[caption id="attachment_9399" align="alignright" width="500"]
Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıy[/caption]
Burynǵy jyldardy aıtpaı-aq qoıalyq, ótken 2014 jyly elimizden 20 myń adam shetelge birjola ketse, elge oralǵandardyń sany bar-joǵy 12 myń adam eken. Munyń bar-joǵy 40 paıyzy óz qandastarymyz. Osy kórsetkish qazaq kóshiniń toqyraǵanynyń birden bir aıǵaǵy. Al bılik tarapy kóshi-qon týraly zańdy az jyldyń ishinde qyryq qubyltty. Ózgertýler men tolyqtyrýlar engizilgeli otyrǵan jańa zańda biraz tıimdilik bar kórinedi. Aıtalyq, azamattyqty aldyndaǵy zańda 4 jyldan keıin alýǵa bolady dese, bul joly bir jyldyń ishinde alýǵa múmkindik berilgen. Budan bólek, oralmandardyń qaı óńirge barý erkindigi ózderine tıesili. Budan burynǵy zańda tek Soltústik aımaqtarǵa ǵana barýyna bolatyny aıtylǵan bolatyn. Jańa mzań boıynsha kóship kelýshiler Soltústik aımaqtarǵa barsa kvota jáne basqa jeńildikter beriledi. Ózge aımaqtarǵa óz erkimen tirkelip, azamattyq ala alady, biraq olarǵa kvota berilmeıdi. Bul zańnyń burynǵy zańdardan kóp aıyrmashylyǵy joq. Budan buryn da kvota berý, baspanamen, jermen qamtamasyz etý kóp sóz bolǵan. Adam basyna myń dollar kóleminde beriletin kvotanyń ózi talaı daý týdyrǵan. Ony alǵandar da, almaǵandar da kóp. Bir esepten, dál osy kvotaǵa tirelip turǵan da kóp dúnıe joq sekildi. Eger elge oralǵan qandastarǵa ýaqtyly azamattyq berip, jergilikti turǵyndarmen birdeı deńgeıde kóńil bólse, jergilikti tirkelgen orynnan úı salatyn, sharýashylyq pen egin egetin jer, mal ósiretin óris berse, sonyń ózi oralmandar úshin eń úlken jeńis bolǵaly tur. Osydan 20 jyl buryn elge kelip, aýylda turǵanymen, áli kúnge deıin mal baǵatyn jaılaý-qystaý ala almaı, ósirgen malyn kóbeıte almaı júrgender óte kóp. Munyń arǵy jaǵyna úńilseńiz, bıik tarapynan kúsheıgen qysymnyń uzaq jyldyq qordalanǵan másele ekenin uǵasyz.
Jýyrda ǵana Orazov degen bir depýtat: «Oralmandardyń 70 paıyzy saýatsyz. Olar kóbeıe berse, áleýmettik teńsizdik tereńdeı túsedi. Onsyzda halqymyz jetisip otyrǵan joq» degendeı baıbalamyn dál kóshi-qon týraly zańdy talqylaý kezinde jaıyp saldy. Eger dál osy sózi basqa bir elde aıtsa, meıli ol kim bolsa da, jaýapqa tartylar edi. Mysaly, belgili bir dinı top týraly osylaı oǵash pikir bildirse, sottyń aldynda jaýap berer edi. Eger elimizdegi uıǵyr, káris, túrik, dúngen sekildi bir ultty saýatsyz dese, qansha jerden shendi bolsa da, tizerlep turyp keshirim surar edi, bolmaǵanda mandatynan aıyrylyp, qoǵamı aldynda masqarasy shyqqan bolar edi.
«Olar - saýatsyzdar»
Jasyrýdyń túk qajeti joq, qoǵamda oralmanfobıa qalyptasty. Bunyń shyǵý sebebi, qazaq kóshiniń áý bastaǵy josparynyń durys jasalmaýy jáne naqty tıanaqty jumysty emes, «Álemde óz ultyn jınap jatqan sanaýly eldiń birimiz» degen jalǵan urannyń tym asyra dáriptelýi turǵylyqty jurtqa keri áserin tıgizdi. «Biz jarymaı turyp, olardyń úı, jer alýǵa qandaı quqylary bar?» degen qarabaıyr suraq birte-birte kúrdelene tústi. Oralman stýdentter óz kúshimen UBT-ǵa qatysyp, grant utyp alsa da, kásipkerlikpen aınalysyp, shaǵyn bıznesin dóńgeletse de, aýylda mal ósirip, qora-qopsysyn túzese de – bárine jaǵdaı jasap otyrǵan Qazaq Úkimeti. Kóp adam dál osylaı uǵyndy jáne ol túsinikterinen áli aıyryla qoıǵan joq. «Oralmanǵa jasalǵan jeńildik bizge nege jasalmaıdy?» degen qarapaıym suraq únemi qandastardyń aldarynan shyǵa berdi. Qarapaıym jurtshylyq qana solaı oılasa, oǵan eshkim bas aýyrtpas edi. Ókinishtisi sol, bul birte-birte iri laýazym ıeleriniń, sheneýnikterdiń aýzynan shyǵa bastady. «Oralmandar – ońbaǵandar», «oralmandar – satqyndar», «qashyp ketkender» degen kádýilgi jalpaq túsinik nyǵaıyp, ár jyl saıyn úlken minberlerden, telearnalardan, baspasózden oqtyn-oqtyn kóterilýmen keledi. Munyń elge kelgen bir emes, júz emes, 1 mıllıon qandasty kemsitý, bólý, namysyna tıý ekenin oılaýdan qalǵan atqaminerler qansha ret syn aıtylsa da, baıaǵy jyryn qaıtalaýyn qoıǵan joq. Jýyrda ǵana Orazov degen bir depýtat: «Oralmandardyń 70 paıyzy saýatsyz. Olar kóbeıe berse, áleýmettik teńsizdik tereńdeı túsedi. Onsyzda halqymyz jetisip otyrǵan joq» degendeı baıbalamyn dál kóshi-qon týraly zańdy talqylaý kezinde jaıyp saldy. Eger dál osy sózdi basqa bir elde aıtsa, meıli ol kim bolsa da, jaýapqa tartylar edi. Mysaly, belgili bir dinı top týraly osylaı oǵash pikir bildirse, sottyń aldynda jaýap berer edi. Eger elimizdegi uıǵyr, káris, túrik, dúngen sekildi bir ultty saýatsyz dese, qansha jerden shendi bolsa da, tizerlep turyp keshirim surar edi, bolmaǵanda mandatynan aıyrylyp, qoǵam aldynda masqarasy shyqqan bolar edi. Óıtkeni, «tatýlyǵy jarasqan» elimiz úshin odan artyq saýatsyzdyq bolmas edi. Mundaı kózqaras jyl ótken saıyn tereńdep, únemi ártúrli minberden san qubylyp aıtylyp kele jatqany oralmanfobıanyń belgili deńgeıde qalyptasyp úlgergenin aıǵaqtaıdy.
[caption id="attachment_9400" align="alignleft" width="342"]
Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Talǵat Mamashev[/caption]
«Olar - masyldar»
Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Talǵat Mamashev bular eńbek etpesten, bárine ıe bolǵysy keledi degen syńaıda pikirin jıi qaıtalaıdy. Arǵy oıy qandastarǵa qarata «sender jatyp isher jalqaýsyńdar, masylsyńdar» degeni. Oılap kórińiz, shynymen de oralmandar masyl bolsa, 1 mıllıon halyq baıaǵyda ereýildetip, eldiń zyqysyn shyǵarmas pa edi? Ondaı birde bir oqıǵa bolǵan emes. Bolmaıdy da. Ia, aýyldy jerde jańadan kóship kelgen, jumys tappaǵan, jer ala almaǵan qandastar aýyl, aýdan ákimdiginiń esigin tozdyryp júrse, bul ózi azamattyq alǵan soń konstıtýsıalyq quqyn paıdalanýdyń bir kórinisi ǵana. Ony dabyraıtyp aıtýdyń ne jóni bar? Jergilikti bılik ókilderi oralman kórse keri ıterip, keýdelerin basýǵa tıisti emes. Sondaı kóriniske bola, suramshaq, jatyp isher deýi baryp turǵan aǵattyq.
«Olar - paıdasyzdar»
Bir jyldary úlken laýazym ıesi «Oralmandar Táýelsizdikke eshqandaı úles qosqan joq» dep málimdedi. Sonaý 1992 jyly nebary Qazaqstan halqynyń 42 paıyzy ǵana memleketti quraýshy ult bolǵanyn eskersek, qazir ol kórsetkish beıresmı derekter boıynsha 72 paıyzǵa ósse, basqasyn aıtpaǵan kúnniń ózinde, munyń ózinde oralmandardyń aıtarlyqtaı úlesi bar. Taǵy bir kishkentaı mysal aıta ketelik, oralmandar ishki kóshi-qonnyń turaqtaýyna da zor yqpal etti. Almaty oblysynyń keıbir aýyldarynda turatyn halyqtyń 90 paıyzy shetelden kelgen qazaqtar ekenin bilemiz. Demek, aýyldardyń qańyrap bos qalmaýyna, qalaǵa kóshetin turǵynnyń az da bolsa qaltasyna aqsha túsýine, belgili bir óńirlerde saýdanyń, eginshiliktiń, kásipkerliktiń damýyna yqpal etti. Muny eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Kezinde saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalı myrza bir suhbatynda: «1962 jyly Qytaıdan kelgen kósh Shyǵys óńirlerdiń orystanýyn baıaýlatty. Qazaqsha mektepter ashylyp, halyq ana tilinde sóıleıtin boldy» degen edi. Bul jaǵdaı dál Táýelsizdik kezinde de qaıtalanǵany anyq.
Eger tize bersek, oralmanfobıanyń san salaǵa bóline bastaǵanyn baıqaımyz. Bul tutas qoǵamdyq sıpat alǵan úrdis deýden aýlaqpyz, biraq jyl sanap qordalanyp kele jatqany bilinedi. Eger bılik es jıǵysy kelse, kóshi-qon saıasatyn tezirek rettep, bir izge túsirýge tıis. Qazaqqa Qazaqstan, Qazaqstanǵa qazaq kerek! Bul – aksıoma!
Ahmet Saǵyndyq.
Oı qozǵar...
Jańa kóshi-qon týraly zańda bir shıkilik bar. Shetelden kelgen qandastar turaqty tirkeýge turyp, azamattyq alý úshin kelgen elinen sottalmady jáne sol eldiń azamattyǵynan shyqty degen eki anyqtama ákelýi kerek. Bul basy artyq qujat. Qytaıdan kelgen qandastardyń bas aýrýy dál osy eki anyqtama bolyp otyr. Sebebi, ol elde sottalmaǵandarǵa shetelge shyǵatyn pasport bermeıdi jáne azamattyǵynan bas tartý úshin ózge eldiń azamattyǵyn alýy kerek. Mundaı kereǵarlyqty joımaıynsha, sheteldegi kóshtiń toqtaǵany toqtaǵan.
