Tynchtyk ALTYMYSHOV, Qyrǵyzstan
Ótken jyl yrdý-dyrdýǵa toly boldy. Reseı Qyrymdy tartyp aldy. Ýkraına aýmaqtyq tutastyǵyn saqtap qalýǵa tyrysty. Reseıdiń basqynshylyq áreketine qarsy Batys ekonomıkalyq sanksıalardy qolǵa aldy. Rúbl men dollar aıqasqa tústi. Ol az deseńiz, bir jylda Malaızıanyń úsh birdeı ushaǵy apatqa ushyrady. Afrıkanyń alaqandaı aýylynda paıda bolǵan Ebola vırýsy jarty álemdi jalmap kete jazdady. Óz tarapymyzdan biz byltyrǵy jyldyń eń basty jańalyǵy dep munaı baǵasynyń kúrt quldyraýyn aıtar edik.
Sebebi, aýa men sýdan keıingi kezekte kúlli álem munaıǵa muqtaj. Jańa jyldyń aldynda London saýda bırjasyndaǵy eń joǵary markaly Brent munaıynyń bir barreli 54 dollarǵa, slanstan alynǵan munaıdyń bir barreli 50,5 dollarǵa baǵalandy. Halyqaralyq zertteý ınstıtýttarynyń dereginshe, 1 jyldyń aralyǵynda munaı baǵasy 40-45 % tómendegen. Sonda munyń sebebi nede? «Qara altynǵa» degen suranys pen usynys qalaı ǵana osynshalyqty deńgeıge tómendep ketti?
Halyqaralyq zertteý ınstıtýttarynyń dereginshe, 1 jyldyń aralyǵynda munaı baǵasy 40-45 % tómendegen.
BİRİNSHİ SEBEP: ǴYLYMI TEHNIKALYQ DAMÝ
Japondar munaıǵa táýeldilikten qutylýdyń jolyn izdestirip jatyr. Olar byltyrǵy jyly erekshe eńbektendi. Al bıylǵy jyldyń basynda «Toıota Mıraı» (Bolashaq) dep atalatyn sýtegimen júretin jeńil kólikti jappaı sata bastady. Keler jyldan bastap «Honda», «Sýbarý» syqyldy kólik óndirýshiler dál osy tehnologıaǵa kóshpek. Iaǵnı, sýtegimen júretin júzdegen, myńdaǵan, on myńdaǵan kólik satylymǵa túsedi degen sóz. Al bul...munaıdyń arqasynda kún kórip otyrǵan elderge asa jaǵymdy jańalyq emes. Osyǵan baılanysty munaı eksporttaıtyn memleketterdiń uıymy – OPEK oılana kelip, burynǵy baǵany ustap turý úshin munaı óndirýdiń kólemin azaıtpaý qajet dep sheshti. OPEK músheleri Nıgerıa, Iran, Arab elderi endi 50 jyldan keıin qara altynǵa degen suranys múldem azaıyp, búgingi mol baılyq qajetsiz qalaryna qatty alańdaýly.
EKİNSHİ SEBEP: KONTRABANDA
Bul qısynsyz estilýi múmkin. Biraq, negizsiz emes. Sırıa men Lıvıa sońǵy jyldary azamattyq soǵystan kóz asha almaı jatyr; Iran men Iraktyń shekarasynda dinı ekstremıstik qaqtyǵystar jıilep ketti; «Boko Haram», IGIL syqyldy qarýly kúshter kún ótken saıyn kúsh alyp keledi. Olar óz kezeginde munaı óńdeıtin kásiporyndarǵa, munaı tranzıtine shabýyl jasaýda. Mundaǵy maqsat belgili. Munaı ónimderine ıe bolý jáne qara altyndy óz kanaldary arqyly satý. Osy sebepti bularǵa qarsy kúshter, atap aıtqanda, AQSH-tyń memlekettik departamenti ekstremısterdiń qarjy kózin jabý maqsatynda munaı baǵasyn kúrt tómendetip jiberdi.
Reseı búdjetiniń 50 paıyzyn munaı eksporty qamtamasyz etedi. «Iá, bizdiń tabysymyzdyń negizgi úlesi «qara altynǵa» tıesili. Reseı munaı satýdan jylyna 194 mlrd., al munaıdan gaz alý jáne ony satýdan 28 mlrd. dollar tabys túsiredi», – degen bolatyn Vladımır Pýtın.
ÚSHİNSHİ SEBEP:AQSH
AQSH munaı óndirýde taqtatastyń quramynda kezdesetin bıohımıalyq elementterdiń qatty bólshekterinen munaı óndirýdiń dástúrli emes tásiline kóshti. Oılap kórińizshi: osy maqsatta sońǵy 10 jylda AQSH bul salaǵa 50 mlrd. dollar sarp etken. Jáne aqshasy dalaǵa ketken joq. Osynyń nátıjesinde sońǵy 4 jylda taqtatastan munaı óndirýdiń kólemi kúrt ósti. Bul kórsetkish jaǵynan Amerıka daıyn munaı óndiretin OPEK-tiń ózinen asyp tústi. 2005 jyly AQSH táýligine 5,1 mln. barel jasandy munaı óndirgen bolsa, búgingi kúni bul kórsetkish kúnine 9,1 mln. bareldi quraıdy. Áıtkenmen, jasandy munaıdyń sapasy tabıǵı munaıǵa qaraǵanda tómen ekenin eskerý kerek....
TÓRTİNSHİ SEBEP: RESEI
Munaı baǵasynyń kúrt tómendeýi beker byltyrǵy jylǵa saı kelgen joq. Bul birinshi kezekte Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa baılanysty. Reseıdiń geosaıasatyna AQSH jáne onyń yqpaly júretin Batys pen Arab elderi qarsy jaýap qatty. Mundaǵy maqsat: Reseı «jan baǵyp» otyrǵan qarjy kózin jabý (biteý) edi. Bul munaı ekeni beseneden belgili. Iá, Reseı OPEK múshesi emes, alaıda, ol uıymdaǵy baqylaýshynyń mindetin atqarady. Munaı qory jaǵynan 99 eldiń ishindegi 8-shi orynda. 2013 jylǵy derek boıynsha jer qoınaýynda 80 mlrd. barel munaı qory bar. Reseı búdjetiniń 50 paıyzyn munaı eksporty qamtamasyz etedi. «Iá, bizdiń tabysymyzdyń negizgi úlesi «qara altynǵa» tıesili. Reseı munaı satýdan jylyna 194 mlrd., al munaıdan gaz alý jáne ony satýdan 28 mlrd. dollar tabys túsiredi», – degen bolatyn Vladımır Pýtın. AQSH pen Batys muny jaqsy biledi. Aldymen Ýkraına, artynsha Baltyq elderi, keıinnen Eýropa Reseı gazyn satyp alýǵa kúrt shekteý qoıdy. Munaı baǵasy dál búgingideı qarqynmen quldyraı berse , munyń aıaǵy Reseı úshin apatqa aınalady. Nege? Óıtkeni munaı 30 dollarǵa tússe de, bul Arab elderiniń qaltasyn qaqpaıdy. Olarda munaı óndirý ońaı, al Reseıde azap. Sondyqtan munaı baǵasy 35 – 40 dollarǵa tómender bolsa, ol onyń ózindik qunyn aqtamaıdy.
AL BİZ QAITPEKPİZ?
Munaıónimderi týraly aıtqanda Qyrǵyzstan tolyqtaı Reseıge táýeldi. Buǵan deıin biz gazdy Ózbekstannan, janarmaıdy Qazaqstannan tasymaldaıtynbyz. «Qyrǵyzgazdy» Reseıge bar bolǵany 1 dollarǵa satyp jibergen keıin, gaz máselesinde biz tolyqaı orystarǵa qarap qaldyq. Biraq bul orystardyń óz máselesi. Olar bizge jeter gazdy Ózbekstan arqyly tasymaldaı ma, álde basqa bir ádisin taba ma, ol jaǵy bizdi alańdatpaıdy. Bizdi alańdatatyn saýal: «Qara altyn» baǵasynyń tómendeýine baılanysty Qyrǵyzstanǵa da arzandaǵan munaı ónimderi jetkizile me, álde...». Áleýmettik jeli muny ázirden talqylap jatyr: «Munaı arzandap jatyr, al Qyrǵyzstanda janarmaı qymbattaýda», – deıdi buqara. Iaǵnı, álemdik tendensıanyń bizge áseri az bolyp tur. Reseı bizge kelgende bilgen baǵasyn qoıa ma dep qaýiptenemiz.
P.S.Bizdi qazaqtarmen jıi salystyrady. Biraq eki eldiń ekonomıkalyq qýaty jer men kókteı. Munaı qory jaǵynan Qazaqstan álemde 12-shi orynda. Jer qoınaýynda 30 mlrd. tonna munaı qory bar.
Aınalyp kelgende biz Reseıge alaqan jaıýǵa májbúrmiz. Ózge jol joq. Áıtpegende, jylyna 1 mln. tonna benzın jáne 1 mlrd. tekshe metr gazdy bizge kim beredi? Osy sebepti Kremldiń ıntegrasıalyq saıasatyna baǵynyp, Máskeý qaıda júrýdi, qaıda kirýdi buıyrsa, soǵan kónýden basqa amalymyz joq.
Aýdarǵan, Aıaýlym SHAIMARDAN
