– Jazý – jannyń qalaýy. Jazǵyń keletin taqyryp, ıdeıa, jospar qurylymyna qaraı jazylǵan soń, janry belgili bolady ǵoı. Osy janr oń jambasyma keledi-aý dep kesip aıta almaımyn. Janrǵa bas qatyryp kórmeppin. Menińshe, ol ádebıettanýshy, synshy, zertteýshilerge kóbirek qajet syqyldy. Jazatyn adam úshin eń bastysy, oıynda pisken dúnıesin qaǵazǵa túsirý, oqyrmanyna usyný bolsa kerek.
«Roman, hıkaıat, poves, keń tynysty shyǵarma jazǵym keledi» dep te jar salǵym kelmeıdi. Óz esebimde, kólem men janrda emes, jazǵyń keletin dúnıeden shyǵarmanyń ishki qýaty, ıdeıalyq tuǵyry nyq, qamtylatyn ýaqyt pen keńistiktegi shynaıylyq pen ómir aǵysy kórkemdikpen kómkerilip, psıhologıalyq názik ıirimderimen ár keıipker ózinshe somdanyp tursa, jazýshynyń qalam men qaǵaz aldynda júzi jaryq bolady-aý.
– «Qudaı» atty áńgimeńizdi oqyrman qaýym jyly qabyldady. Buny ózińiz eksperımentke balaǵan shyǵarsyz. Prozaǵa túbegeıli betburys jasadyńyz ba?
– Proza maǵan endi-endi ǵana ashylyp kele jatqandaı kórinedi. Onyń sebepteri kóp. Bárin jipke tizip aıta berý de mánsiz bolar.
«Qudaıdy» eksperıment dep qabyldasańyz, onda eksperıment. Bálkim, Siz aıtqandaı, oqyrman jyly qabyldaǵan da shyǵar, biraq ondaı habar maǵan jetpedi. Birli-jarym ádebıetti tereń túsinetin kisiler óz pikirlerin aıtty. Jazýshy Dıdar Amantaı arnaıy jazdy. Ol kisiniń aıtqan synyn qabyldadym. Shynynda da, «Qudaıdyń» kemshiligi de, artyqshylyǵy da bar, degenmen de birer qaınaýy ishinde. «Qudaıǵa» qaıta oralamyn. Oralatynym – «Qudaıdy» ómir boıy jazýǵa bolady. Osy josparly esepten alǵanda, bul – bastamasy. Jazý «Qudaımen» aıaqtalsa... arman ǵoı...
– Shyǵarmashylyq adamyn oqý ósire me, álde jazý ma?
– Asyly, jazý da, oqý da jaqsy ǵoı. Keı jaǵdaıda kóp oqý da, úzdiksiz jazyp, jıi jarıalaný da jazýshyny túk ósirmeı jatqanyn baıqaısyń. Syrt qarasań, ónimdi jazady, oqyp, izdenetin de sıaqtanady. Biraq, shyǵarmany oqysań, ósý joq. Aldyńǵy bir shyǵarmalardaǵy qatelikter munda da júredi, bir kitaptan ekinshi kitap kóshkende jańa tynys, izdenistiń izin, oqýdyń toqýynan shyqqan sıntezdi kóre almaısyń. «Baıaǵy jartas – sol jartas».
Shyǵarmashylyq adam úshin oqý jaı ǵana oqý emes, ol – saraptama, óz jazýyńdy, kórkemdik oılaý júıeni jetildirý, oı qorytý, sıntezdeý jáne ony paıdalana bilý. Al tek sıtata keltirý men jetkizý mánerin ishinara kóshirip alý jáne oqý qory úshin ǵana oqý – ol jazatyn adamnyń laboratorıasy úshin sonshalyqty mańyzdy rol atqarmaıdy dep bilemin.
– Shyǵarmashylyq energıańyzdy áleýmettik jeli men kúnkóristiń qamy úshin jazylǵan materıaldar urlap jatyr dep oılamaısyz ba?
– Ýaqyt urlap jatqan dúnıe kóp qoı. Ol tek jeli men kúnkóris qana emes. Bastysy, ishtegi shyǵarmashylyq proses toqtaýsyz. Ol kúndelikti tolyǵyp, sonyń arqasynda jańa dúnıeler sulbalanyp, pisip jatyr. Qazir kitap taýar dep te jatady. Solaıy solaı. Áı, biraq, kórkem shyǵarma jazyp, qarajat tabý búgin óte qıyn. Múmkin erteń, múmkindikter aıasy keńeıgen saıyn ózin aqtaıtyn ári ózińdi jazýǵa arnaıtyndaı jaǵdaı keltiretin kúıge jeter.
– Qoǵamda bolyp jatqan búgingi saıası-mádenı kemshilikterdi jymdastyryp, kórkem shyǵarmamen jazyp shyǵýǵa bola ma? Bolsa, ne kedergi?
– Bolady ǵoı. Eshnárse kedergi emes.
– Bizdiń ádebıet tóńiregindegi túsinigimiz tar sıaqty. Sońǵy kezderi aıtylyp júrgen áńgimelerdiń barlyǵy oqyrmandy mezi qyldy. Ádebıet týraly sóz qozǵasań, eshkim eshqandaı reaksıa bildirmeıdi. Ádebı shyǵarmalardy úgit-nasıhat, moral aıtýǵa aınaldyryp almadyq pa?
– Qasań túsinikter, tar sheńberdi shıyrlaý bar. Úırenshikti jolmen kete berýge de beıil. Kóptegen shyǵarmalarda ultqa úlgi kórsetip, onyń joǵyn joqtap, muńyn muńdap, óshkenin jandyryp, ólgenin tiriltkisi kelip, ulttyq boıaýdy ońdy-soldy, kelsin-kelmesin battastyra aıǵyzdaı jaǵyp, sosyn ony qazaqtyń ulttyq bolmysyn aıshyqtaǵan dúnıe ispetti kórsetýge tyrysýshylyq baıqalady. Iaǵnı, ultqa jaǵyný, qalamyn qaıqańdatyp ulttyń etegine oralý syqyldy ádebı minezder shyǵarmalardan kórinip turady. Tipti, keı jastardyń ózi tym erte aqsaqaldyqqa umtylyp jatqandaı. Bul árıne, jeke adamnyń ishki psıhologıalyq, tulǵalanýǵa talpynys túrleriniń usaq elementteri shyǵar. Alaıda, sondaı dúnıeniń kórkem shyǵarma atalyp, shyǵarmada órip júrýi – adam aıarlyq nárse.
Jazý janynyń shyn qalaýy bolǵan adamǵa munyń báriniń kók tıynǵa keregi joq. Ol ózine jáne qalamyna senedi.
– Ádebıette qalamgerdiń ishteı qyzǵanyshy degen bolady. Ol asa qaýipti de emes. Qatarlastaryńyz kitap shyǵaryp, ónimdi jazyp jatqanda, ishteı qynjylasyz ba?
– Joq, bireýdi bireý qaıtalamaıdy ǵoı. Jazý degenińiz alashapqyn bolyp jarysa jazyp jatqan dúrmekke qosyla ketý emes dep oılaımyn. Árkim óziniń shyǵarmashylyq esebin, salmaǵyn, barar jerin, qaıtar tóbesin biletin shyǵar... Sondyqtan, zamandas jazýshylar kitap shyǵaryp jatsa, óndirip jazyp jatsa, onyń bári árkimniń óz shyǵarmashylyǵy úshin.
– Kalamger kóp bilgen saıyn, kórkem shyǵarma jazýǵa degen qulshynys báseńdeıtin sıaqty. Qalaı oılaısyz?
– Kerisinshe, bilgen saıyn jazý jazırasy birtindep ashyla túsetindeı.
– Menińshe, siz drama salasynda sapaly eńbek etýge qabiletti sıaqtysyz...
– Ol jaǵyn tap basyp aıta almaımyn. Menen góri Sizge kóbirek málimdeý syqyldy... Birneshe pesanyń sulbasy bar. Alda jazylady dep te josparlap júrmin.
Baǵlan ORAZALY, «Ádebıet portaly»
