Redaksıadan
Mýhamet qajy Erdenuly Sadyqov – Elbasyn Nobel syılyǵyna usyný maqsatynda ashylǵan «Evrazıa-mır» halyqaralyq Qorynyń prezıdenti. RF jerindegi qazaqtarǵa, óte-móte Omby oblysy men ózimizdiń Arqa óńirine tanymal Atymtaı jomart. Mýhamed qajy Omby oblysy Lúbın aýdanynda týǵan. Bıyl 66 jasta. Mamandyǵy – zańger. Álemniń 78 memleketin aralap, Mekkege 11 márte úlken qajylyqqa, 5 márte kishi qajylyqqa barypty. Qazaq Eli táýelsizdik alǵan soń ózi týǵan óńiri Omby oblysynyń qandastarymyz jıi qonystanǵan aýyldaryna 20 meshit saldyrypty. Sonymen birge, Túmen, Saratov, Penza oblystaryna da óz qarjysyna 16 meshit turǵyzǵan.
– Qurmetti Mýhamet qajy Erdenuly, Sizdiń aýyzeki áńgimeńizge qarap otyryp, el úshin jasaǵan ıgilikti isterińizge tánti bola bastadym. Suhbatymyzdy bastamas buryn, týyp-ósken ortańyz týraly aıtyp berseńiz?
– Arǵy atam Báıimbet – bolys bolǵan kisi. Áýlıeligi de bolǵan eken. Rýy – Kereı, onyń ishinde Saqal. Shamamen 16 myń jylqy bitipti. Tipti odan da kóbirek bolǵan kórinedi. Kishiqaroı, Úlkenqaroı degen kólder bar. Jylqyshylar kólge boılatyp qazyqtar qaǵyp qoıady eken. Qalyń jylqy kelip kólden sý ishedi ǵoı, manaǵy qazyqtar arqyly tómen túsken sýdyń deńgeıine qarap, jylqynyń sanyn mólsherlepti desedi. Bir qyzyǵy, sol jylqylarynyń turpaty da bólek bolypty, óńkeı tizesine deıin buıra jylqy eken. Ol kisiniń týǵan jeri – Sarykól. Sol Sarykólge on bir aqshańqan kıiz úıdi tikkizip tastap otyrady eken. «Stolypın reformasy» kezinde Rossıadaǵy Ýkraınanyń Poltavka gýbernıasynan myńdaǵan ýkraındardy jer aýdaryp, osy Sarykólge jibergen. SSSR kezinde sol ýkraındardyń qurmetine Sarykólimizdiń atyn «Poltavka» dep ózgertip jibergen. Qazir Omby oblysyna qaraıdy. Sondaı-aq, Aqjar aýdany (SQO) jaqyn jyldarǵa deıin Lenın aýdany bolyp keldi. Komýnızm, Gorkıı sovhozdarynyń áýelgi aty Kósháli, Manaq aýyldary bolatyn. Osyǵan kórshiles Bolys degen aýyl da bolǵan. Ol meniń Sultanǵazy atamnyń qystaýy bolatyn. Otarshyldyq degen báleniń qazaqqa istemegeni bar ma?! Sol óz ata-babasynyń jerinde otyrǵan Báıimbet aýylyna kazaktar ómiri tynyshtyq bermepti. Áıelderin, qyzdaryn jábirlegen. Maldaryn tartyp alyp otyrǵan. Kún ótken saıyn, óktemdigin údete túsedi. Birde Báıimbettiń úıine mas kazaktar basyp kirip, «bizge turyp sálem bermedi» dep, aqsham namazyn oqyp jatqan kishi uly Nógerbektiń basyn qylyshpen shaýyp tastaıdy... Qysqasy, jan baǵys, kún kórý qıyndaı beredi. Báıimbet atamyzdyń áskerı aýdarmashy Kornılov degen dosy bolypty. Ol Báıimbettiń Gúlshara degen qyzyna kózi túsip júredi eken. Tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn izdegen Báıimbet atam sol Kornılovke súıenedi, onymen quda bolyp, Grıgorıı degen ulyna Gúlsharasyn turmysqa beredi. Biraq, atam qudasyna «tuńǵysh jıenimdi ózime beresiń» dep shart qoıady. Gúlshara ul tabady. Atasy oǵan Lavr dep at qoıady. Al, meniń atam ol jıenin Leker dep atap, súndetke otyrǵyzady. Ombynyń kadet korpýsynan oqytady. Keıin Leker Aq patshanyń general-leıtenant shenin alady. Aqtardyń búkil armıasyn basqarady. Qysqasy, sol qudalyq ótip, Leker dúnıege kelgen kúnnen bastap bizdiń atalarymyz maskúnem kazaktardyń tekpisinen qutylady. Atam búkil áýleti men mal-basyn ozbyrlardan solaı saqtap qalypty.
Báıimbettiń balasy Sultanǵazy da bolys jáne arnaıy buıryqpen ımam bolǵan adam. Eki márte Mekkege barǵan qajy. Sultanǵazydan tórt ul taraıdy. Úlkeni Ahmetjan. Odan keıin Muhametjan, Muhametsadyq, Muhametkárim. İİ Nıkolaıdyń ýkazymen Ahmetjan Sultanǵazyuly – ol da Omby meshitin basqarǵan. 1937 jyly «halyq jaýy» degen jalamen atylypty. 1989 jyldan bastap ózim artyna túsip, jazyp júrip, 1990 jyly aqtatyp aldym.
Keıin ornaǵan Sovet úkimeti de atalaryma tynyshtyq bermegen. Tizesine deıin buıra bolyp keletin 16 myń jylqysyn túgel tárkilep alady. Sıyr men usaq mal onyń syrtynda. 1937-niń zobalańy kezinde sol atalarymnyń urpaǵynyń kóbi aty-jónin ózertýge májbúr bolady. Mysaly, Muhametkárimniń balalary Kárımov bolyp júr. Muhametsadyqtyń urpaǵy Sadyqov degen tekti qoldanady. Meniń ákem Erden negizi Muhametjannyń uly. Biraq, inisi Muhametsadyqtyń er balasy bolmaǵan soń, Erdendi soǵan bergen eken.
Naǵashy jaǵyma kelsek, sheshemniń aty – Raýza Ámenqyzy. Men týa salyp, bir kúnnen keıin anam qaıtys bolypty. Sosyn meni ákemniń apaıy baýyryna salyp alady. Zeınezaıyp Muhametjanqyzy degen kisi edi. Joldasy Elýbaev Seıdahmet Smaǵululy Ombynyń Qazaq pedagogıkalyq ýchılıshesin bitirgen. Soǵys ardageri. 40 jyl ómirin Omby oblysynda muǵalimdikke arnady. Búkil aýyl, aýdan ol kisini «muǵalim» dep ataıtyn. Qıssalardy jatqa aıtatyn, sheshenderdiń sózderin kóp biletin, dombyra tartyp, án de salatyn. Ataqty kúıshi Maǵaýıa Hamzınmen dos boldy. Meni alaqandaryna salyp erkeletip ósirdi. Alam desem, aspandaǵy aı men juldyzǵa ǵana qoldary jetken joq, ózgeniń bárin alyp beri. Menimen birge, Muhametsadyq atamnyń da jetim qalǵan Bıbinur, Aıtjan, Qusnı degen úsh qyzyn qoldaryna alyp baǵyp, qutty uıalaryna qondyrdy. Olar da eshteńeden tarshylyq kórgen joq. Bardy kıip, bardy iship, molshylyqta ótti. Men osy áýlettiń famılıasynda boldym.
Týǵan naǵashym – Ámen Syzdyqov (ekinshi famılıasy Mahambetov) Jarkent qalasynda (burynǵy Panfılov qalasy) CHK-nyń bastyǵy boldy. Rýy – Qarýyl, onyń ishinde Raı, Atqy. Arab, qytaı, mońǵol, orys tilin jaqsy biledi eken. Joldasy Gúljıan degen kisi edi, júz jasqa kelip, ómirden ozdy.
Gúljıannyń apaıy Gúljaýar ómir boıy Almatyda sot bolyp qyzmet atqardy. Kúıeýi Hakim Syzdyqov (Mahambetov) belgili advokat bolǵan, ol da 1937 jyly atylyp ketti. Eki naǵashy ápkemniń kúıeýi Hakim men Ámen bir áke, bir shesheden týǵan aǵaıyndy kisiler.
Al, Gúljıan men Gúljaýardyń ákesi bı Esmaǵambet (tarıhı qujattarda Eshmuhamet Naýryzbaev – Jańbyrshın dep jazylǵan, rýy – tóre dep kórsetilgen. Biraq ol kisiniń rýy – kereı, onyń ishinde saqal bolatyn) degen ataqty adam edi. Bı Esmaǵambet kezinde qýǵynǵa túsken Maǵjan Jumabaev pen Qoshke Kemeńgerovti Omby oblysy, Moskalenka aýdanynyń Qoıanshyqpas degen aýylynda eki jarym jyldaı óz úıine jasyryp, jan saqtatqan. Bul týraly maǵan Qoshke Kemeńgerovtiń balasy Nartaı aǵanyń ózi aıtqan bolatyn. Naǵashy atam Ámen Syzdyqovty Jarkentten Qaraǵandyǵa oblıspolkom etip qyzmetke aýystyrady. Moskvada SK-da Malenkov degen orys dosy bolǵan eken. Stalınnen keıingi ekinshi adam. Sol kisi telefon soǵyp, «Qaraǵandydan tezdetip ket» deıdi. Ámen atam bir túnde jınalyp, Omby oblysy Esilkól aýdany, Omar aýylyna tartyp ketedi. Keıin aqtalyp shyǵyp, Paıǵambar jasyna jetip, dúnıeden ozdy.
– Mýhamet aǵa, jaqsy áýlettiń urpaǵy ekensiz. Endi ózińizdiń ómir jolyńyzǵa úńilsek.
– Men bes jasyma deıin Omby qalasynda óstim. Ákem Erden Muhametjanuly agronom bolatyn. 1954 jyly sol kezdegi úkimet ol kisini Qazaqstannyń Kókshetaý oblysyna tyń ıgerýge (Selına kóterýge) jiberipti. Meniń balalyq shaǵym Kókshetaý oblysynyń Qyzyltý aýdanynda (qazirgi SQO, Ýálıhanov aýdanynyń ortalyǵy Kishkenekólde) ótti. Mektepti sonda orys tilinde bitirdim. Kóp jyl aýyl sharýashylyq salasynda zańger bolyp qyzmet atqardym. Kókshetaý oblysynda úsh aýdannyń ókili boldym. Qudaıǵa shúkir, tórt ulym, olardan taraǵan segiz nemerem bar. Nemeremniń bári ul bala. Balalarymnyń bári JOO-n bitirdi. Óz mamandyqtary boıynsha qyzmet atqarady. Eki ulym ózim sekildi zańger. Eki ulym kásipkerlikpen aınalysady.
Men bala kúnimnen óz áýletimizdiń joǵaryda baıandalǵan qıly taǵdyry týraly áńgimelerdi úlkenderdiń aýzynan tyńdap óstim. Bul – bizdiń ǵana emes, ol zamanda bar qazaqtyń basynan ótken jaǵdaı. Soǵan baılanysty bolý kerek, óte namysshyl, ultshylmyn. Biraq eshkimge zábirim joq. Qolymnan kelse, ultyma jaqsylyq istegim kelip turady. Alla bizge táýelsizdikti berdi. Mine, sol memleketimizdiń 25 jyldyǵyn toılap jatyrmyz. Bul – qazaqtyń basyna qonǵan baqyt. Baqytty aıalaýymyz kerek. Biz az halyqpyz. Dúnıeniń tórt buryshynda tarydaı shashyrap júrmiz. Bir-birimizge tirek bolyp, ózimizdi-ózimiz súıeýimiz, demeýimiz, kóterýimiz kerek!
– Aǵa, namysshyl, ultshyl adamdardyń joly únemi dańǵyl bola bermeıdi ǵoı. Bul jaǵynan ne aıtasyz?
– Onyń ras, qaraǵym. Qazirgi Májilis depýtaty Vladıslav Kosarev men qyzmet istegen aýdanda birinshi hatshy boldy. «Partıaǵa ót!» dep, kem degende jıyrma ret shaqyrdy. Men partıaǵa múshe bolǵan emespin. Qıyn jaǵdaı meniń de basymnan ótti. 1982 jyly shilde aıynda Býrabaı demalys aımaǵynda ótken bir basqosýda KPSS Kókshetaý obkomnyń qyzmetkeri Tatarskıı, KGB-nyń maıory Krasnokojın degender «Qazaqtar óz-ózin alyp júre almaıdy. Sorly halyq» degende, namysym basyma bir-aq shyqty. Ornymnan atyp turdym da: «Biz – qazaqtar SSSR-siz de ózimiz derbes ómir súre alamyz! Bizde jer jetedi. Jerimizde Mendeleev kestesindegi elementtiń bári bar! Óz-ózimizdi asyraýǵa shamamyz keledi. Tipti shetelge de kómek bere alatyn jaǵdaıymyz bar!..» dep saldym.
Sol kúnnen bastap olar maǵan óshige bastady. Eki jumadan soń Moskvadan KGB-nyń eki polkovnıgi kelip tur. Analar aryz jazǵan ǵoı. «Osylaı aıtqanyń ras pa?» deıdi. «Ras!» dedim. Suraqqa tartyp, jazyp alyp ketti. Sodan KGB meniń sary izime tústi. Bir kúni Túmen qalasyna issaparmen bardym. Onda meni baqqan Seıdahmet muǵalim turatyn. Sońǵy jyldary ol kisiniń eki kózi kórmeı qalǵan bolatyn. KGB sol kisiniń qasyna ákelip bir myltyqty qoıyp ketedi de, sol myltyq «seniki» dep, maǵan bále japqan. Sonymen ne kerek, aqyry «qural ustaǵan», «Sovet úkimetine qarsy shyqqan» degen jalamen «173», «202» jáne «145» statálarmen alty jylǵa sottap tyndy ǵoı. Kókshetaý mańyndaǵy Granıtnyı túrmesinde eki jyl otyrdym. Túrmeniń kitaphanasynda jumys istedim jáne tilshisi bolyp gazetterine maqala, habar jazdym. Eki jyldan soń ózimdi birjola aqtap, túrmeden bosatyldym. Sot naqaq otyrǵanym úshin keshirim surap, eki jylyma tólem tóledi. Ol aqshany túgelimen jetim balalar úıine berdim. Keıin bildim, ol «vıntovka TOZ-8» degen myltyq eken. Ony istep júrgen mılısıa kapıtany Erlik Shákıjanuly Baısultanov degen sumpaıy bolyp shyqty.
– Siz ata-babańyzdyń mekeni – Omby ekenin aıttyńyz. Endi Reseıdegi qandastarymyzdyń jaǵdaıy týraly toqtalyp ótseńiz.
– Ózderińiz de biletin shyǵarsyzdar, Reseıde bir mıllıondaı qazaq turady. Táýelsizdikten keıin Qazaqstanǵa kóship kelgenderi bar. Olar otyrǵan jerdiń bári óz ata-babasynyń kúl tókken mekeni. Eki-aq aýylda qazaq mektebi bar. Qalǵanynyń bári orys tilinde oqıdy. Sol qazaq mektepterine kómektesip turamyn. Ózińiz kórdińiz ǵoı, meniń atalarym bılikti de, baılyqty da, dindi de qatar alyp júrgen kisiler. Solardyń qurmetine dep, óz qarjyma 36 meshit saldyryp berdim. Meshitterdi asharda Moskvadaǵy Musylman, Arab elderiniń elshilikterinen elshilerdi shaqyrdym. Ár meshittiń ashylýyna bir jylqy, bes qoıdan soıyp, ónerpazdardy aldyryp, toı jasap otyrdym. Shaqyrylǵan elshi myrzalardyń bári kelip, rızashylyqtaryn bildirdi, raqmetterin aıtty. Bul Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary bolatyn. Qazirge deıin sol meshitterge qol úshin berip turamyn. Ondaǵy qandastarym, eń quryǵanda, ata-baba dininen aıyrylyp qalmasyn degenim ǵoı...
– Ol toqyraý jyldary ǵoı, bir adam úshin 36 meshit salý degen ońaı sharýa emes! Sonshama qarjyny qaıdan taptyńyz?
– Alla ózi berdi! Ultyńa eńbek sińirsem degen adal nıetiń bolsa, jigit adamǵa aqsha tabý qıyn emes!
– Mine, Sizben tanysyp, áńgimelesip júrgenime biraz ýaqyt boldy. Siz marqum Dinmuhamed Qonaevty, Qarataı Turysovty aýzyńyzdan tastamaısyz. Sol jaıynda, jalpy ózińiz kórgen, dámdes bolǵan qazaq zıalylary týraly aıtyńyzshy.
– Iá, qazaqtyń nebir marǵasqa tulǵalarymen tanys, dámdes boldym. Meniń Almatyda turatyn Dáýlen degen naǵashy aǵam boldy. Manaǵy bı Esmaǵambettiń balasy. Ol kisi Sanjar Jandosovpen óte jaqyn dos bolatyn. Dáýlen aǵam Sanjar aǵaǵa meni de tanystyrdy. 1987 jyly qyrkúıek aıynda Moskvanyń Domodedovo aeraportynda sol jaqsy kóretin aǵam Sanjar Jandosovpen kezdesip qaldym. Sanjar aǵa meni qushaqtap betimnen súıdi de, jetelegen kúıi Moskvadaǵy birge oqyǵan, Maıakovskıı metrosynda turatyn bir dosynyń úıine ertip bardy. Ótken-ketken áńgimelerin aıtyp, úsh kún birge boldy. Meni eshqaıda jibermeıdi. Juma kúni Moskva túbindegi Peredelkınoǵa ornalasqan Shyńǵys Aıtmatovtyń saıajaıyna bardyq. Sol jerde Sanjar aǵa Qarataı Turysovpen tanystyrdy. Keterinde Qarekeń maǵan úıiniń, jumysynyń telefon nómirlerin berdi. Qarataı aǵa ol kezde búkil SSSR-dyń Kásipodaǵyn basqaratyn. Bir-eki kúnnen keıin jumysyna telefon soǵyp edim, qýanyp ketti. Mashınasyn jiberip, meni ózine aldyrtty. Ol kezde ekinshi dúnıejúzilik soǵysta Reıhstagqa tý tikken grýzın Melıtón Varlámovıch Kantárıa dep turaqtandyrylyp, jeńistiń dańqy men marapatyn soǵan jazatyn. Al, bizdiń Rahymjan Qoshqarbaevty moıyndamaıtyn. Sol Melıtón Varlámovıch «Moskva» qonaq úıiniń 418-bólmesinde jatady eken. Qarataı aǵa maǵan da sol kisi ornalasqan qabattyń 420-bólmesinen oryn alyp berdi. Melıtón ózdiginen júrip-tura almaı, múgedekter arbasynda otyratyn. Qasynda segiz qorǵaýshy qyzmetkeri bar. Qarataı aǵa maǵan «Muhamet baýyrym, sen myna kisimen jaılap tanys. Asyqpaı syrlas, kúnde soǵys týraly áńgimeles. Sol áńgimelerińdi aı-kún, saǵatymen kúnde qaǵaz betine estelikke túrtip otyr. Qansha ýaqyt ketse de meıli, jata ber osy jerde. Tek osy kisiniń aýzynan Reıhstagqa birinshi bolyp tý tikken shynymen kim ekenin anyqtap bil!» dedi. Senesiz be, men sol qonaq úıde, Kantárıanyń qasynda tup-týra on aı jattym. Qarekeń bir býda talon berdi, tamaq tegin. Melıtónmen ábden jaqyndasyp, keremet dos bolyp kettim. Aıyna bir ret eki-úsh kúnge samoletpen Ombyǵa baryp qaıtamyn. Men joq bolsam, Melıtón izdeıtin boldy. Ombydan qazy-qarta, jal-jaıany teńdep kelemin... Bir kúni Melıtón Varlámovıch aǵynan jaryldy: «Biz Mıhaı́l Alekséevıch Egórov ekeýmiz serjantpyz, al Rahymjan Qoshqarbaev – leıtenant. Reıhstagqa jeńis týyn birinshi bolyp tikken sol! Biz Rahymjanǵa kómekshi boldyq...» dep. Men bólmeme keldim de, Melıtónnyń aýzynan shyqqan sol sózderdi túgel aq qaǵazǵa jazyp úlgerdim... Sosyn sol dápterdi Qarataı aǵa Turysovtyń qolyna berdim. Ol kisi oqyp, qatty qýandy, qushaqtap betimnen súıdi. Raqmet aıtty. Ar jaǵy ózderińizge belgili, qazir Reıhstagqa jeńis týyn birinshi bolyp tikken Rahymjan Qoshqarbaev ekeni tolyq moıyndaldy. Sodan bastap, Qarekeń maǵan týǵan aǵamdaı bolyp ketti. Moskvada qyzmet istegen qazaq az ba?! Mine, Qarataı aǵa osyndaı kisi bolatyn! Men de qatty saǵynyp júrem ol kisini. Jatqan jeri Jannatta bolsyn!
Al, Dımash Ahmetuly Qonaev jaıly aıtaıyn. Bizdiń Tuńǵysh Qorǵanys mınıstri bolǵan Saǵadat aǵa Nurmaǵambetovpen týystyǵymyz bar. Ol kisi meniń atalarymdy, babalarymdy, naǵashylarymdy jaqsy biledi. Meni jaqsy kóretin. Almatyda Medeýge bara jatqanda oń jaqta Qorǵanys mınıstrliginiń áskerı sanatorıasy bar. 1992 jyly men sol sanatorıadaǵy Saǵadat aǵanyń rezıdensıasynda bes aı turdym. Sol kezde Saǵadat aǵa meni Dımekeńe ózi ertip baryp tanystyrdy. Az kún ótken soń men Ombydan samoletpen tirideı eki qoı, 40 lıtr qymyz, jylqy etin ózim baryp alyp kelip, qoıdy soıyp, Dımash aǵany sol úıge qonaqqa shaqyrdym. Qasynda birge bolsyn dep, Petropavldan (SQO) Esim Shaıkın men Shaımurat Smaǵulovty aldyrdym. Úsh kúnnen keıin bizdi Dımash aǵa úıine shaqyrdy. Dımekeń úıinde Báıken Áshimov te boldy. Dımekeń maǵan qolyn qoıyp, ózi jazǵan kitaptaryn syılady. Sodan bastap men ol kisimen jıi-jıi kezdesip turdym. Qatty jaqsy kórdim.
Taǵy bir syılas kisim – Muhtar aǵa Shahanov! Ol kisiniń de otbasynda boldym, anasynyń qolynan dám tattym.
– Durys eken! Bir sózińizde Ult Kóshbasshysy Nursultan Ábishuly Nazarbaevty qoldaý týraly Qor ashtym dep qaldyńyz. Endi sol Qor týraly bilgimiz keledi. Ol Qor jalpy nemen aınalysady?
– 1991 jyly 15 qyrkúıekten 5 qazanǵa deıin Mońǵolıa elinde ulttyq Saıatshylyq kúnderi ótti. Ony Koróldardyń izbasarlary uıymdastyrdy. Jalǵyz Arab elderiniń ǵana emes, Eýropa, Skandınavıa elderi Koróldarynyń da izbasarlary qatysty. Qus salyp, serýen qurdy. Sol jyldyń 17-qyrkúıegi kúni keshki asta radıo tyńdap otyrǵan Danıa Koroliniń izbasary «Orystyń Qazaqstan degen kolonıasy Semeı ıadrolyq polıgonyn jaýypty» degen jańalyqty jetkizdi. Otyrǵandar eleń ete tústi. Biraq, solardyń kóbi, tipti túgelge jýyǵy Qazaqstandy, onyń prezıdentiniń kim ekenin bilmeıdi eken.
Meni bul jerge shaqyryp, alyp barǵan Kýveıt Ámiriniń izbasarlary Muhamet As-Sabah degen kisi bolatyn. Ózi Moskvada oqyǵan, orys, aǵylshyn qatarly jeti tildi jetik biletin jigit edi. Sol dosym meni qasyna shaqyryp alyp: «Muhamet, siz mynalarǵa Qazaqstan týraly túsindirip aıtyńyz, men aýdaryp beremin» dedi. Men ornymnan turyp, óz elim jaıly túsinik berdim. Semeı ıadrolyq polıgonyn jabýǵa buıryq shyǵarǵan Nursultan Ábishuly Nazarbaev! Onyń Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti ekenin maqtanyshpen aıttym. Jáne osy eńbegi úshin oǵan Nobel syılyǵyn berý kerek dedim! Saıatshylyq qurýǵa on bes elden kelgen sheteldik qonaqtar túgel kezekpen kelip, meniń qolymdy qysty, quttyqtady, qostady. Áli esimde birinshi kelip quttyqtaǵan – Shvesıa Koroliniń izbasary.
Sol kúnnen bastap men Semeı ıadrolyq polıgony týraly qujattar izdeýge kiristim. Semeı, Kýrchatov qalalaryna on-on bes márte baryp, mardymdy eshteńe taba almadym. Kóp qujattar men qujatty fılmderdi Moskvadan tilin taýyp, satyp aldym. 2000 jyly qańtarda Elbasyn qoldaý maqsatynda «Evrazıa-mır» degen halyqaralyq Qor ashtym. Sol jyly Elbasymyz N.Á.Nazarbaevty Nobel syılyǵyna usyndym. Sol jyldan bastap, qazirge deıin jylda usynýmen kelemin. Osy barǵanymda Nobel syılyǵyn beretin komıtettiń adamdarymen jaqyn tynysyp kettim. Elbasymyzdyń bul syılyqty naǵyz alatyn kezi – 2009 jyl edi. Ókinishke oraı, memlekettik jaýapty qyzmettegi bir úlken tulǵanyń kesiri tıdi. Negizi, Nobel syılyǵyn beretin komıtette óte aqyldy adamdar jumys isteıdi. Olar qaı elde ne bolyp jatqanyn túgel bilip otyrady. Sosyn, el oılaıdy, Nobel syılyǵyn kimge berýdi evreıler sheshedi dep. Múlde olaı emes! Sheshimdi ózderi jasaıdy. Kerisinshe, evreıler men orystardy norvegıalyqtar men shvesıalyqtar jaqtyra bermeıdi. Mysaly, Shvesıa úkimeti «Jer júzinde Palestına memleketi bar» dep moıyndap, Stokgolm qalasynan Palestınanyń elshiligin ashty. Ony qoldaǵan Norvegıa úkimeti. Soǵan evreıler jyndanyp ketti. Endi Norvegıanyń ózinen – Oslo qalasynan da Palestına memleketiniń elshiligi ashylmaq. Al, bizdiń sheneýnikter salpaqtap sol evreılerdiń sońynda júr...
– Sizdiń bul eńbegińizden Elbasynyń habary bar ma?
– Bar. 2000 jyly 17 tamyzda maǵan Elbasynyń qoly qoıylǵan, raqmet aıtqan, rızalyǵyn bildirgen «Alǵys hat» keldi.
– Elbasymyzdyń Nobel syılyǵyna usynylǵany týraly áńgimeni biz de estip júrmiz. Jalpy, bulqynys bar, julqynys joq... Basy-qasynda júr ekensiz, aıtyńyzshy, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń sol syılyqty alýǵa múmkindigi bar ma? Nemese kim kedergi bolyp tur?
– Múmkindik jetedi. Baıaǵyda alýǵa bolatyn edi. Áli de kesh emes. Joǵaryda aıttym ǵoı, Nobel syılyǵyn beretin komıtettiń adamdarymen jaqyn tanyspyn dep. Árıne, qazir bizdiń Qazaqstandy, onyń prezıdenti Nursultan Nazarbaevty búkil álem tanıdy. Qazaqstannyń Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý týraly sheshimi men adamzatqa qaýip tóndiretin tajal qarýdan óz erkimen erte bas tartý saıasatynyń mańyzy jyl ótken saıyn arta túsýde. Bizdiń ejelden beıbitshilikti súıetin halyq ekenimizdi shyn dáleldedi. Sóıtip, AQSH-tan bastap, barlyq alpaýyt elder bul jaǵynan Qazaq elin dúnıege úlgi etip kórsetýde. Sosyn, bul – qunyn máńgi joımaıtyn eńbek!
Al, Elbasymyzdyń Nobel syılyǵyn alý jaǵyna kelsek, Nursultan Ábishuly Nazarbaev – memleket basqaryp otyrǵan tulǵa. Bıyl bul syılyqqa tórt júzge jýyq kandıdat usynylyp otyr. Bul jerde aqyn-jazýshylar men ǵalymdarǵa qoıylatyn talapqa qaraǵanda, prezıdentke (saıasatkerge) qoıylatyn talap múlde ózgeshe! Prezıdentterdiń atqarǵan isimen birge, aınalasyndaǵy qyzmetkerleriniń jasaǵan tirligi de qatań sarapqa salynady. Mysaly, basqany aıtpaı-aq qoıaıyn sizge, Qostanaı oblysyn basqaryp turǵan kezinde Sergeı Kýlagınniń Rýdnyı qalasyndaǵy Ioanno-Bogoslovsk soborynyń (shirkeýiniń) qabyrǵasyna sýretin saldyryp, ózin hrıstıandardyń qudaıy Iıýsýs Hrıstospen (Isa paıǵambarmen) qatar qoıýynyń ózi-aq jetkilikti kedergi. «Sergeı Kýlagın qudaı emes qoı, nege jazaǵa tartylmaıdy? Bılikten nege ketirmeıdi?» dep, 2015 jyly 9-12 shilde aralyǵynda Ýkraınanyń astanasy Kıev qalasynda bolǵan kúnderinde Eýroparlamenttiń depýtattary men Nobel syılyǵy komıtetiniń músheleri menen tup-týra osy shirkeýdegi sýret máselesin surady. 2012 jyly osy sebepten Nobel syıly berilmedi! Sergeı Kýlagın álem aldynda Elimizdiń saǵyn syndyrdy, UIaTQA QALDYRDY.Qostanaı oblysyn 7 jyl 10 aı basqarǵan kezinde 21 shirkeý salǵan. Ondaı sáýletti shirkeýler Reseıde de joq. Men shirkeý salýǵa qarsy emespin, biraq ornymen bolý kerek qoı! Álde, oblysta ákim atqaratyn basqa jumys joq pa eken?!
Al, sol Sergeı Kýlagın qazir Aqmola oblysyn basqaryp otyr. Ekonomıkalyq daǵdarystyń qyspaǵy qysyp turǵany mynaý, Elbasynyń únemshildik týraly qatań tapsyrmasy bar. Soǵan qaramastan, ol Kókshetaý qalasynan taǵy «shirkeý salamyn» dep, aýdan ákimderine 10 mıllıon teńgeden 20 mıllıonǵa deıin salyq salyp, aqsha jıyp jatyr. Taýyp bere almaǵan aýdan basshylaryn boqtap, «jumystan shyǵaramyn» dep qorqytýda! Áýeli, Elbasynan bastap, búkil qazaqty «jumyrtqabas» (ıaısegolovıe) dep aıtady eken!
Nursultan Nazarbaevqa Nobel syılyǵy nege berilmeıdi? Birden beriledi. Berilý múmkindigi óte zor! Oǵan meniń senimim kámil!! Armanym da sol! Biraq, Elbasynyń janynda ákim Sergeı Kýlagın sıaqtylar júrmeýi kerek!..
– Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge raqmet!
Suhbattasqan
Aýyt Muqıbek
