Baıyrǵy túsinik boıynsha, zıaly qaýymnyń qyzmeti árqıly, olarǵa artylar mindet te túrli áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty ózgerip otyrǵanyn baǵamdaımyz. Áleýmettik top retinde zıaly qaýymnyń búgingi ishki qurylymy men belgileri tolyq anyqtalyp bitti dep kesip aıtýǵa kelmeıdi. Tipten, zıaly qaýymnyń qandaı da bir áleýmettik topqa jatar-jatpaıtynynyń ózi daýly máselege aınalyp tur. Jalpy, biz bilgen derekte zıaly qaýymnyń negizgi tórt ólshemin taıǵa tańba basqandaı anyqtap kórsetedi: 1. Bilimdilik, 2. Uıat, 3. Kishipeıildilik, 4. Halyqty súıý. Al bizdiń búgingi qoǵam zıaly qaýymǵa qandaı ólshemmen qaraıdy? «Jelqazyq» aıdarymyzdyń búgingi taqyryby osy suraqqa jaýap izdeıdi.
Nurlan KENJEAHMET,
tarıh ǵylymynyń doktory,
Germanıadaǵy Bonn ýnıversıteti
Shyǵystaný jáne Azıa ınstıtýtynyń profesory
Sizdiń zıalylyq degen termınińizdi aǵylshynsha «ıntellıgensıa» dep túsinip otyrmyn. Nemese qazaqy tilmen aıtqanda, «bilimdiler qaýymy». Qazirgi tusta zıalylyqtyń ólshemin burynǵy ólshemmen bekitýge bolmaıdy.
Muny «segiz qyrly, bir syrly» dep túsingen jón shyǵar.
Árıne, zıalylyq «bilimdilik, uıat, kishipeıildilik jáne halyqty súıý» uǵymyn qamtıdy. Menińshe, óz halqyńnyń tarıhyn, mádenıetin, tilin, salt-sanasyn, ustanymyn, ar-namysyn jete ıgerý – zıalylyqtyń eń basty ólshemi. Árıne, memleketimiz atalǵan tustardy halyqtyń sanasyna sińirýge kóp kúsh jumsap otyr. Nátıjesi qalaı? Memleket kúsh salǵanymen, jeke adam ony sanaly túrde júzege asyrmasa, eńbegiń qumǵa quıǵan sýmen teń bolady. Qazaqta «aldyńa as qoıdym, eki qolyńdy bos qoıdym» degen sóz bar, ıaǵnı barlyq jaǵdaıdy jasadym degen sóz.
Shyńǵys han búkil kári qurylyqty baǵyndyrdy, muny onyń jeke eńbegi dep baǵalamaý kerek, árisin aıtsaq, munda kóshpendilerdiń neshe myń jyldyq soǵys óneri men ıdeologıasy jatyr. Shyńǵys handy qazaq qyp jasaý, onyń jetistikterin jalǵyz bir ultqa telý – tarıhı bilimsizdik! HH ǵasyr basyna deıin qazaqta «tóresiz el bolmas, tóbesiz jer bolmas» degen zań óz kúshin joımady. Muqan Isahan degen dintanýshy jas ǵalym bar, sol jigit Shyńǵys han ıasasynyń (qazaqsha jón-josyq) Islam sharıǵatyna yqpalyn zerttep júr, ıaǵnı Shyńǵys han ıasalary Islam sharıǵatynan engen degendi aıtady.
Meniń Shyńǵys handy mysal etýim, óz ultyńnyń tarıhyn bilý úshin kóshpendilerdiń arǵy-bergi tarıhyna jetik bolýymyz kerek degendik, sonda Shyńǵys hannyń tegi kim dep bosqa sandalmaımyz.
Tonyquq (Tonykók emes) Qytaıdyń sol tustaǵy Astanasy Chań-anda (qazirgi Sı-an) bilim alǵan, tarıhı derektemelerde hattalǵan túrkiler tarıhyndaǵy tuńǵysh qytaıtanýshy. Qytaı derektemelerinde oǵan eki túrli minezdeme bergen: asqan dana jáne ákki, qý. Ol túrkiler úshin asqan dana boldy, jaýy úshin ákki, qý edi. Ol túrkiler órkenıetin órkendetý úshin kók túrkilerge memlekettik ıdeologıa, dala zańyn jasap ketti. Qytaı derektemelerinde Túrkesh qaǵanynyń týǵan inisi aǵasyna ókpelep, Tonyquqqa qashyp barady jáne túrik sarbazdaryn ertip Túrkesh qaǵanatyna shabýyl jasaıdy, nátıjesinde aǵasy tutqynǵa túsedi. Túrikter sońynda dala zańy boıynsha ekeýiniń de basyn alady. Bul zań sonaý ǵun-úısin zamanynan qazaq handyǵyna deıin jalǵasqan. Kóshpendilerde óz eline opasyzdyq jasaǵandar basqa elge de qaıyry joq degen úkim bolǵan. Qazirgi qoǵamda kóshpendilerdiń osy dala zańynyń jurnaǵy joq, qaıta bári kerisinshe bolyp ketken. Jońǵar-qazaq qarym-qatynasy týraly zertteýler men fılmderde olqylyqtar óte kóp. Qatyp-semip qalǵan kózqaras boıynsha adamzat tarıhyndaǵy eń sońǵy eki kóshpeli ımperıany bir-birine ata jaý qylyp kórsetedi. Jońǵar men qazaqtyń soǵys áreketterinen góri beıbit ómir keshken tustary kóp. Qazaq pen jońǵarda memlekettik qudandalyq saıasat bolǵan. Qazaq aqsúıekteri men jońǵar aqsúıekteri qyz alysyp, qyz berisken.Qazaq dalasyndaǵy jońǵarlar qaıda ketti? Manchjýr shapqynshylyǵynan keıin qazaqqa sińip ketken. Aramyzdaǵy antropologıalyq belgiler menmundalap tur. Nemis shyǵystanýshysy Iýlıýs Klaporttyń 1835 jylǵy kartasynda (kartadaǵy málimetter 1780 jyldarǵa tán) qazaq rýlary búgingi jońǵar jerine jamyraı qonystanǵan: sadyr, mataı, sýan, jalaıyrlar qazirgi ornalasýy boıynsha Taldyqorǵanda tur, semiz naımandar qazirgi Qytaıdaǵy Tarbaǵataıda shapyrashtylar Qorǵas mańyna ornalasqan, taıaý zamanǵy qazaq dastandaryndaǵy derektermen saıma-saı. HVİİİ-HİH ǵasyrlardaǵy Orta Azıaǵa qatysty iri ýaqıǵalardy sol kezdegi Sıń ımperıasy men Reseı ımperıasy arasynda bolǵan kelisim sharttarmen túsindirýge daǵdylanǵanbyz. İs júzinde olaı emes: Qazaq handyǵy men Sıń patshalyǵy arasynda, Reseıdiń qatysýynsyz, talaı kelisim shart jasalǵan. Qazirgi Qytaıdaǵy qazaqtar otyrǵan óńirlerde Abylaı han tusynda halqymyz kóship-qonyp júrgen. Qazaq tarıhyndaǵy halyqaralyq sıpat alatyn iri ýaqıǵalardy, soǵystardy óńirlik ýaqıǵalar nemese rýlyq soǵys dárejesine túsirdik. Abylaı han tusy – qazaq tarıhyndaǵy óte kúrdeli zaman. Sol tustaǵy qazaq dastandarynda hattalǵan soǵystardyń deni memlekettik sıpat alǵan, qazaqtyń qazirgi terıtorıasynyń eń sońynda qalyptasýyna yqpal etken soǵystar. Rýlyq-jerlik aımaqtan asa almaı, ata-babalarymyzdyń tarıhı ornyn durys baǵalaı almaı júrgen tustarymyz óte kóp.
Jýyrda ǵana Dımash Qudaıbergen Qytaıdan júldeli bop oraldy. Ol tek ánimen ǵana tanylǵan joq, kishipeıildiligi, ultjandylyǵy, ádeptiligimen qalyń jurtty ózine tánti etti, qazaqsha sóılep, qalyń qytaı halqyn súısindirdi, qytaı oqyrmandary arasynda Abaı joly epopeıasyn oqý naýqany boldy. «Dımash týǵan el qandaı eken» degen qyzyǵýshylyq týǵyzdy. Qarshadaı jas Dımash qytaılar arasynda qazaqtaný dúmpýin qozǵady. Bul – sensasıa! Ata-ájesiniń qolynda erjetkendikten, qazaqylyq minezderi menmundalap tur. Dodaǵa qatysqan jarym jylda qazaqtyń dástúrli áni men mádenıetin, dombyrasyn búkil Shyǵys Azıaǵa tanytty desem, artyq emes. Óıtkeni, dodaǵa tek Qytaıdyń ǵana emes, Taıvan men Gongkonktyń áıgili ánshileri qatysty. Dodany bastan-aıaq kórip otyrdym, sahna syrtyndaǵy ánshilerdiń, júrgizýshilerdiń Dımashqa bergen baǵasy óz aldyna bir dúnıe. Elbasy batasyn berdi, meıirimin tókti. Munyń ózi Elbasymyzdyń ulttyq qundylyqty, mádenıetti joǵary baǵalaıtyndyǵynyń bir belgisi, Dımashtaı bolyńdar degen astarly oıy jatyr Elbasynyń. Zıalylyqtyń bir mysaly osy: otansúıgishtik, mádenıet janashyry jáne danalyq.
Manchjýrlik Sıń ımperıasyn etnıkalyq qytaılar aýdaryp tastaǵan soń, Qytaıdyń zıaly qaýymy arasynda qytaıdyń dástúrli mádenıetiniń taǵdyry jóninde zor pikirtalas bolǵan. Dúnıejúzine áıgili, dúnıejúzilik qytaıtaný ǵylymynyń negizin qalaǵan ǵalymy Wang Guowei (etnıkalyq qytaı), manchjýrlik Sıń ımperıasy tarıh betinen joıylǵanda, manchjýr memleketiniń taǵdyryna ýaıymdap jáne qytaıdyń dástúrli mádenıeti qurdymǵa ketetin boldy dep, ózin sýǵa tastap ólgen. Óıtkeni, ol sol kezdegi dúnıejúziniń ozyq ıdealdaryn óte jetik ıgergen, manchjýrlik patshalarǵa adal bolǵan. Zıaly qaýymnyń otansúıgishtiginiń eń tıptik mysaly osy. Otan sol elde ómir súrip jatqan barlyq ultqa ortaq. Manchjýrler óz qol astyndaǵy halyqtardy ózderine adal bolýy úshin jaǵdaı jasaǵan. Memlekettik qujattar manchjýr tilinde jazylǵan, odan keıin qajet bolsa, qytaı tiline aýdarylǵan. Al bizdegi jarnamalar, tipti keıbir memlekettik qujattar aldymen oryssha jazylady, odan son qazaqshaǵa aýdarylady. Keıbir jarnamalardyń aýdarmasy tipti kúlkili.
Qazirgi Qazaqstan qoǵamynda zıalylyq jaǵdaıy basqasha (Ońtústik jáne Batys oblystarynan syrt), qalada bolsyn, dalada bolsyn, halyqtyń kóbi qazaqylyq mentalıtetpen emes, basqasha mentalıtetpen oılaıdy (orys mentalıteti de emes). Túsiniksiz. Osynyń saldaryn 70 jyldyq KSRO ústemdiginen kóredi, buǵan óz basym senbeımin. Áleýmettik kınohanalardyń 99 paıyz tili – oryssha, al kórermenderdiń 90 paıyzy – qazaqtar. Qazaq júzdi azamattar, qazaqsha bile tura, aldymen bir-birimen oryssha sóılesedi. Eger aldymen qazaqsha sóıleseń, saǵan degen mámilesi dereý ózgeredi, «mynaý qazaqsha sóılep tur» dep tań qalady.
Rýlyq-tanystyq júıe myqtap ornaǵan búgingi qazaq qoǵamynda búkil ǵylym salasy, úkimet mekemeleri seniń tegińe qarap mámile jasaıdy. Bir ret qazaqsha teledıdar baǵdarlamalaryn sholyp shyqtym, shamamen on neshe arnanyń jartysynan kóbi bir mezette án-kúı, oıyn-saýyq baǵdarlamalaryn berip jatyr. Búkil negizgi arnalardy ánshiler men bıshiler ıemdengen. Basqa arnalarda Túrkıanyń nemese Úndiniń dám-tatýsyz serıaldary. Osylardyń ornyna ǵylym-bilimdi nasıhattaıtyn, halqymyzdyń tarıhyn, dinin túsindiretin baǵdarlamalardy kórsetse nemese «National Geographic» sekildi sheteldiń ǵylymı arnalaryn qazaqshaǵa aýdaryp kórsetse, nur ústine, nur edi ǵoı. Úsh tildilik saıasatty qalyń halyq jappaı aǵylshyn tiline kóshý dep túsingen tárizdi, óıtkeni, Almatyda bolsyn, Astanada bolsyn, aǵylshyn oqýlyqtaryn satatyn kitap dúkenderi qaptap ketken, qazaq tildi basylymdardan kóp. Araladym, qazaqsha bilmeıdi, oryssha nemese aǵylshynsha saırap tur. Germanıada qyzymdy balalar baqshasyna bergende, balabaqsha tárbıeshisiniń maǵan birinshi aıtqan sózi: «Úıge barǵanda balańyzǵa qazaqsha sóıleńiz, qazaqshasyn umytpasyn, basqa tilde tili shyqsa, óz ultyna meıirimsiz bolyp ketedi», – degen edi. Qazaq qoǵamyndaǵy bir-birine meıirimsizdik – qazaq tilin jetik bilmeýdiń saldary. Shetelde kóp júrdim, elden kelgen azamattar bolsa, izdep taýyp aralastym. Biraq bárine ortaq bir minez – bir ret kezikken soń, kelesi rette aralaspaı, ne habar-osharsyz ketedi. Byltyr Ystambul áýejaıynda oraza ustaǵan bir azamatpen kezigip qaldym. Úlken adam aýyzasharǵa sý alyp isher maıda aqshasy joq eken, janyndaǵy kisiden maıdalap berińizshi dep ótindi. Men ol kisige maıda aqsha berdim de, iri aqshasyn almadym. Ramazan aıynda ózim de saýap jınaıyn degen oıym bolǵan edi. Alaıda, ol kisiniń oqys qylyqtary meni tańqaldyrdy: lám-mım demeı, aqshamdy aldy, qatýlana bir qarap qoıdy, rahmeti joq. Sýyn ákelgen soń artylǵan maıda aqshalarymdy qolyma ustata saldy, quddy maǵan ókpelegen adamdaı. Túsinsem buıyrmasyn, Ramazan aıy ǵoı, qazaq aǵamyzda ne qazaqylyq, ne musylmandyq peıil joq.
Toq eterin aıtqanda, qazaq qoǵamyndaǵy zıalylyqtyń ólshemi qazaqylyq mentalıtetpen oılaý, bolashaqqa qazaqylyq úlgimen qadam basý. Qansha jerden oryssha sóılep, oryssha oılaǵanmen, olar bizdi otar qamytyn kıgen beıshara ult dep tanydy. Túrkilerdiń qara shańyraǵynda otyrǵan qazaqtardyń qanynda negizgi túrkilik qannan basqa, soǵdy, tohar, arab, qara-qytaı, mońǵol, jońǵar qandary aralasqan. Osylardyń bárin túrkiler kúshpen emes, óziniń ozyq ıdeologıasymen, mádenıetimen baǵyndyrǵan. Eger, múmkin deseńiz, ata-babalardan amanat bop qalǵan osy mádenıetti qazaqylyq sıpatpen ári qaraı damyt, bolashaǵyń, taǵdyryń óz qolyńda. Elbasy jol kórsetti, endi sol jolmen júrý qalyń qazaqtyń enshisinde.
Derekkóz: "Qazaq ádebıeti" gazeti
