Qustar mekeni
«Qorǵaljyn» jáne «Naýryzym» memlekettik tabıǵı qoryqtary – Qazaqstannyń dalaly aýmaǵynda ornalasqan eki klasterlik aýmaq. Eki aýmaq ta jyl saıyn Afro-eýrazıalyq ushý jolymen mıllıondaǵan jyl qustary toqtaıtyn mańyzdy oryn bolyp tabylady. Sonymen qatar qustardyń sany kún ótken saıyn azaıyp bara jatqan qustarynyń balapan basyp, kóbeıýine qolaıly aımaq.
IýNESKO-nyń Qazaqstanǵa qatysty sheshiminen keıin eki qoryqtyń da osy maqsattaǵy júginiń aýyrlaı túsýi anyq. Eki qoryqta budan bylaı tabıǵat ananyń keıpin ketirmeı, ań, qustaryn, qorǵaýǵa mindetti. Atalǵan mindettemelerdi Naýryzym memlekettik tabıǵı qory qazirgi tańda abyroımen atqaryp keledi.
Qostanaıdyń kórikti jerleri kóp. Biraq mundaı sulýlyqty kitap betinen ǵana kórgenim bar (ásili, ol da Naýryzymnyń bir keıpi bolǵan-aý deımin). Tabıǵat ana – búkil tirshilik ataýlynyń qutty qonys mekeni, altyn uıa besigi. Sulý tabıǵatty kózben kórip, janyńmen sezip, sol qalpynda súıe bilý – adamzatqa Qudaıdyń syılaǵan tamasha qasıeti desek, artyq aıtqandyq bolmas edi.
Iá, Naýryzym qoryǵyna kirgen ýaqytta dál osyndaı sezimdi bastan keshtim. Jalpy qoryqtyń aýmaǵy bir-birimen oqshaý jatqan tórt bólikten turady. Tirsek – Qaraǵaı, Sypsyn – Aǵash, Naýryzym – Qaraǵaı, kóldi júıelerden Sarymoıyn, Aqsýat kólderi jáne jeke jatqan Jarkól kóli bar. Qoryq aýmaǵy 191 381 gektar jerdi alyp jatyr.
«Naýryzymda» 687 túrli ósimdik bar
Naýryzym – memlekettik tabıǵı qoryǵy ósimdikter men janýarlar dúnıesiniń bıologıalyq alýan túrliligi men genetıkalyq qoryn tabıǵı jaǵdaıda saqtap, damýyn zertteýge arnalǵan erekshe qorǵalatyn aýmaq. Qoryq aýmaǵyn ǵylymı-zertteý jumystaryn ótkizý úshin, ıaǵnı, ekojúıelerdiń damý dınamıkasyn, ósimdiktermen janýarlardyń alýan túrliligin, olardyń ósip-ónýin, taramdalýyn zertteýde monıtorıńtik baqylaýlardy «Tabıǵat jylnamasy» baǵdarlamasy boıynsha, sonymen qatar basqa da qoryqta josparlanǵan ǵylymı-zertteý jumystaryn atqarý úshin paıdalanylady.
Qoryq basshylyǵynyń aıtýyna qaraǵanda, Naýryzym qoryǵy sheteldiń myqty bıolog, ornıtolog mamandaryn qatty qyzyqtyrady eken. Óıtkeni, qoryq túrli janýarlar men ósimdikter álemine óte baı.
Jaz aılarynda shetel ǵalymdary kelip, ǵylymı jumystar júrgizedi. Biz barǵanda nemis fotogrofy aınalany fotoǵa túsirip, tabıǵattyń tamasha sulýlyǵyna tańdaı qaǵyp júr eken. Jer sulýlyǵyna súısingen bolýy kerek, taıaǵynyń ornyna taspasyn ustaǵan fotogrof aldaǵy jyly taǵy kelmekshi eken.
Sheteldikterdi ózine magnıtteı tartqan «Naýryzym» qoryǵynyń qupıasy nede?! «Naýryzym» memlekettik tabıǵı qoryǵy dırektory Baqytjan Jákijanulynyń aıtýyna qaraǵanda, qoryqta qotyr qaıyn, aq qaıyń, bozshaǵyl, kádimgi qaraǵaı, terek, ıtmuryn, tobylǵy, kaspeı taly ispetti 687 túrli ósimdik ósedi eken. Solardyń eń tanymaly – «Naýryzym qaraǵaıy».
Atalǵan aǵash tek, «Naýryzym» aýmaǵynda ǵana ósedi. Aǵashtyń dinine eki adamnyń qushaǵyna syımaıdy. Bıiktigi úsh metrden tómen bolmaıdy.
Qoryq qyzmetkerleriniń sózine sener bolsaq, «Naýryzym» qaraǵaıy óte maıly. Uly otan soǵysy jyldary atalǵan aǵashty jaǵar maı isteý úshin qoldanypty. Al odan qalǵany arba maılaýǵa paıdalanǵan eken. Tizsiz jaý órt te osy aǵashtyń jıi mańaılaıtyn bolyp shyqty. Kóbinde kókten naızaǵaı túskende ot tutanyp, biraz aǵash otqa oranatynyn qoryqshylar qynjylyspen aıtty.
Búginde arnaıy jasaqtalǵan top kún kúrkirese, bıik munaranyń basyna shyǵyp, aınalany kirpik qaqpaı baqylaýǵa alady. «Bıyl jaz orman arasynda burq etken alty aǵashty óz kúshimizben sóndirip aldyq. Arnaıy kólik quraldary aǵash arasyna kire almaıdy. Kirgenmen, qum arasyna keptelip, ózge túgil, ózin qutqarýy muńǵa aınalady. Sondyqtan da, qum shashatyn traktormen jáne óz kúshimizben otty aýyzdyqtaýǵa tyrysamyz», – deıdi arnaıy jasaq ókili.
Jalpy, «Naýryzym» qoryǵynyń negizi osydan jetpis jeti jyl buryn qalanǵan. Sol kezde onyń jalpy aýmaǵy 320 myń gektar jerdi qurapty. Keńes ókimeti kezinde qoryqtyń keıbir bólikteri egin egý úshin paıdalanylsa, endi bir bólik aǵashy-otyn men maı shyǵarǵan. Buǵan ormandy jaılaǵan órtti qosyńyz. Sonyń saldarynan qoryqtyq kólemi 70 myń gektarǵa deıin kemigen. Qysyltaıań kezderi qoryq jabylyp ta qalǵan kórinedi. Naýryzym qoryǵy – elimiz egemendigin alǵannan keıin ǵana jandana bastaǵan syńaıly.
Qoryqta 6 ekologıalyq soqpaq bar
«Naýryzym» qoryǵynda jyrtqysh ańdar óte kóp. Ásirese, bul ólkede qasqyr kóp kezdesedi. Kóktem, kúz aılarynda qoryqshylar olardyń mekenin anyqtap, úıirleriniń qanshaǵa jetkenin baqylaý jasaıdy. Ázirge, jyrtqyshtar adamǵa shappapty.
– Bizge tájirıbe, zertteý jumystaryn júrgizýge kelgen jandar aınaladan kórip, úrkip jatady. Al sheteldikter bolsa, qyzyqtap fotosýretke túsirýge umtylady. Bizdiń ólkege ǵylymı jumys barysynda sheteldikter jıi kelip turady. Olardan óz ǵalymdarymyz da qalyspaıdy. Ózimizdiń oblystyq oqý oryndarynan bólek Almaty, Astanadaǵy stýdentter de bizdiń jaqqa jıi at basyn burady, – deıdi qoryqshylar.
Ǵalymdardyń kóbi shóptes ósimdikterdi zertteıdi eken. Ásirese qaý betege boz, qyzǵylt qaý, taspa qaý, kádimgi betege, qum betege, kermek, sor buıyrǵan, qum salaýbas, janagúl, qus súttigeni, kókshaǵyr jýsany, lessıng jýsany, aqshyl jýsan, omby qıaq óleń, buzaýbas sorań, sarsazan, aqsora, shober aqtikeni, alabuta, jaýqazyn, qosgúldi qyzǵaldaq, jataǵan qyzǵaldaq, shreng qyzǵaldaǵy, ashyq, qundyz shópteri týrıserdiń nazaryn ózderine qatty aýdaratynyn bildik.
Sonymen qatar «Naýryzym» qoryǵy qustarymen de kórikti. Munda aqqýlar, qaz-úırekter (qyzyl jemsaý qarasha qaz, shıqyldaq-qaz, aqmańdaıly qaz, tarǵaq, jalbaǵaı, buıra birqazan, bezgeldek, surt tyrna, aq bas tyrna, dala qyrany, ıtelgi, qas-qaldaq t.b.) mekendeıdi.
Dál qazirgi ýaqytta kelýshilerdiń kóńilin aýdaratyn bıologıalyq jáne landshafttyq soqpaq óńdelgen. Soqpaqtar baǵyty boıynsha týrısik- ekskýrsıalyq jáne ǵylymı-tanymdyq jumystaryn júrgizýde qoldanylady. Sapar jelisin avto-kólikpen jáne jaıaý sáýir aıynan bastap qazan aıyna deıin tamashalaýǵa bolady. Ár soqpaq 3-4 aıaldamadan quralǵan.
Birinshi sapar jelisi «Bulaq» dep atalady. Munda Bet aǵash ormany, qoryq kórinisi jáne bulaqty baq kordon aýmaǵy avtokólik aıaldamasy jáne demalys oryny jabdyqtalǵan.
Ekinshi sapar jelisi «Naýryzym qylqandy ormany» degen atqa ıe. Jergilikti mamandar bul sapar jelisin qoryqtyń júregi desedi. Sebebi, munda qylqan japyraqty ormannyń alýan túrli jyrtqysh qustar jáne ańdar, (ıtelgi, qur, búrkit, kıik, aqbóken, qaban, túlki, qasqyr, borsyq) meken etedi. Aqsýat kólinen qyzyl kitapqa engen qanshama sý qustaryn kezdestirýge bolady (qyzyl bas súńgýir, súr úırek, aqbas úırek, aqqutan, qarabaı, qyzǵylt birqazan, t.b.). Qalǵan sapar jelileri «Dóńgelek sor», «Saz qaldyǵy», «Aqqýly» bolyp kete barady.
