Biraq uly dalamyzǵa qaıǵy qasiret ákelgen, ıadrolyq synaqtyń jarasy áli jazyla qoımaǵanyn, Memleket basshysynyń 2019 jyldyń sáýir aıynda Semeıge kelgen saparynda Polıgon zardabyn tartqan azamattarǵa jasalatyn jeńildik laıyqty deńgeıde bolýy qajet.
Úkimetke polıgon aýmaǵyndaǵy halyqqa beriletin áleýmettik kómektiń mólsheri jóninde naqty usynystar ázirleý jaıly tapsyrmasy halyqqa úmit otyn jaqqanymen, iske asýǵa kelgende saǵyzsha sozylyp ketkenin jetkizerme eken?
Elimizdiń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev:
"Polıgon zardabyn tartqan azamattarǵa jasalatyn jeńildik laıyqty deńgeıde bolýy qajet. Úkimetke polıgon aýmaǵyndaǵy halyqqa beriletin áleýmettik kómektiń mólsheri jóninde naqty usynystar ázirleýdi tapsyramyn", - dep edi memleket basshysy 2019 jyldyń sáýir aıynda Semeıge kelgen saparynda.
Jáne
"Jyl sońyna deıin polıgon aımaǵyndaǵy turǵyndar men olardyń urpaqtaryna ıadrolyq synaqtardyń tıgizgen zıanyn naqtylap, áleýmettik kómekterdiń kólemin anyqtaımyz" dedi Prezıdent myrza.
Biraq qara halyqty qań qaqsatqan uly dalamyzǵa qasiret ákelgen Semeı ıadrolyq synaq polıgonynan zardap shekken jandarǵa laıyqty kómektiń bolmaǵany qynjyltady.
Turǵyndarǵa medısınalyq kómekten bólek, jasalatyn ekologıalyq tólemder de mardymsyz. Mysaly aımaqtaǵy jumys isteıtin azamattardyń jalaqysyna aı saıyn 4167 teńge ǵana ekologıalyq ústeme qosylady.
Biraq onyń ózine barlyq azamatardyń qoly jete bermeıdi. Jeke bızneske jaldanyp jumys isteıtinder sol azyn-aýlaq tólemniń ózin ala almaıdy.
Salytyrmaly túrde alsaq Aral óńirinde ekologıalyq qasiret shekken halyqqa beriletin mundaı qarjy birneshe ese joǵary. Semeılikter bir jylda alatyn ekologıalyq tólemge Aral óńiriniń halqy bir aıda-aq ıe bolady.
Jumyskerlerge eńbekaqyǵa 1,5 koeffısenti, ıaǵnı 50 paıyz laýazymdyq aılyq aqysyna qosymsha eseptelip tıisti tólemder júrgiziledi. Al daǵdarys aımaǵy boıynsha, Qyzylorda qalasy men Baıqońyr qalasy boıynsha, sonymen qatar aýdandarǵa olarǵa 1,3 koefısent, ıaǵnı 30 paıyz eńbekaqyǵa qosymsha tólemder júrgiziledi.
Demek jalaqysy ortasha eseppen 100 myń teńge bolsa, qosymsha 50 myń teńge EKOLOGIALYQ TÓLEM retinde beredi.
Sonymen qatar qosymsha eńbek demalysyn berýmen birge, bir aıdaǵy ortasha jalaqy esebinen materıaldyq kómek kórsetiledi.
Oryssha aıtqanda na ozdorovlenıe. Al SEMEI SYNAQ POLIGONYNAN zardap shekken jandarǵa aıyna jalaqysyna qosa 4167 teńge ǵana beredi. AIYRMASHYLYQ JERMEN KÓKTEI ekenin ańǵarý qıyn emes.
Al mundaı tólemder Semeı synaq polıgony aýmaǵynda turatyn halyqqa nege berilmeıdi?
Buryńǵy Semeı synaq polıgonynyń aýmaǵyndaǵy turǵyndardyń deńi qosymsha ekologıalyq demalys almaıdy, jalaqysy men zeınetaqysyna ústeme aqsha qosylmaıdy, emdik sharalarǵa jeńildik berilmeıdi, dári-dármekti jeńildikpen almaıdy, tegin shıpajaılarǵa barmaıdy.
40 jyldyń ishinde jıyny 456 ıadrolyq qarý synaqtan ótken. 86-sy áýede, 30-y jer ústinde, 340-y jer astynda jasaldy. Polıgon aýmaǵy 18500 sharshy metrdi qurady. Jyldam taraǵan ýly radıasıa osy aýmaqta turǵan 1,5 mln adamǵa zıanyn tıgizdi. Qazaq jerindegi jarylystar Hırosımaǵa tastalǵan bombalardan 2,5 myń ese qýatty nemese 116 Chernobldaǵy jarylysqa teń boldy.
Barlyq jarylystyń qýaty 50 megatonnany qurady. Eldiń berekesin alyp, qutyn qashyrǵan zulmat Semeı ıadrolyq synaq polıgony degen atpen tarıhta qaraly áriptermen jazyldy.
Iadrolyq synaqtyń zıany jaıly belgili jazýshy, "Semeı qasireti" kitabynyń avtory Medeý Sárseke: "Mektepte 43 ul men qyz bitirgen edik. Sodan qazir biz 3-4 adam ǵana tiri júrmiz. Ózgesiniń bári 60 jasqa jetpeı, tipti odan da erte ólip qaldy" dep polıgonnyń adam ómirine qalaısha áser etkenin bir suhbatynda aıtqan edi.
1949 jylǵy 29 tamyzdan 1953 jyldyń 12 tamyzyna deıingi ıadrolyq qarýdy ashyq synaý kezinde jaqyn jerdegi aýyldyń turǵyndaryna ne áskerı basshylar, ne oblys basshylary ıadrolyq synaqtyń zıandylyǵyn aıtyp, jarylystar týraly eshqashan aldyn-ala eskertpegen. Semeı polıgonyn ıadrolyq qarýǵa ǵana emes tiri adamǵa tájirıbe retinde júrgizilgen synaq deýge bolady.
Elimizdiń statısıka komıtetiniń dereginshe, qaterli isikke shalynǵandardyń kóbi Shyǵys Qazaqstan men Pavlodar oblystarynda kezdesedi. Qan aınalym júıesi aýrýlary da Qaraǵandy men Shyǵys Qazaqstan oblystarynda jıi tirkeledi.
Bul kórsetkishter men Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtar arasynda baılanys bary anyqtalmaǵan. Biraq Semeı polıgonynyń zardabyn tartqan turǵyndar boıyndaǵy dertin ıadrolyq synaqpen baılanystyrady. Kezinde apatqa kýá bolǵan adamdardyń balalary, nemereleri men shóbelerine deıin bir otbasyndaǵy birneshe býynnyń adamdary «atasynyń boıyndaǵy aýrý genetıkalyq jolmen kelesi urpaqqa ótpeıdi» degen kepildik eshbir ǵalym bere almaıdy.
QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev byltyr kóktemde Semeıge jumys saparymen kelgende polıgon zardabyn tartqan azamattarǵa jasalatyn jeńildikter laıyqty deńgeıde bolýy qajettigine toqtalyp: «Polıgonnyń saldarynan túrli dertke shaldyqqan azamattardy tıisti deńgeıde emdeýmen qatar, olarǵa ońaltý qyzmetin kórsetý múmkindikterin de qarastyrý qajet», degen edi.
Óńirde 1300 den astam múmkindigi shekteýli bala tikelgen. Onyń 250-ne ǵana arnaıy áleýmettik qyzmet kórsetiledi.
Biraq ondaı qyzmetti kórsetip otyrǵan ortalyq tek 35 balany ǵana kezekpen qabyldaıdy. Óıtkeni ornalasqan ǵımaraty múldem talapqa saı kelmeıdi. Tym tar. Sol sebepti medısınalyq, psıhologıalyq kómekti der kezinde ala almaǵan balalardyń derti órship, ómir boıyna múgedekke aınalyp jatqandary kóp.
Al ońaltý ortalyǵy 2021-2023 jylǵa qaraı iske qosylmaq. Biraq tek múmkindigi shekteýli jandarǵa ǵana emes, polıgonnan zardap shekken adamdardyń bárine qyzmet kórsetilse deıdi qala turǵyndary.
Qýanysh RAHMETOLLAULY
