«Bizdiń elimizde jerlerdiń 90 paıyzy hımıkattarmen lastanbaǵan. Sondyqtan da, búkil álem boıynsha úlken suranysqa ıe bolatyn taza organıkalyq aýylsharýashylyq ónimderin ósirýge múmkindik bar»
Nursultan NAZARBAEV, QR Prezıdenti.
Egin sharýashylyǵyndaǵy organıkalyq eginshilik mádenıetin zamanaýı talaptarǵa saı damytý aldymyzdaǵy aıqyn talaptardyń biri bolyp tur. Ony tehnologıalyq talaptar boıynsha oryndaı bilsek, ǵylymı turǵydan izdenis pen zertteýdi tereńdete tússek olqylyq ataýlydan da arylamyz. Sondyqtan da, osyǵan oraı organıkalyq eginshiliktiń búgingi jaıy men erteńi jaıly oı tolǵap, ózindik usynys, pikirimdi ortaǵa salýdy jón kórip otyrmyn.
Qazir álemniń kóptegen aımaqtary eginshilikti serpindi júrgizgenimen, jahandyq deńgeıdegi ekologıalyq daǵdarysta turǵan aımaqtar qataryna endi. Amerıkalyq ekolog Barrı Kommonsom «Bári de ózimizdiń úılestire bilýimizge baılanysty» degen túıindi tujyrymdamany durys aıtqan. Bizdiń planetamyz qandaı úlken bolyp kóringenmen, onda bolyp jatqan prosesterdiń barlyǵy ózara baılanysta. Máselen, Eýropa men Soltústik Amerıka elderinde qoldanylatyn pestısıdter (DDT) Antarktıdany mekendeıtin pıngvınderdiń baýyrynan tabylǵan. Al Chernobyl AES radıonýklıdteri Ýkraına, Belorýssıa men Reseıdiń ǵana emes, sonymen qatar Germanıa, Shvesıa, Norvegıa jáne basqa da batys eýropalyq elderde turatyn áıelderdiń sútiniń quramynan tabylǵany tańdandyrmaı qoımaıdy...
Árıne, hımıalyq zattardy engizý aýylsharýashylyq daqyldarynyń ónimdiligin arttyrýǵa aıtarlyqtaı yqpal etedi. Alaıda hımıalyq turǵydan tosqaýyl qoıýmen qatar topyraq qunarlylyǵynyń negizin, onyń gýmındi zattaryn buzady. Dál hımıalyq amaldardy qoldaný nátıjesinde topyraqtyń qaıta qurylymy júzege asady. 17-22 paıyzǵa ósimdiktermen óńdeletin, jeńil erıtin mıneraldyq tyńaıtqyshtar jelge qaǵylady jáne topyraqtan shaıylyp shyǵarylady. Al tez erimeıtin tyńaıtqyshtar topyraqta jınala beredi, ósimdikterge jaısyz syrtqy pishinge aınalady. Qorek elementteriniń jetispeýshilik tapshylyǵyn týdyrady. Sóıtip, topyraqty jaısyz pishindegi qorek zattarymen molaıtady.
Máselen, 1 tonna fosfor tyńaıtqyshynan topyraqqa 150 kele ftor (ótkir ıisti, ashyq tústi gaz), 1 tonna kalıı tyńaıtqyshtarynan – 600 kele hlor túsedi. Kúshála, qorǵasyn, kadmıı, stronsıı sıaqty mıneraldyq tyńaıtqyshtar qospasy men basqa da elementter qaýip tóndiredi. Bul qubylysty topyraq qasıetiniń ózgerýi retinde ǵana emes, ekologıalyq tepe-teńdiktiń buzylýy retinde qarastyrý kerek. Onyń tez arada qaıta qalpyna kelýi qıyn. Nátıjesinde topyraq óli bolyp, ósimdikterdiń ósý men damý qajettiligin óteı almaıdy. Topyraq qurylymynyń buzylýynyń áserinen onyń ústińgi qabatyn tozańdyq qurylymǵa ákelip soqtyrady.
Organıkalyq aýyl sharýashylyǵyn zertteý ınstıtýty (FiBL) jáne Halyqaralyq organıkalyq aýyl sharýashylyǵy qozǵalysy federasıasynyń (IFOAM) málimetteri boıynsha álemde organıkalyq eginshilikke paıdalanylatyn jerlerdiń kólemi udaıy artýda. Sońǵy 16 jylda olardyń kólemi 4 esege ulǵaıdy jáne 2016 jyly 48,7 mıllıon gektar alqapty qurady. Organıkalyq óndiris týraly statısıkalyq málimet 172 elden kelip túsedi. Álemde barlyǵy 2,3 mıllıon organıkalyq óndirýshiler sertıfıkattalǵan, olardyń ¾ bóligi damýshy elderde ornalasqan. Iaǵnı, álemdik aýylsharýashylyq jerleriniń 1 paıyzy kóleminde. Jalpy, organıkalyq aýyl sharýashylyǵyna úlken jer kólemi bólingen. Sonyń ishinde – Avstralıada – 17,3 mln.ga, Latyn Amerıkasynda – 6,6 mln.ga, Eýropada – 11,5 mln.ga, Azıada – 3,4 mln.ga, Afrıkada – 1,2 mln.ga. Eýropalyq elderdiń aýylsharýashylyq jerleriniń quramynda 43 paıyzy egistik jerler, 41 paıyzy jaıylymdyq, 12 paıyzy kópjyldyq ekpe alqaptary.
Organıkalyq ónimniń negizgi mólsheri álemniń joǵary damyǵan ındýstrıaldy elderinde satylady. Jalpy tutyný jaǵynan shamamen 78 paıyzy Batys Eýropa men Soltústik Amerıka elderine tıesili. Naryqty taldaý jónindegi halyqaralyq sarapshy Endrú Ýorktyń jáne halyqtaralyq analıtık Majıd Benjılonnyń pikiri boıynsha, jýyq aradaǵy 10 jyl kóleminde naryqta genomdyq túrlengen bıdaıdyń úlken partıalary bolady. Qazaqstanǵa da ekologıalyq taza aýylsharýashylyq ónimderin shyǵaryp jáne satýdyń tıimdiligi kóp. Osy baǵytty berik maqsatkerlikti ustanyp, álemdik naryqta nyq orynǵa ıe bolýǵa umtylysymyz kerek.
Qazaqstan Respýblıkasynda kezinde ekonomıkalyq baılanystardyń úzilýi, sharýashylyq júrgizý formasynyń aýysýy, mıneraldyq tyńaıtqyshtardyń qymbattaýy saldarynan 1990 jyldan bastap respýblıkada 672,1 myń tonna mıneraldy tyńaıtqysh óndirilgen. Óndiris kóleminiń de, tanaptardy paıdalanýdyń da aýqymy kúrt tómendegeni baıqalady. Bul úrdis búgingi kúnge deıin saqtalyp keledi. 2015 jyly Qazaqstanda mıneraldyq tyńaıtqyshtardy paıdalaný gektaryna 5 kele áser etýshi zat shamasyna ǵana jetti. Al bul kórsetkish damyǵan elderde 300-400 keleden quraldy. Elbasy N.Nazarbaev óziniń halyqqa arnaǵan Joldaýlarynda bizdiń respýblıkamyzda aýylsharýashylyǵyn júrgizýdiń basym baǵyty bolyp tabylatyn, organıkalyq eginshilik ekenin únemi aıtyp júr. Bul sala álem boıynsha qarqyndy túrde damyp keledi.
«Jasyl ekonomıkany» qalyptastyrý Qazaqstan damýynyń strategıalyq vektory negizinde Prezıdentimiz bylaı degen: «Bizdiń elimizde jerlerdiń 90 paıyzy hımıkattarmen lastanbaǵan. Sondyqtan da, búkil álem boıynsha úlken suranysqa ıe bolatyn taza organıkalyq aýylsharýashylyq ónimderin ósirýge múmkindik bar. Azyq-túlikke degen suranys 2050 jyly 40 paıyzǵa artady jáne «Jasyl ekonomıka» ındýstrıaldy revolúsıanyń negizi bolady». Osy turǵydan birqatar mindetter de aldymyzǵa qoıyldy: eginshilik mádenıetin ózgertý, mal sharýashylyǵyn jandandyrý, et, sút jáne ósimdik sharýashylyǵy ónimderiniń iri eksporttaýshysy bolý. Qabyldanǵan sharalardyń nátıjesi retinde 2050 jylǵa deıin aýylsharýashylyǵy ónimi elimizdiń JİÓ úlesinde 5 esege artýy tıis.
Qazirgi kezde elimizde organıkalyq ónimderdi óndirýdiń statısıkalyq habarlamasy júrgizilmeıdi. Bul baǵyt Qazaqstanda endi damyp kele jatyr. Degenmen, zertteýler barysynda anyqtalǵandaı, jalpy kólemi 300 myń gektar alqapta ósimdik sharýashylyǵynyń organıkalyq ónimderiniń eksporty júzege asyrylady. Bıdaı, raps, maıburshaq, zyǵyr jáne taǵy basqa ónimderden. QR UǴA akademıgi, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory V.V.Grıgorýktyń málimetteri boıynsha Qazaqstanda eko ónimderdi shyǵarýǵa jaramdy egistikterdiń kólemi keleshekte 13 mln. gektar astam jerdi alýy múmkin. Jaǵdaıdy túzeý jáne shıkizat pen azyq-túlik óndirisiniń kólemin arttyrý maqsatynda kelesi mindetter sheshilýde:
Ósimdik sharýashylyǵy salasynda: keńinen ártaraptandyrý, aýylsharýashylyq ónimderi óndirisiniń kólemin arttyrý, topyraq qunarlylyǵyn arttyrýdyń negizgi jaǵdaılaryn jaqsartý, sýarmaly jerlerdiń ónimdiligin arttyrý jáne ekologıalyq taza ónim alý, aýylsharýashylyq aınalymyna qazir qoldanylmaıtyn jáne qordaǵy 6,8 mln.gektar jerlerdi tartý, buryn paıdalanylǵan 60 myń gektar sýarmaly jerlerdi qalpyna keltirýdiń mańyzy zor.
Mal sharýashylyǵy salasynda ettiń eksporttyq áleýetin arttyrý, otarly mal sharýashylyǵyn órkendetý, jem-shóp óndirisin damytý, azyp ketken jaıylymdyq jerlerdi qalpyna keltirý. Paıdalanylyp jatqan 63 mln.gektar jaıylymdyq jerlerden 20 mln.gektar jerlerdi sýlandyrý josparlanyp otyr. Al qaıta óńdeý salasynda: sapanyń halyqaralyq standarttaryna kóshý, óndiristiń tehnıkalyq jáne tehnologıalyq jaǵynan qaıta jaraqtandyrýda.
Osyǵan baılanysty 2015 jyldyń sońynda «Organıkalyq ónimdi óndirý» týraly zań qabyldandy. Ol ekologıalyq taza óndiristi damytý úshin múmkindikter ashty. Osy zańdy qabyldaı otyryp, Qazaqstan organıkalyq óndiristi qoldaıtyndyǵyn kórsetti jáne ony óndiriletin ónimniń tazalyǵyna kepil berýge qabiletti memleket retinde álemdik naryqta ornyqty.
Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǴZI-da 1996 jyldan bastap eginshilikti bıologızasıalaý baǵytynda kezinde aýylsharýashylyq daqyldaryn ósirýdi zertteý boıynsha keshendik synaqty zertteýler júrgizildi. Ol eń aldymen topyraq qunarlylyǵyna oraı óndiristi qarqyndatý yqpalynyń negatıvti áserin tómendetýdi, sonymen qatar zamanaýı jer paıdalaný jaǵdaılarynda keńinen paıdalaný múmkindigi men ońtaıly júzege asyrýdy qamtamasyz etý. Instıtýt ǵalymdary sıderaldy daqyldardy, ósimdik qaldyqtaryn jáne bıologızasıa amaldaryn (bıogýmýs, kóń, saban jáne t.b.) qoldaný negizinde eginshiliktiń organıkalyq júıesin, Qazaqstannyń Ońtústik shyǵysyndaǵy sýarmaly jáne tálimi topyraq jaǵdaılarynda eginshiliktiń organıkalyq júıesinde topyraqtyń qunarlylyǵyn retteýdiń ǵylymı negizderin ázirledi.
Ekologıalyq taza ónim alý jáne topyraq qunarlylyǵyn jańǵyrtýdy qamtamasyz etetin, eginshiliktiń bıologıalyq júıesinde áleýeti múmkin ónimderdi alý agrokesheniniń algorıtmderi men tehnologıalyq modeli, ǵylymı aýyspaly egistikter daıarlandy. Instıtýt zertteýleriniń nátıjeleri aýyspaly egistikte daqyldardy almastyrý men rasıonaldy quramy esebinen topyraqtyń qunarlylyǵynyń nasharlaýyn, onda gýmýstyń tómendeýiniń aldyn alyp qana qoımaı, sonymen birge aınalymnan aınalymǵa deıin tanaptyq daqyldardyń ónimdiligin arttyrýǵa bolatyndyǵyn kórsetti. 1993 jyldan bastap mıneraldyq tyńaıtqyshtar qoldanylmaǵan sýarmaly eginshilik stasıonarynda osy júıeni zertteýshiler jyl saıyn gektarynan 60 sentnerden astam kúzdik bıdaı, 40 sentnerden maıburshaq, 70 sentnerden dándik júgeri, 400-450 sentnerden qant qyzylshasynyń tátti tamyr jemisin alýda.
Qazaqstannyń jyrtylatyn jerleriniń qoryn 80 paıyzdan astam tálimi jerler quraıdy. Qazaqstannyń Ońtústik shyǵysynda tálimi jerler sur topyraq jáne ashyq-sur topyraqtardan turady. Olar tómen tabıǵı qunarlylyǵymen sıpattalady: ashyq sur topyraqtardaǵy gýmýs quramy shamamen 0,6-1,2 paıyzdy quraıdy. Kádimgi sur topyraqta – 1,5-1,8 paıyz, al ashyq qońyr topyraqtarda 1,9-2,4 paıyz shamasynda bolady. Instıtýt ǵalymdarymen alǵash ret topyraqtyń mınımaldyq jáne nóldik óńdeý amaldary zertteldi. Onda sıderaldy daqyldardyń bıologıalyq massasy jyrtylatyn qabatqa salynyp, olar ózderiniń qasıetterimen topyraq qunarlylyǵyna oń áser etti. Sıderattar retinde burshaq daqyldary men astyq – burshaq qospalary (12 túri) paıdalanyldy. Olar ózderiniń qasıetterimen topyraq qunarlylyǵyna oń áser etti.
Kelesi kórsetkishter boıynsha topyraqtyń qunarlylyǵyn arttyrý men onyń ekologıalyq turaqtylyǵyn qamtamasyz etetin, topyraq qunarlylyǵynyń negizgi elementterin tıimdi retteý amaldary men tásilderi daıyndaldy. Jalpy gýmýs quramy 0,06-0,12 paıyz, labıldi gýmýs – 420-970 mg/kg, jeńil gıdrolızdeletin azot – 12-20 mg/kg, jyljymaly fosfor – 6-14 mg/kg, aýyspaly kalıı – 45-105 mg/kg, agronomıalyq qundy agregattar – 6-13 paıyz, sýǵa turaqty agregattar – 6-12 paıyz, sý ótkizbeýshilik- 0,2-0,4 mm/mın birinshi saǵatta, tyǵyzdyqtyń tómendeýi – 0,03-0,08 g/sm3, topyraqtyń ylǵalmen qamtamasyz etilýiniń artýy – 25-35 paıyz jáne dándi daqyldarydyń ónimdiligi gektaryna– 3-5 sentnerden.
Úsh jyldyq daqyldardyń egistikterinde paıda bolǵan burshaq shópteri men shóp qospalarynyń oń yqpaly baıqaldy. Osylaısha alynǵan málimetter negizinde aýyspaly egistikterdegi bıologızasıalaý amaldary ekonomıkalyq jáne ekologıalyq turǵydan ózin-ózi aqtady. Biraq bizdiń respýblıkamyzda organıkalyq óndiristi keńinen damytý úshin mynalardy ázirleý jáne bekitý qajet:
- Organıkalyq ónim men shıkizat óndirisiniń tehnıkalyq reglamentteri;
- Organıkalyq ónimdi óndirý, tasymaldaý, saqtaý, satý sýbektileriniń jumysyn memlekettiń baqylaý akredıtasıasynyń, sertıfıkasıasynyń ulttyq júıesi;
- Organıkalyq ónimdi markerleýdiń talaptary men tártibi;
- Organıkalyq ónimdi óndirý úshin topyraq jaramdylyǵyn baǵalaý tártibi. Sonymen qatar:
- Áleýetti eksporttyq naryqqa marketıńtik zertteý júrgizý;
- Azamattyq qoǵam uıymynyń jumysyn belsendendirý;
- Bilikti kadrlardy daıyndaýdy uıymdastyrý;
- Organıkalyq ónim men shıkizat óndirisi salasyndaǵy ǵylymı zertteýlerdi tereńdetý jáne t.b.
Mine, osy bir mańyzdylyǵy joǵary máseleler ómirdiń ózinen týyndap otyrǵan qajettilikter. Osylardy is júzinde óndiris aýqymynda paıdalanatyn bolsaq, kóp ýaqyt ótkizbeı-aq qol jetkize alatynymyz anyq. Buǵan tek a
ýadaı ynta men yqylas qajet. Sonda ǵana taza organıkalyq eginshiliktiń atap aıtýǵa turarlyq bıik deńgeıinen k
órinetin bolamyz. Bul búgingi osy sala mamandarynyń mazasyn alyp júrgen maqsatty murattary ekenin biz jaqsy bilemiz.
Serik Kenenbaev, Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǴZI Bas dırektory, a.sh.ǵ.doktory, profesor, QR ASHǴA jáne MAǴA akademıgi
