Sondyqtan onyń kóp úshin tańsyq ári túsiniksiz bolyp jatýy zańdy. Degenmen, biz sózge tartqan saıasattanýshylar men mamandar, onyń Qazaqstannyń saıası jáne partıalyq damýy úshin asa qajet tetik ekenin basa aıtady. Bul, tipti qazirgi Belarýs elindegi saıası jaǵdaılardyń bizde qaıtalanbaýy úshin de kerek eken. Naqtyraq aıtqanda, sarapshylar pikirinshe, bul kúshke salýdyń, saılaýdyń arty shıeleniske ulaspaýdyń aldyn alý, eń bastysy, qajet kezde saıası kóshbasshyny, kez kelgen saıasatkerdi yń-shyńsyz, zańdy túrde almastyrý tetiginiń paıda bolýy dese de bolady...
Qazaqstanda saıası reforma qajettigin osyǵan deıin bılikten tys ókilder aıtyp kelse, keıingi kezderi muny bıliktiń ózi de moıyndaýǵa májbúr bolǵan. Moıyndap qana qoımaı, ony shyndap qolǵa ala bastaǵan.
- Buǵan sońǵy Prezıdenttik saılaý dálel. Sodan keıin, birden bul baǵytta shyn ózgerister beleń ala bastady, praımerız – sonyń bir kórinisi, bul – jaqsy nyshan, - deıdi búginderi muhıttyń arǵy jaǵynda turatyn saıasattanýshy Ýálıhan Tóleshov.
Al qazir elimizdiń ár óńirinde ótip jatqan praımerızge tikeleı qatysyp, oǵan baqylaýshy retinde tartylǵan saıasattanýshy Erlan Saıyrov bul - búgingi kúnniń talaby, dúnıejúzilik sıpattaǵy prosesterge ilesýde elimizdegi saıası mádenıettiń jańasha qalyptasýynyń negizi ekenin aıtady.
Partıaishilik saılaýdyń maqsaty men mindeti
- Dúnıejúzinde memleket ınstıtýynyń demokratıalyq qundylyq, teńdik turǵysynda durys jaýap bere almaýyna baılanysty AQSH-ta, Eýropada memleket ınstıtýtynyń jańa turpatyna degen qajettilik ósip, ózekti máselege aınalýda. Sonymen birge kórshi Reseıde, Belarýs elinde de qazir demokratıa, adam quqyǵy úshin bılik pen halyq arasynda teke-tires bolyp jatyr. Osy dúnıejúzilik prosester Qazaqstanǵa da óz áserin tıgizbeı qoımaıdy. Qazirdiń ózinde, qarap otyrsańyz, bizdiń qoǵamda demokratıaǵa, pikirler plúralızmine degen suranys órship tur. Kez kelgen adam áleýmettik-ekonomıkalyq, qoǵamdyq máselelerin ózi alǵa tartyp, memlekettik basqarý isine aralasqysy keledi ári bul zańdy qubylys. Ókinishke oraı, táýelsizdiktiń 30 jyly ishinde saıası-qoǵamdyq prosester kenjelep qaldy. Osy jaǵynan alǵanda, jańadan túren salǵan praımerız tetigi osyndaı nıettegi adamdardy memlekettik basqarýǵa at salysyp, óz kúsh-jigerin synaýǵa múmkindik beretin jańashyl ózgeris, - deıdi saıasaıasattanýshy Erlan Saıyrov.
Jalpy, saıasattanýshylardyń tolyqqandy pikirin alǵa tartpastan buryn, aldymen praımerızdiń basty maqsaty men mindetin aıqyndaı ketelik.
Eń bastysy, bılik saıası reformany óz partıasy - Nur Otan-nan bastaýdy jón dep tapty. Sonyń negizinde Nur Otan partıasynyń kóshbasshysy Nursultan Nazarbaev 2020 jyldyń 17 tamyzy men 3 qazany aralyǵynda praımerız ótkizý týraly Qaýlyǵa qol qoıdy. Qaýlyǵa sáıkes, praımerızdiń mindeti – «Myqty lıderler – Myqty partıa» qaǵıdaty boıynsha shynaıy jáne myqty kóshbasshylardy partıa qataryna tartý, belsendi jáne bastamashyl azamattar úshin «áleýmettik lıft» qurý, eldi damytý máselelerin talqylaýǵa kópshilikti jumyldyrý, aımaqtardaǵy júıeli jumys úshin ózekti máselelerdi anyqtaý, sondaı-aq, kandıdattardyń jeke jaýapkershiligin arttyrý. Al praımerızdiń negizgi maqsaty partıa tóraǵasynyń birinshi orynbasary Baýyrjan Baıbektiń aıtýynsha, barlyq deńgeıdegi máslıhattar men Parlament Májilisindegi tıimdi depýtattyq korpýsty odan ári qalyptastyrý úshin básekelestik negizde jańa kóshbasshylardy aıqyndaý.
Mine, osy mindet pen maqsatty júzege asyrý úshin respýblıkamyz boıynsha Nur Otan partıasynyń praımerızi 17 tamyzda tizgin qaqty. Oǵan saılaý quqyǵy bar kez kelgen qazaqstandyq úmitker bola alatyndyǵy, onyń partıa múshesi bolýy mindetti ekeni, bolmasa oǵan tirkelý qajettigi aıtyldy. Al oǵan deıin úmitkerler 15 maýsymnan beri eki aı kóleminde arnaıy oqytý dáristerinen ótti. Barlyq kezeńderdi Partıalyq baqylaý komıteti baqylaıdy. Eń bastysy, zańnamalyq ózgeristerge sáıkes, partıalyq tizimderde keminde 30% áıelder jáne 20%-y 35 jasqa deıingi jastar usynylýy mindetteldi. (Jalpy, praımerızdi ótkizý erejelerimen tolyq tanysqysy keletinder, myna silteme arqyly ony oqyp-bile alady)(https://nurotan.kz/primaryze?lang=kz).
Mine, osyndaı ózindik erejelerin jarıalaǵan partıalyq praımerızge búginderi búkil elimiz boıynsha 11 myńnan asa adam qatysýda eken. Muny saıasattanýshy Erlan Saıyrov rastaıdy.
- Praımerızge degen qyzyǵýshylyq óte joǵary. Oǵan 11 myńnan asa adam qatysyp jatyr. Qyzyǵýshylyqtyń artýynyń sebebi, bizde buǵan deıin mundaı múmkindik bolmaǵan. Ókinishke oraı, 30 jyl ishinde saıası turaqtylyqty qalyptastyramyz dep qoǵamdyq-saıası prosesten shettelip qaldyq. Sonyń saldarynan aýdandyq, oblystyq, ortalyq deńgeıde óz oıyn erkin bildire alatyn, ózindik azamattyq pozısıasy bar azamattarǵa suranys artty. Olardy biz búgingi tańda saıası arenaǵa alyp shyǵýymyz kerek, onsyz elimizde áleýmettik-ekonomıkalyq damý, saıası turǵyda alǵa jyljý bolmaıdy, halyqqa óz taǵdyryn ózi sheshetindeı saıası tetikter jasaýymyz kerek, sol kezde bizdiń elimizde saıası tepe-teńdik bolady.
Praımerız – irikteýden ótpegender úshin kelesi saılaýǵa joldama
Rasynda, Qazaqstannyń saıası ómirine qozǵaý salǵan bul shara, eń aldymen jastar úshin tartymdy. Onyń sebebin Saıyrov praımerızdiń úsh ereksheligimen baılanystyrady:
- Birinshiden, ol deginimiz elimizde saıası mádenıetti qalyptastyrý, ekinshiden, «partıalyq lıftini» qamtamasyz etý, úshinshisi kreatıvti, ıaǵnı ózge turpattaǵy saıasatkerlerdi saıasat alańyna shyǵarý.
Mine, bul úsh faktor da, saıasattanýshynyń aıtýynsha, saıası prosesterdegi shekteýge baılanysty osy kúnge deıin Qazaqstan jastaryna jasalyp kelgen ádiletsizdikti belgili bir deńgeıde joıýǵa múmkindik beredi.
- Máselen, búginderi Qazaqstanda ár deńgeıdegi 210 máslıhat bolatyn bolsa, onyń 3335 depýtaty bar, biraq solardyń tek 2% ǵana jastar. Qazaqstanda búgingi tańda 18 mln 800 myń halyq turady, onyń 27 paıyzy – jastar. Mine, osy kórsetkishterdi salystyrýda Qazaqstandaǵy jastarǵa qatysty surapyl ádiletsizdik ornap otyrǵanyn baıqaýǵa bolady. Osy máseleni joıý úshin de praımerız ózekti. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ulttyq keńeske usynǵan saıası paketter ishinde saıası partıalar quramyndaǵy jastar 30 paıyzdan kem bolmaýy kerek degen talaby bar. Mine, Memleket basshysynyń osy talabyn oryndaýda da bul nárse mańyzdy. Osy prınsıpte saıası partıany qaıta jańǵyrtsaq, sonda saıasatqa jańasha oılaıtyn jańasha turpattaǵy jastar keledi. Búgingi tańdaǵy saıası prosestiń kúntártibi de osy. Osy jaǵynan alǵanda, Nur Otan praımerızi – jańa saıası mádenıetti qalyptastyrýǵa barlyq negizdi týdyra alady dep esepteımin, - deıdi Saıyrov.
Bıylǵy jyldaǵy taǵy bir ereksheliktiń praımerızden ótpeı qalǵan adamdarǵa tikeleı qatysy bar eken. Partıaishilik saılaýmen saıası reforma aıaqtalmaıtyny anyq. Ol jergilikti ózin-ózi basqarýdan bastap ortalyq deńgeıdegini de qamtıdy. Sondyqtan praımerızdi kelesi bir saılaýǵa joldama dep qabyldaýǵa bolady eken.
- Praımerız irikteýinen ótpeı qalǵan adam esh utylmaıdy. Óıtkeni ol praımerız kezinde úlken saıası mektepten ótedi. Aldymyzda kele jatqan Májilis máslıhaty saılaýynan keıin jergilikti jerlerde ákimderdiń saılaýy bastalady, odan keıin jergilikti ózin-ózi basqarý týraly daıyn turǵan konsepsıa qabyldanyp ketetin bolsa, onda aýdandyq deńgeıde de ákimder saılaýy ótýi múmkin. Sondyqtan praımerızge qatystyp jatqan azamattar ózderiniń saıası mádenıetin ósirip, bolashaqtaǵy osy sekildi saıası dodalarda baq synaýǵa múmkindik alý úshin qomaqty tájirıbe jınaqtap shyǵady, - deıdi Erlan Saıyrov.
Nur Otan saıası monopolıaǵa aınalýy múmkin be?
Bıyl maýsym aıynda Nur Otan jaqtastarynyń lıgasy quryldy. «Bul - Nur Otan partıasyn saıası monopolıaǵa aınalýynyń belgisi» degen qoǵamda keıbir synı pikirler bildirildi. Bul rette sarapshylar pikiri tómendegideı órbıdi:
Erlan Saıyrov, saıasattanýshy:
- Nur Otan partıasynyń jaqtastar lıgasy - saıası sentrıstik uıym. Bul uıymnyń negizgi maqsaty bizdiń elimizdiń saıası-qoǵamdyq prosesterdi evolúsıalyq turǵyda damytý. Ol úshin saıası prosesterdi lıberalızasıalaýǵa basymdyq beriledi. Sonda ǵana biz halyqtyń kópshiliginiń elimizdegi saıası prosesterge aralasýyna jaǵdaı týdyra alamyz. Búgin, mine aýyldardyń ákimderi tikeleı saılanatyn bolyp jatyr, ózin-ózin basqarýdyń jańa konsepsıasy qabyldanǵaly jatyr, sonymen birge bıylǵy praımerızge 11 myńnan astam adam qatysýda, osynyń barlyǵy bizdiń elimizdegi saıası prosesterdiń jańa turpatta bet alyp kele jatqandyǵyn kórsetedi. Bizdiń lıganyń, eń negizgi prınsıpi de osy.
Ýálıhan Tóleshov, saıasattanýshy:
- Barlyq jerde, ár nársede kóptiń salmaǵy bar. Osy jaǵynan alǵanda, praımerızdiń elimizdegi iri ári 800 myńnan asa múshesi bar Nur Otan-nan bastalýy – oryndy. Qazir basqa partıalar solarǵa qarap áliptiń artyn baǵyp otyr, menińshe, oń-solyn ekshep alǵan soń olar da óz ishinde praımerız ótkizip, jańalanýǵa tyrysady. Bul baǵytta, ázirge shalt ózgeristerdi baıqap otyrǵanym joq, degenmen qyzǵýshylyq joq emes, bar. Sondaı-aq partıa alańyn lıberalandyrý boıynsha zańǵa ózgerister engizý qolǵa alynǵan, osynyń ózi elimizdegi partıalarǵa jan bitirip, qozǵaý salýda. Bastysy, praımerız - partıa ishin jańalaýdyń, básekege qabilettilikti arttyrýdyń, saıası tulǵaǵa obektıvti baǵa berýdiń quraly. Endi sol arqyly saıasatkerlerge baǵa bere alamyz. Buryn bizde mundaı tetik bolǵan emes. Mundaıda ilinip-salynyp júre beretin, bar-joǵy bilinbeıtin saıasatkerler degen bolmaıdy. Tipti, qazir «monopolıaǵa aınalýy múmkin» dep qaýiptengen Nur Otan partıasy, erteń óz ishinde fraksıalarǵa, taǵy bir toptarǵa bólinip jatsa, oǵan tań qalmaımyn. Óıtkeni bul qazirgiden múldem basqa nárse, atap aıtqanda, ol - elimizdi sosıal-demokratıalyq lıberaldy jolmen damýdyń dańǵyl jolyna túsýine ıtermeleıtin alyp kúshtiń tetigi. Sondyqtan oǵan qaýiptenip qaraýǵa negiz joq dep sanaımyn.
"Nur Otan-ǵa" jańa músheler qabyldaý nege aıaq-astynan toqtatyldy?
Árıne, kez kelgen nárseniń yń-shyńsyz júzege asa qoıýy ekitalaı. Ásirese, taptaýyryn prınsıp pen jattandy ádetke boı aldyrǵan bizdiń saıası júıede. Máselen, keshe ǵana "Nur Otan" partıasyna jańa músheler qabyldaý ýaqytsha toqtatylǵany jarıalandy. Óıtkeni praımerız kezinde keıbir bassyzdyqtarǵa jol berilgen. Atap aıtqanda, burynǵy áýenge salyp, partıaǵa májbúrlep múshelikke ótkizý nemese ıisi murnyna da barmaıtyn jastardy osy sharaǵa tyqpalaý degen sekildi. Muny "Nur Otan" partıasy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Baýyrjan Baıbektiń ózi de moıyndaıdy. Bul týraly ol Facebook-tegi paraqshasynda bylaı dep jazdy:
"Búgin Praımerız ótkizý jónindegi Ortalyq uıymdastyrý komıtetiniń otyrysynda "Nur Otan" partıasyna jańa músheler qabyldaýdy bıylǵy 11 qyrkúıekten 4 qazanǵa deıingi aralyqta, ıaǵnı daýys berý aıaqtalǵanǵa deıin toqtata turý týraly sheshim qabyldandy.Sońǵy kezde bizge jekelegen azamattardan "óz" kandıdattaryna daýys bergizý maqsatynda partıaǵa májbúrlep kirgizý týraly "aryzdar" túsýde. Buǵan múldem jol berýge bolmaıdy dep esepteımin. Mundaı árbir faktini túrli deńgeıdegi partıalyq baqylaý komısıasy jan-jaqty qaraıtyn bolady".
Demek, praımerız kezinde partıaǵa jańa músheler qabyldaý ýaqytsha toqtatylyp, onyń ádil júzege asyrylýyna partıalyq deńgeıde úlken mán berilip jatyr degen sóz bul. Dálirek aıtqanda, ózine júktelgen bul jaýapty istiń qaltqysyz atqarylýyna Baýyrjan Baıbektiń ózi de óte múddeli. Oǵan osy shara úlken saıası upaı áperetinin ol jaqsy bilip otyr. Degenmen bul endi ózge másele talqysy. Praımerız mańaıyndaǵy bylyqqa qaıta oralsaq.
Saıasattanýshy Ýálıhan Tóleshov praımerız tóńireginde mundaı nárselerdiń oryn alyp jatqandyǵy ýaqytsha qubylys dep esepteıdi.
- Praımerız – bizdegi avtorıtarlyq qatań júıeniń avtorıtarlyq jumsaq júıege ótýiniń bir tetigi. Buǵan bizdi ýaqyttyń ózi alyp keldi. Onsyz bolmaıtyndyǵyn Ýkraınadan bastap, keshegi Belarýs elindegi jaǵdaı kórsetip berdi. Endi sozbalaýǵa ýaqyt ta, jaǵdaı da joq. Bılik osyny aqyry túsinip, moıyndady. Ony qolǵa da aldy. Sondyqtan, maman retinde munyń ózin jaqsy nyshanǵa balaımyn. Bul baǵyttyń ózi durys, al júzege asyrylýdaǵy olqylyqtar júre kele túzelýi tıis. Qazaq: «Kósh júre túzeledi» dep beker aıtpaǵan ǵoı. Árıne, Nazarbaevtyń saıası murasy óte kúshti, oǵan qozǵaý salý – qıynnyń qıyny. Árdaıym túrli kedergi endi aldydan shyǵyp otyrady. Biraq oǵan bola qol jaıyp jiberýdiń qajeti joq. Ásirese, qazirgi saıası ótpeli kezeńde. Iá, biz ótpeli kezeńniń saıası tetikterin quryp jatyrmyz. Bılikke kelgen Toqaevtyń da atqarýy tıis basty isi osy. Onyń mindeti – jan-jaqty saıası reformalardy júzege asyrý. Ol az-azdan, tam-tumdap muny qolǵa alyp jatyr. Birden belge basýǵa bolmaıtynyn Toqaev ta jaqsy túsinip otyr, degenmen ol konservatıvti reformator, aqyryndap bolsa da ol kadrlardy ózgertip, kárisin jasyna almastyrýda. Syrttaı usaq-túıek bolyp kóringenimen, árıne, onyń bári ońaıǵa túsýde dep aıta almaımyn. Máselen, saıası tutqyndar kórsetkishi burynǵyǵa qaraǵanda 50 prosentke qysqardy. Árıne, saıası qýdalaý áli bar elimizde, biraq burynǵy aryn joq. Ol da bolsyn, kádimgideı ózgeris, - deıdi ol.
Tóleshov partıaishilik saılaýdyń bolashaqtaǵy Qazaqstannyń saıası júıesine úlken ózgeris ákeletinin, ol sonysymen de qundy ekenin basa aıtady.
- Jalpy, praımerız degen partıaishilik básekelestikti tanytady. Partıa ishindegi baqtalastyqta jeńiske jetkender ǵana partıa basshylyǵyna barady. Mundaıda, tipti partıa tóraǵasy ornyna kez kelgen partıa múshesi óz úmitkerligin usynyp, barlyǵy teń baqtalastyqqa túse alady. Bul óte durys nárse, sonda partıa kóshbasshysyn eshkim taǵaıyndamaıdy, ol ózi sýyrylyp, búkil baqtalasyn jeńip, alǵa shyǵýy tıis bolady. Kóptegen damyǵan elderde ol solaıynan júzege asady. Máselen, qazir praımerız jergilikti atqarýshy bılik tóńireginde qolǵa alynsa, kelesi joly ol máslıhattyń, odan soń ortalyq deńgeıdegi saılaýlarda qoldanylyp, elimizdiń saıası ómirine qan júgirtedi. Bir sózben aıtqanda, ol Nazarbaev tolyqqandy bılikten ketý týraly sheshim qabyldaǵanda ortalyq deńgeıde qoldanýǵa saqadaı-saı saıası tetik bolýy tıis qoı. Ol sonysymen de qundy, - deıdi saıasattanýshy.
Kámshat SÁTIEVA
