Bile bilseńiz, tarıhta dinaralyq tatýlyqqa qol jetkizgen memleketterdiń sany sanaýly ǵana. Al biz buǵan aınalasy 26 jyldyń ishinde qol jetkizdik. Ońaı bolǵan joq. Synaqtardan, qıyndyqtardan óttik. Kúsh-qýatymyzdy, qajyr-qaıratymyzdy jumsadyq.
Osydan nebary 30 jyl buryn bir kezgi KSRO-nyń qol astyndaǵy halyqtar dinnen birjolata qol úzýge shaq turǵan. Dinı ómirden alystap, ateızmge qaýyshýǵa az qalǵanbyz.
Egemendik alýymyz Qazaqstanda turatyn ondaǵan ult pen ulysqa 70 jylǵa sozylǵan ateısik ómirden keıin óz dinderimen qaıta qaýyshýǵa múmkindik berdi. Bul Táýelsizdiktiń bizge bergen syıy, baqyty dep sanaımyz.
İlgeride aıttyq. Dinaralyq tatýlyqtyń kiltin tabý ońaı emes. Bul óte názik másele. Salǵyrt qaraǵandy kótermeıdi.
Osy 26 jyldyń ishinde Qazaqstan – kelisimdi dinı qatynastardyń joǵary deńgeıine qol jetkizdi. Osynyń nátıjesinde biz konfesıalyq san alýandyǵymen erekshelenetin álemdegi azyn-aýlaq elderdiń sanatyna kirdik.
Bul óz aldyna. Bizdiń jolymyzben júrgisi keletin memleketter paıda boldy. Elimizdiń konfesıaaralyq kelisimdegi asa qajetti tájirıbesi álemge tanymal bolyp otyr qazirgi kúni.
Dinaralyq tatýlyq degenimiz ne? Bul ári-beriden soń teńdik. Dindegi teńdik. Arazdasý joq, túsinisý bar.
Baıqasańyz, osy ýaqytqa deıin memleket saıası-áleýmettik ómirdegi dinniń ıgilikti rólin arttyrýǵa kúsh saldy. Onyń ımandylyq, rýhanı jáne áleýmettik fýnksıalaryn kúsheıtti.
Bir dindi shetke shyǵaryp, kelesisin tórge ozdyrǵan joq. Teń qarady. Osynyń arqasynda elimizde dinge senýshiler men dinı nanymdaǵylar kóbeıip, dinı birlestikter qyzmet atqarýda. Olardyń qoǵamdaǵy ishki saıası turaqtylyq pen ultaralyq, dinaralyq kelisimdi nyǵaıtýǵa, qoǵam men memlekettiń damýyna óz úlesterin hal-qadirinshe qosyp otyrǵandary bárimizdi qýantady.
Yntymaqty bolýdyń bir joly
Búgingi tańda Qazaqstanda tatýlyǵy men yntymaǵy jarasqan, maqsaty men muraty ortaq 120-dan astam ult pen 20-ǵa jýyq konfesıa ókilderi tatý-tátti ǵumyr keship jatyr.
Qatelespesek, 2006 jyldan beri elimizde qasıetti Qurban aıttyń birinshi kúni men Pravoslavıe Rojdestvosy 7-shi qańtar demalys kúnderi bolyp bekitildi.
Osy arada tilge tıek eter bir jaıt bar. Iá, resmı deńgeıde din memleketten bólek dep jarıa etilgen. Alaıda, shyn máninde, biz olardy bir-birinen oqshaýlaý almaımyz.
Bizdińshe, bular bir-birimen tyǵyz baılanystaǵy túsinikter, tipti ózara seriktes dep aıtsaq artyq emes.
Ózderińiz de biletin bolarsyzdar, dinaralyq qatynas salasyndaǵy elimizdegi salıqaly, salmaqty memlekettik saıasattyń irgetasy, ol – birinshiden, yryqtandyrylǵan (lıberaldyq) zańnamalar, ekinshiden, barlyq dinı nanym-senimge qurmetpen qaraý jáne úshinshi, dinı pikir alýandyǵy (plúralızm).
Mine, atalǵan úsh shart, jalpy alǵandaǵy, Qazaqstandaǵy dinge senetin azamattardyń din ustaný bostandyǵy prınsıpin, olardyń quqyǵyn jáne eldegi rýhanı birlikti nyǵaıtýdy iske asyrý úshin qajetti jaǵdaılardy qamtamasyz etedi.
Elimizdegi ar-ojdan bostandyǵy baǵytyndaǵy zaıyrly memlekettik saıasattyń negizgi 3 prınsıpin de atap aıtýymyz kerek, bular: beıtaraptylyq, taǵattylyq jáne tepe-teńdik prınsıpteri.
Dinaralyq tatýlyqqa qalaı qol jetkizdik?
Bizdiń tájirıbemizden úlgi alǵysy bar álem elderin osy saýal qyzyqtyrady eken.
Osy oraıda sarapshy mamandardy mazalaıtyn bir saýal bar. Bizdiń el qandaı prınsıpterge basymdyq berdi?
Aıtaıyq. Bul birinshi kezekte eldegi dinı birlestikterdiń ishki is-sharalaryna tumsyq tyqpaý, qandaı da bolmasyn dinı ustanymdy bir-birimen sáıkestendirmeý jáne de teńdik, teń múmkindik máselelerin qamtıtyn memlekettiń dúnıetanymynda beıtaraptylyq (nemese neıtralıtet) prınsıpine basymdyq berý.
Toleranttylyq máselesin de memlekettik táýelsizdik alǵaly beri nasıhattap keledi. Tegin emes. Osy túsiniktiń máni men mazmunyn túsinbeıtin áli de bar. Kópshiligi tózimdilik degen túsiniktiń sheńberine syıǵyzyp qoıady.
Al anyǵynda toleranttylyq degenimiz ózgelerdiń dinı senimine shydamdylyqpen, tózimdilikpen qaraý ǵana emes, sonymen qatar olardyń senimine syı-qurmetpen qaraý degendi bildiredi.
Eger beriden alsaq bul ustanym, azamattardyń dinge senýshiler men ateıserdiń bir-birine degen qarym-qatynastaryna, al áriden alsaq, tutas memlekettik tártip sheńberinde ártúrli dinder men zaıyrly uıymdardyń bir-birimen tize túıistirip, beıbit ómir súrýine de qatysty.
Al tepe-teńdik prınsıpi degenimiz ne? Muny da túsindire ketelik. Tepe-teńdik nemese parıtettik prınsıpi zańda kórsetilgendeı, ózge dinderdiń de quqyǵy birdeı bolatyndyqtan, memleket qandaı da bir bolmasyn dinı birlestikke basymdyq bere almaıdy. Nege? Óıtkeni, dinı birlestikterdiń barlyǵy zań aldynda teń. Mine, solaı.
Táýelsizdik alǵaly Úkimet dindi ustanatyn jáne ony ustanbaıtyn azamattardyń arasynda, budan syrt túrli deńgeıdegi dinı birlestikter arasynda ózara tózimdilik pen qurmet qatynastaryn ornyqtyrýǵa járdemdesti, járdemdesip te keledi.
Taǵy bir jaıt...
Maman bolǵannan keıin túrli sharalarǵa qatysasyń. Halyq dinge qatysty saýaldardy kóp qoıady. Aıtalyq, din búgin kimge kerek, din tek din qyzmetkerlerine, ıa bolmasa, dindarlarǵa ǵana qajet pe degen suraqty jıi estımin.
Negizinde qazirgi tańda din bizdiń búkil qoǵamǵa, bárimizge qajet. Dinsiz adam bolýy múmkin, biraq dinsiz qoǵam áste bolmaıdy. Sebebi, din –qoǵamdyq qubylys. Endeshe memleket te odan shet qala almaıdy.
Kereń deseńiz, tarıhqa úńilelik. Áıgili Napoleon Bonapart ımperatorlyq taqqa kelgende fransýz halqyna óz dinin qaıtaryp, din jolyna ruqsat bergende, “dinsiz halyq – muhıtta kompassyz júzip júrgen kemege teń” – degen eken.
Mine, endeshe din – ár kezde, ár ýaqytta ulttyń rýhanı-mádenı tiregi, qaýymdy toptastyrýshy qural bolǵan jáne bolyp qala da bermek. Din – ulttyń qasıetti sıpaty. Ulttyń eń birinshi qasıetti sıpaty – til bolsa, ekinshisi – din dep esepteımiz.
Dinaralyq tatýlyqtyń jarqyn kórinisi – Qazaqstan
Qazirgi Qazaqstan – kúlli álemdik dinderdiń: býddızmniń, hrıstıandyqtyń jáne ıslamnyń, zoroastrızmniń de, ıýdaızm men ındýızmniń aıtar oıy men jazar pikirin bir arnaǵa toǵystyrǵan ózindik kúltóbege aınalyp otyr.
Osy ýaqyttyń ishinde biz kúlli álemge ózimizdiń dinaralyq kelisim men ultaralyq tatýlyqtyń altyn ordasy ekendigimizdi dáleldedik.
Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyń uıytqy bolýymen elordamyz Astanada sonaý 2003 jyldan beri Álemdik jáne dástúrli dinder jetekshileriniń sezi turaqty túrde ótkizilip keledi. Bul da bizdegi dinıaralyq tatýlyqtyń jarqyn kórinisi ispettes.
Mine, osy sıezerge qatysqan álemdik jáne ulttyq dinderdiń basshylarymen tildesken bolatynbyz. Barlyǵy biraýyzdan rýhanı yntymaq men dinaralyq kelisimdi ornatýda Qazaqstannan alatyn tájirıbe men úlginiń mol ekendigin talaı márte atap ótken edi.
Atqarǵan isimizdiń jemisi retinde, naqtylap aıtsaq, dinder men mádenıetter arasyndaǵy álemdik dıalogqa sebepshi bolǵan bizdiń Astana seziniń úlgisi Birikken ulttar uıymynyń bas assambleıasynyń rezolúsıalarynda atap kórsetildi. Bile bilgenge, bul – úlken jetistik.
Dinder arasyndaǵy dıalogty qamtamasyz etý, dinı qurmet pen dinı toleranttylyqtyń irgesin nyǵaıtý – elimizdiń ishki jáne syrtqy saıasattaǵy sheshýshi basymdyqtarynyń biri.
İlgeride aıtyp ótken aýqymdy dinı forýmdardyń Qazaqstanda ótýi – halqymyzǵa, Elbasymyzǵa degen úlken qurmet pen zor senim. Bastysy búgindi tańda sol senimdi tolyqtaı aqtap kelemiz.
2003 jyldan beri Álemdik jáne dástúrli dinder jetekshileriniń sezi turaqty túrde qabyldap kele jatqan elordamyz Astana shartaraptaǵy kúlli din ókilderiniń basyn qosyp, ortaq ıgi mámilege shaqyratyn ózindik rýhanı ortalyqqa aınaldy. Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi Qazaqstannyń brendine, “bet-beınesine” aınaldy desek artyq emes.
Sóz sońynda
Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy bizdi jańa kókjıekke bastaryna senimdimiz. Rýhanı jańǵyrýdyń astynda úlken mazmun, aıryqsha maqsat jatyr. Rýhanı jańǵyrý demek, rýhanı qýatqa ıe bolý.
Dinı senimine adal, dindi berik ustanǵan azamattyń boıyna erekshe kúsh-qýat pen jiger bolady. Dinı senim óz kezeginde adamnyń júregine ádeptilik pen ımandylyqty uıalatady, sanasyn tazalyq pen sabyrlyqqa shaqyrady. Naǵyz dindar adamnyń sana-sezimi, dúnıetanymy, tipti azamattyq pozısıasy ózgeshe de erekshe qalyptasady.
Bastysy, shyn taza dindar azamattar memleketke asa erekshe yqylaspen, qurmetpen qaraıdy, bılikke moıynsunady jáne de otanshyl keledi. Mine, osyndaı kezde «Rýhanı jańǵyrý» túsinigi de ózekti ekenin uǵynamyz.
Toq eterin aıtqanda, dinaralyq tatýlyqtyń ózeginde memlekettik deńgeıdegi saıasat jatyr. Eldiń birligi myqty bolsa, endeshe onyń bolashaǵy da aıqyn. Memleket basshysynyń saıasatynyń basty baǵyty da osy. Osy sebepti de, biz oıymyzdy tazartyp, rýhymyzdy kúsheıtip, rýhanı jutańdyqtan arylýǵa barynsha kúsh salýymyz kerek.
Jasyrary joq, din týraly aqıqatty sońǵy jyldary ǵana túsinip bile bastadyq. Dinı ustanymdar ómirimizge endi-endi ornyǵyp, yqpaly kúsheıip keledi. Bul óz kezeginde bizdiń turmysymyzǵa da áser etetini anyq. Aqıqaty: bizdiń bolashaǵymyzdyń jarqyn da baıandy bolýy birjaǵynan dinimizge de baılanysty ekenine kózimiz jetti. Endigi maqsat dinı nanym-senimimiz, dinı saýatymyzdy arttyrý. Jáne osydan týyndaıtyn dástúrli qundylyqtardy jańǵyrtý jáne rýhanı tárbıe sharalary aıasynda tolerantty minezdi damytý. Munyń barlyǵy ázirgi qoǵam úshin asa mańyzdy. Elimizde qalyptasqan konfesıaaralyq kelisimniń saqtalýy da atalǵan faktorlarmen tyǵyz baılanysty.
Amanbek Muhashev
dintanýshy, Mádenıetter men dinderdiń
halyqaralyq ortalyǵynyń
bas sarapshysy
