Qazaq jerindegi Jetisýdyń ońtústik – shyǵysyn  alyp jatqan Jarkent óńiriniń aýmaǵy kóne dáýirlerge jatatyn tylsym tarıhyna tunyp tur. Osynaý qasıetti mekende tirshilik  etken ata-babalarymyzdyń turmys-tirshiliginiń belgisi bolyp ǵasyrlar men myńjyldyqtardy artqa tastap bizge jetken qundy muralar da jeterlik. Máselen, atap óte bolsaq olardyń qatarynda – balbal tastar, tas mengırlermen qorshalǵan alyp jáne ortasha kólemdegi obalar, arheolegıalyq qazbalardan tabylǵan turmystyq jáne áshekeı zattarmen qatar, qarý – jaraqtar men qysh qumyralar, taǵy basqa tas betterinde beınelengen jazýlar men sýretter, ıaǵnı,petroglıfterdi de aıtyp ótýge bolady. Sol sebepti búgingi maqalamyz qupıasy bizderge beımálim erte zamanǵy sheberlerdiń tasqa qashap salǵan tańbalary týraly bolmaq.

Jalpy tastaǵy sýretter shejiresi adamzat balasynyń damý tarıhymen etene baılynysty ekendigin ejelgi jazbalardan bilemiz. Oǵan dálel jer sharynyń 120 memleketi aımaǵynan 35 mln. astam tastaǵy tańbalardyń tabylýy. Solardyń qataryna jatatyn bizdiń Qazaq  jerindegi qoıtastar men jartastaǵy jazýlardyń kóbi qola, saq  dáýirinen bastalyp, Túrki zamanynyń tańbalarymen ushtasyp, odan bergi ýaqyttardy da qamtıdy. Qazaq jerindegi tasqa basylǵan jazý, syzýlardyń memleket tarapynan kóńil bólinip zerttelýi HH ǵasyrdyń 50–shi jyldarynan bastalady. Olardyń ishindegi eń áıgilisi, kólemi jaǵynan da úlkeni «Tańbaly tas» ekendigi barshamyzǵa aıan.

Al, bizdiń óńirdegi tarıhı eskertkishterdiń  qaǵazǵa túsip tizimdelýi sol ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldarynyń ortasyna týra keledi. Solardyń qatarynda jeruıyq Jetisýdyń bir bóligi, bizdiń Jarkent  ólkesinen tabylǵan petroglıfter men jazýlardy  da atap ótýimizge bolady. Mysaly, Yrǵaıly saıdaǵy qupıa jazý, Kishi Qoıtas pen Burhandaǵy sýretter, onyń shyǵysyndaǵy Shejin  ózeni   aımaǵyndaǵy  qoıtastardaǵy  salynǵan beıneler men  san – qıly qashalǵan jazý  tańbalardyń da ata tarıhtan   habar beretindigi daýsyz.Atalmysh dúnıeler bizdiń biletinimiz ǵana, áli de bizge  belgisiz tarıh shańyna kómilip jatqan qanshama qundy zattarymyz zerttelmeı, jarıalanbaı kóptegen ǵasyrlar boıǵy qupıasyn baýyryna búgip jatyr deseńizshi...

    Babalarymyzdyń kózindeı bolǵan osynaý qundy tarıhı jádigerlerdi taýyp, kishi-girim zertteý júrgizip, buqaralyq aqparat quraldarynda  jarıalap, búgingi urpaqtarymen qaýyshtyrý bizdiń azamattyq paryzymyzdyń biri dep sanaımyn. Osyndaı keleli istiń basyn ustap, júzege asyrýda muryndyq bolyp otyrǵan Almaty oblystyq «M.Tynyshpaev» atyndaǵy tarıhı – ólketaný mýzeıiniń dırektory R.Á. Aıazbaeva, (dırektordyń orynbasarlary- K.Isabekova, A.Chanbaeva men O. Qýandyqov), onyń birlesken fılıaldary - Jarkent qalasyndaǵy «Jaýyngerlik Dańq mýzeıinen»(Q. Ibraıymjanov) «Jarkent meshiti» kórkemóner – sáýlet mýzeıi(M. Raev)  qyzmetkerleriniń de  úlesi zor.

Máselen, bizder ózimizdiń osynaý mýzeıler tarapynan uıymdasqan tobymyzben ólketaný baǵytyndaǵy tarıhı – tanymdyq saıahatymyzda oılaǵan oıymyzdy júzege asyrý úshin (03.10.2020 j.) jolǵa jınaldyq. Jol talǵamaıtyn jeńil kólikke mingen bizder Jetisý Alataýyn betke alyp, Lesnovka aýylynyń soltústigindegi kanaldan  ótken soń, Qyzyljardy jaǵalaı toǵaı ishindegi júrýge jaısyz qısyq-qyńyr jolmen taýǵa qaraı týra tartyp kettik. Jolbasshymyz Aslan, buǵan deıin de baryp kórgen tastaǵy túrli beıneler týraly tań–tamasha áńgimelerin aıtyp, bizdi qyzyqtyryp keledi. Jol boıyndaǵy alǵashqy aıaldamamyz eni keń  sementtelgen kópirden óte salysymen kezdesken, ózenniń shyǵys betkeıinde,sonaý ótken HH ǵasyrdyń 50–shi jyldary basynda salynyp, 1970–shi jyldarǵa deıin birshama aýyldy elektr qýatymen qamtamasyz etken shaǵyn sý elektr  stansıasynyń (GES) tonalǵan qırandysy boldy. Betkeıde qıalaı tartylǵan tas toǵan arqaly kelgen sýlar elektr qýatyn bólgish generatorlardy qozǵalysqa keltirgen soń, biz ótken kópir astymen ótip baryp qoldan qalanǵan tas toǵandar arqyly qaıtadan Ósek ózenine quıylatynyn baıqadym. Kólikten túsip aınalaǵa kóz tastadyq, fotoaparatpen birneshe túsirilim jasaǵan Murat kólikke otyrysymen ármen qaraı júrip kettik. Odan ári, kezinde atalmysh stansıa turǵyndaryna arnalyp salynǵanymen, keıingi 80–shi jyldardan soń balalardyń jazǵy demalys ornyna aınalǵan «Qarlyǵash» lagerin de artqa tastadyq. Araı qyzymyz osy lagerde demalǵan balalyq shaǵyn eske alyp, balalyqtyń bal dáýreninen biraz áńgime tıegin aǵytty.

Kóp keshikpeı alǵashqy oljamyz, kóne túrki rýnıkasymen jazylǵan «qazaq» degen sózi bar tasqa  da jettik. Túrki dáýirinde «qazaq» etnonıminiń bolmaǵanyn tarıhtan bilemin, biraq keıin tańbalanǵan bul jazýdy, «Kim?...» qandaı maqsatpen jazdy eken..?! Kim bolsa da, tarıhtyń tamyrynan habary bar suńǵyla adam boldy ǵoı. Iá, bul ózi oı – sanamda sheshimi joq jumbaq bolyp qala berdi...

---«Mine, endi osydan ári qaraı, tastaǵy sýretter kóp..» - degen, Aslannyń sózinen keıin bárimiz eleńdesip, bir kóterilip qaldyq.

Cóıtip, kelgen jumysymyzdy Ósek ózeniniń shyǵys betkeıindegi alasa taý jotasyndaǵy beti tegis qoıtastarǵa  salynǵan sýretterden bastadyq. Birinshiden, ondaǵy kóneden kele jatqan tastaǵy beımálim beıneler men jazýlardy, bizge belgisiz tańbalardy  tizimdep, sýretke túsirip jáne olardyń ornalasý koordınataryn anyqtaý jumystarymen aınalystyq. Naqtylap aıtar bolsaq: biz jazyp jarıalap otyrǵan sýretter shoǵyry Taldydaǵy aspaly kópirden bastaý alatyn ózenniń sol jaq  ańǵarynyń soltústikten ońtústikke qaraı kólbeı jatqan alasa taýly jotaly alqaptyń, uzyndyǵy 15 shaqyrymdy alatyn bir bóligi ǵana. Onda bizder túgeldeı sypyra súzip shyqqan joqpyz, ár-ár jerge toqtap, mólsherli aýmaqtan ǵana túsirip, odan kelesige aýysyp degendeı jumys jasadyq. Sýretter men túrli beıneler taý saǵasy landshaftyna oraı kún sáýlesi men atmosferalyq qubylystardyń áserinen betkeıdiń teriskeıindegi qońyrqaı kúreń tartqan qoıtastarda shashyraı ornalasqan. Budan basqa ózenniń batysyndaǵy Úlken jáne Kishi Qoıtas aýmaǵynda, Úlken jáne Kishi Ósektiń qosylǵan jerindegi súıirli tumsyqtaǵy jartastarda petroglıfterdiń úlken toby bar ekendiginen, olardy arnaıy mamandar kelip qaǵazǵa túsirip ketkeninen de  habardar edik. Biraq, sol jazylyp alynǵan aımaqtyń zerttelýi áli de ústirt, qujattalý jumystary da aıaqtalmaǵan bolýy kerek... Al, bizder aralap qaǵazǵa túsirip júrgen alqaptyń áli esh jerde jarıalanbaǵandyǵy bárimiz úshin erekshe jańalyq bolýmen birge,  zertteýshilikke  degen úlken qyzyǵýshylyǵymyzdy týdyrdy.

Sodan, ne kerek fotoaparat pen uıaly telefondarymyzdyń núkteleri birinen keıin biri syrtyldap qyzý jumysqa kirisip kettik. Amal qansha arnaıy tehnıkalyq quraldardyń joqtyǵy qolbaılaý bolyp, tastaǵy sýretterdiń kórkemdik ereksheligin tolyq ashýǵa múmkindigimiz bolmaı tur-aý. Sonda da bolsa bar jaǵdaıdy, múmkindigimizdi barynsha paıdalana otyryp, taý tabıǵatyna saı ǵumyr keshken erte dáýir sýretshileriniń tól týyndysyn muqıat qarap shyqtyq.  Olardyń jandúnıesine zerde arqyly úńilip, tastaǵy beınelerdiń mán – maǵynasyn ashýmen birge, sheberdiń ishki  oıyn túsinip kópshilikke jarıalaý maqsatyndaǵy áreket barysynda, bar bilimimizdi salyp ózimizshe zerttep, rettilik, júıelik saraptama jasaýǵa talpynys jasadyq.

  Bizge belgisiz ejelgi sýret óneri sheberleriniń tasqa qashap salyp ketken kórinisteriniń kóbi: jabaıy  ańdardan - táýeshkiler men arqarlar, buǵylar, qasqyr bóltirigimen, sondaı – aq, qolǵa úıretilgen  túıe, jylqy mingen adam, jándikterden jylandar, sonymen qatar antropomorfty beınelerge jatatyn «kúnbasty adam», bılep turǵan baqsy, múıizinde «álem aǵashy beınelengen» buǵylar men san-alýan qımyl qozǵalystardyń jıyntyǵynan turatyndyǵyn anyqtadyq. Jáne  kóptegen ǵasyrlar boıǵy ýaqyt sheńberinde  klımattyq ózgeristerdiń áserlerinen búlingen keıbir túsiniksiz beınelerdi de sýretke túsirý isi  nazardan tys qalmady. Jalpy tastaǵy beıneleý óneriniń daralyǵy - salynǵan kórinisterdiń qaıtalanbas ózgesheligimen qatar, tarıhı-mádenıet eskertkishi retinde árdaıym estetıkalyq talǵamǵa saı bolýymen qundy. Demek, osynaý  tastaǵy sýret  ónerine degen qurmet, ıaǵnı, biz jazyp otyrǵan petroglıfterdiń Jetisý ólkesiniń mádenı salasyndaǵy baǵaly tarıhı jádigerlerdiń kórnekti bóligi ekendigin aıǵaqtaıdy.

Taǵy bir ejelgi dáýirge tán baıqalǵan qubylystyń biri, aspaly kópirden bastalǵan alasa taýly jotanyń etegi men ózen jaǵasyna deıingi atshaptyrym araqashyqtyq tep–tegis jazyq. Atalmysh jazyqtyń ońtústigindegi Betaǵashqa deıingi aýmaǵy úıilgen tas qorymdar men ártúrli (dıametri 6-12 m bolatyn)– sheńber, romb taǵy basqa formadaǵy obalarǵa toly. Oı, sana arqyly salystyrmaly zertteý jasaı otyryp, shamamen  Qola, Saq zamanynan qalǵan kóne jerleý oryndary bolýy kerek dep topshyladym.

Qoryta aıtqanda bizderdiń, ıaǵnı, mýzeı qyzmetkerleriniń ólketaný baǵytynda jasap otyrǵan tarıhı-tanymdyq  zertteýshilik saparymyzda taýyp, sýretke túsirip, retke keltirgen  tastaǵy tańbalanǵan beınelerdiń  tizimi tómendegideı bolyp shyqty:

1. Arqarlar men táýeshkilerdiń – 100 – ge jýyq beınesi,


2. Itke uqsaıtyn 2 sýret;


3. Atqa mingen adamdar beınesi 2 jerde kezdesti;


4. Múıizinde «Álem aǵashy» beınelengen 2 buǵy;


5. Jáı buǵy sýretinen 2 dana;


6. Qasqyr tárizdi 2 ań jáne 1 qasqyr úsh bóltirigimen;


7. Túıege mingen 1 adam jáne 1-ýi túıe jetektegen bala;


8. Bı bılep turǵan baqsy, 1 sýret;


9. Jaıaý adam beınesi 2 sýrette beınelengen;


10. «Kúnbasty adam» 1 sýret;


11. Jylandar 2 jerde beınelengen;


12. Qudaıdyń tabany beınelengen 1 sýret (?);


13. Búlingen túsiniksiz beıneler;

Jalpy, túsirilgen sýretterge ózimshe saraptama jasaı otyryp, biz júrip jerlerdegi petorglıfterdiń basym bóligi Saq dáýiriniń ótpeli kezeńi men Erte temir dáýiri  ýaqytyna jatady-aý degen joramalǵa keldim. İshinara qola dáýiriniń de naqyshtary bar ekendigin joqqa shyǵarmaımyn. Sebebi, taǵy bir nazarǵa alar erekshelik, atalmysh tarıhı jádigerlerdiń Jetisý Alataýynyń eteginde ornalasýy. Oǵan mysal, qola dáýiri sońyndaǵy klımattyq ózgeristerdiń áserinen taqyrǵa aınalǵan jazyqtan góri taýly aımaqtyń tirshilikke qolaıly bolýy da edáýir yqpal etken tárizdi. Demek, taǵy bir erekshelik sol kezeńderdegi adamdar tirshiliginiń arqaýy, negizgi kúnkóris kózi ańshylyq bolǵandyǵyn baıqaýdyń osy derekter boıynsha oı salyp qaraǵan adamǵa  esh qıyndyǵy joq.

Jarkent óńiriniń ótken dáýiri men sol zamanǵa tirshilik ıeleriniń tynys - tirshiliginen  kóptegen aqparattardy  beretin  bul qundy muralardyń elimiz tarıhyndaǵy  alatyn ornynyń  aıryqsha  ekendigin kórsetedi. Sonymen qatar, tastaǵy sýret óneriniń asyl muralary sanalatyn petroglıfterdiń taǵy bir ereksheligi: adamzat órkenıetiniń alǵash paıda bolýy men damý satylarynan naqty túsinik beretin birden–bir tarıhı jádiger. Bul degenińiz Ósek ózeni ańǵaryndaǵy sýret tańbalardyń keshendi zerttelýi bizdiń arǵy ata – babalarymyzdyń nanym, senimi men turmys tirshiligi jáne aınalysqan sharýashylyǵyn jan – jaqty zerdeleýge múmkindik beretin birden – bir tarıhı eskertkish bolyp tabylady degen sóz.

Demek, sóz  sońynda aıtarym, bizdiń áreket týǵan jer men el tarıhyna degen janashyrlyq pen qyzyǵýshylyqtan týyndaǵan mýzeılik zertteý ǵana. Ózimizshe saralaı otyryp atameken shejiresin qaǵazǵa túsirip el-jurtqa buqaralyq aqparat kózi arqyly jarıalaý, oqyrmanǵa jetkizý. Al, arnaıy keshendi zertteý júrgizý osy salanyń tájirıbeli úzdik mamandarynyń quzyryndaǵy sharýa. Memleket tarapynan qodaý tabylyp arnaıy zertteý jumysy qolǵa alynsa, keler urpaq tárbıesi úshin taptyrmas rýhanı qundylyq bolatyny sózsiz. Iaǵnı, zertteýshilik turǵyda qarastyrar bolsaq, áli alda kóptegen jumystardy jasaý kerektigi ózinen – ózi suranyp tur.

Sol úshin de  mádenı muralardy zertteý, zerdeleý men saqtaý, olardy ulttyq qundylyqtar retinde  keıingi urpaqqa qaldyrý, demek adamı turǵyda týǵan jer aldyndaǵy perzenttik paryzymyzdyń eń qasıettisi ekendigi aıtpasa da túsinikti jaǵdaı. Sol úshin de paryzymyzǵa adal bolyp, týǵan ólke tarıhyn túgendep, barynsha jańǵyrtyp jan–jaqty nasıhattaýdy qarqyndy damytý kún tártibinen túspeýi tıis, aǵaıyn!... Endeshe, iske sát!!!...

 

Qalı Ibraıymjanov, «Jaýyngerlik Dańq mýzeıiniń» meńgerýshisi,

Jarkent qalasy

https://web.telegram.org/#/im?p=@dalanewskaz