttiligin izdep ketti.
Áýelden osy baǵyttaǵy saıası baǵdardy anyqtaý qajet edi. Al qazir kesh sekildi...
Ortaq mádenı keńistik qalyptasqanda ǵana Orta Azıa ıntegrasıasy týraly aıtýǵa bolady.
Láıla DELAÝAROVA (Qazaqstan), saıasattanýshy, ál-Farabı atyndaǵy «Halyqaralyq qatynastar» fakúltetiniń aǵa ustazy:
– Menińshe ortaq odaq týraly aıtýǵa áli erte sekildi. Sebebi aımaq áli de bolsa turaqsyz. Eń aldymen ekonomıkasy shatqaıaqtap tur. Daǵdarystan bas kótere almaı jatyrmyz. Aldymen áleýettik-ekonomıkalyq máselelerdi sheshpeı, aımaqtaǵy túbi bir túrki ulttary odaq týraly oılana almaıdy.
30 jyl ótti. Orta Azıa áli ońalǵan joq. Ekonomıkasynyń baǵdary joq, turaqty emes.
Aımaqtaǵy bılik tranzıti de bútin bir memlekettik shaıqaltyp ketýi múmkin.
Syrtqy faktordy da shetke shyǵara almaısyz. Aımaqtaǵy Qytaıdyń yqpaly kúnnen-kúnge kúsheıip keledi. Qytaıdyń bizge qatysty qandaı jospary ázirge belgisiz. Sonysymen de qaýipti.
Aımaqtaǵy Reseı faktory da Orta Azıanyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası damýyn aıqyndaıtyn sebeptiń biri. Eýrazıa ekonomıkalyq odaǵyna múshe Qazaqstan men Qyrǵyzstan jipsiz baılanyp otyrǵany jasyryn emes. Mundaı jaǵdaıda Orta Azıa odaǵy týraly aıtýdyń ózi orynsyz.
Kárimov ketkeli Ózbekstannyń reńi ózgerdi. Ózbekstan men Túrkmenstan dál ázir ortaq odaq qurýǵa yntaly. Osy ýaqytqa deıin bul máseleni shetqaqpaılap kelgen edi. Tashkent bastama kóterer bolsa, bul ıdeıanyń júzege asýy júrdekteýi múmkin.
Ánısa Sabyr (Tájikstan), kınorejısser, jazýshy:
– Óz basym Orta Azıa degen ataýǵa qarsymyn. Bul ataý aımaq elderin jaqyndatýdyń ornyna, arasyn alshaqtatatyn sekildi. Mádenı baılanystardyń shekarasyn shektep, tynysyn taryltatyndaı kórinedi.
Syrt kúshterdiń aralasýy saldarynan aramyz alystap ketkeni ras. Qazirgi qoldan jasalǵan shekaralar sonyń belgisi.
Orta Azıada ortaq odaq qurý úshin kóptegen máseleler sheshimin tabýy tıis. Onyń ishinde shekaralyq, mádenı, lıngvısıkalyq, antropologıalyq, tabıǵı jáne ekonomıkalyq máseleler shash etekten. Odaqqa birigý úshin aldymen aıaǵymyzdyń astynda oratylǵan myń-san máseleniń túıinin tarqatýǵa tıipsiz. Onsyz odaq týraly aıtý orynsyz.
Odaq bolǵymyz kelse, ótkenge úńilý qajet. Búgingi jasandy ıdeologıalyq ustyndar birigýge irgetas bola almaıdy.
Aımaq elderi bir-birin kinálaýdy, tyrnaq astanyn kir izdeýdi toqtatyp, geosaıası múddelerin toqaılastyrǵany abzal. Syrt kúshter úshin Orta Azıanyń mesheý, kemtar qalpynda qalǵany kerek.
Orta Azıa ataýy bizdi biriktirmeıdi, bizdi biriktiretin kúsh Túrkistan.
Daıyndaǵan, Aıaýlym SHAIMARDAN
