– Kamıla Kavýrdyń «Biz Italıa degen memleketti jasadyq, endi ıtalıa halqyn qalyptastyrýymyz kerek» degeni bar. Myrzageldi aǵa, biz táýelsiz Qazaqstan degen memleketti qurdyq, ultty qalyptastyra aldyq pa?
– Kózqarasym kópshiliktiń pikirimen úndese bermeıtin adammyn. Meniń jeke pikirimshe, ulttyń qalyptasa qoımaǵanyna memleket kináli emes. Keıbireýler «bizde ıdeologıa joq» dese, endi bireýler «ulttyq ıdeıa bolmady» deıdi, másele – munda emes.
Fılosof Amangeldi Aıtaly: «Qoǵam damýynda ıdeologıaǵa, sonyń ishinde memlekettik ıdeologıaǵa, bolmasa ulttyq ıdeologıaǵa shamadan tys úmit artyp, ony jalǵyz qaýymdastyrýshy, yntymaqtastyrýshy kúsh deý – keńes dáýirinen qalǵan, sýǵa ketken adamnyń tal qarmaýy sıaqty senim», – deıdi.
Demek, ıdeologıa degen – qursaý. Sonda qursaýdan shyǵyp turyp, qursaýdy ańsap otyrmyz.
Dıirmendegi attardy bostandyqqa jiberseń, erkindikke jetkenine shattanyp, shaba jónelmeıdi eken, birshama ýaqyt bir tóńirekti aınalyp, jele jortyp júrip alatyny sekildi, úırenshikti ádetine basady eken.
Biz de sonyń kebindemiz. Endi ǵana jetistikter jolynda «shaba» bastap edik, daǵdarysqa tap boldyq.
Ekonomıs retinde aıtaıyn: ulttyq memleketti qalyptastyrýda basty róldi ulttyq naryq, ıaǵnı, bizdiń óz óndirisimizdiń damý deńgeıi aıqyndaıdy.
– Qazaq zıalylaryn úsh topqa bólýge bolady. Birinshi top: ulttyq mádenıetti boıyna sińirgen, qazaqy tanymdaǵy zıalylar. Ekinshi top: ulttyq jáne eýropalyq mádenıetti boıyna qatar sińirgen zıalylar. Úshinshi top: tek qana eýropalyq mádenıetti boıyna sińirgen top. Sizdińshe, qazaqqa bereri kóp qaı toptaǵy zıalylar?
– Óz basym ekinshi toptyń bereri kóp dep oılaımyn. Birinshi top – konservatıvti, asyqpaýdy, qatelesip qalmaýdy úndeıtin, jańashyl isterge kúdikpen, senimsizdikpen qaraıtyn top. Keıde tipti, qarsylyq jasaıdy, ashyp aıta almasa, kúńkilge kóshedi. Bular memlekettiń damýyna kedergi keltiretindeı kórinetin sátteri bolǵanymen, tazalyqqa úndeýshi top retinde asa qajet top.
Úshinshi top – birinshige kereǵar, asyǵys, táýekelshil top. Bular da kerek. Baspa mashınkasyn oılap taýyp, «İnjildi» kóptep kitap etip shyǵarǵan, daladaǵy gúldi úıde ósirip kórip, tabysqa jetip júrgender osy toptyń adamdary.
Búgingi zıalylar alashordashylardan ózgeshe. Alashordashylar ult jolyndaǵy eńbegine aqy talap etpegen. Al búgingi zıalylar aldymen «Budan maǵan keler qandaı paıda bar?» degen saýaldy tapsyrys berýshige, bolmasa, ózine qoıýdy umytpaıdy.
Tańerteń bir partıadan, tústen keıin basqa partıaǵa múshe bolatyndar bar
– Ult múddesi, ult tili týraly minbede sóılep júrgen zıalylar týraly qoǵamda «óz upaıyn túgendeý úshin aıqaılaıdy» degen pikir bar. Sizdińshe, bul pikir qanshalyqty shyndyqqa janasymdy?
– Zıalylar da halyqtyń ishinen shyqqan adamdar. Búgingi toqshylyq zamanda, olardyń da «bizdiń turmysymyz jurttan qalyp barady» dep esine salyp otyratyn otbasy, týystary bar. Sol turǵydan alǵanda «eseppen aıqaılaıtyndar» da bar shyǵar. Ondaı adamdar meniń áriptesterimniń ishinde de boldy.
Birde ana partıaǵa, birde myna partıaǵa ótip, birde Úkimetke jabysyp, upaılaryn túgendep júrgenderdi kórdik. Olar qazir de bar. Tańerteń bir partıadan shyǵa sap, tústen keıin basqa partıaǵa kirip, keshke onyń jetekshisi bolǵan da bar.
Biraq, ol úshin búkil zıaly bitkenge topyraq shashýǵa bolmas. El ishinde aryn taza ustap, memleketshildikti tý etip, aıtqandary men kóksegenderi el muńy bolyp júrgender de az emes.
– Sizdiń aýdarmańyzben jaryq kórgen «Aqyl qalta» kitabyn oqyrmannyń jyly qabyldaǵanyn bilemiz. Meniń jeke pikirimshe, dál búgingi oqyrmanǵa moral oqýǵa bolmaıdy. Pikirimmen kelisesiz be?
– Jaýabyn ózińiz aıtyp otyrsyz: «oqyrman jyly qabyldaǵanyn bilemiz» dep. Demek, oqyrmanǵa kerek dúnıelerdiń ishinde bolǵany ǵoı.
…«Abzaldyq álippesin» 1995 jyly ekinshi ret Parlament Májilisi depýtattyǵyna saılaýǵa túserde, kezdesýlerde «bir jańalyǵym bolsynshy» dep, gazettik nusqasyn jasap, 3000 dana etip taratyp júrdim.
Ábish aǵaǵa alǵysóz jazdyryp alýǵa barsam, Manastyń 1000 jyldyǵyna baıandama jazyp otyr eken. Ýaqytynyń tapshylyǵyna qaramaı, erteńine keshke shaqyryp, óz qolymen móldiretip jazǵan alǵysózin berdi. Sodan qanattandym, áıtpegende, odan keıin jazar ma edim, jazbas pa edim… Úndiniń «Panchatantra» atty aqyl kitabyn stýdent kezimde ózbek tilinen aýdardym.
«Moral oqýǵa bolmaıdy» deısiz. 1999 jyly meni Shymkentke arnaıy shaqyrǵan bir top oqyrmannyń biri bylaı dedi: «Sizdiń jazǵandaryńyzdan ózimdi mazalaǵan suraqtarǵa jaýap taptym (dál solaı «taptym» dep aıtty). Mende bári bar: ata-anam, áıelim, úsh balam, týǵan-týystarym, bankte aınalymda jeterlik aqsham, jaıly páter, kotej, birneshe avtomashına, qysqasy, bir qaraǵanda tórt qubylasy túgel adam sekildimin. Biraq, bir nárse jetpeıdi. İshim qýys sıaqty. Namaz oqyp ta kórdim, bolmady. Rýhanı jaǵynan baıýym qajettigin sizdi oqyp túsindim, rahmet», – dep 100 dollar usyndy.
Osyndaı jyly pikirin aıtyp, hat jazyp jatatyndar óte kóp. Olar – adam materıaldyq jaǵdaıyn túzep qana qoımaı, rýhanı baıý kerek ekenin túsingen jandar.
Men qazaqshalaǵan Baltasar Grasıannyń «Aqyl qalta» kitaby 300 jyl umytylyp, Gabrıel Garsıa Markes shyqqanda baryp, zertteýshiler «tiriltken kitap». Bul kitap – moral aıtýdyń kókesi. 300 bólikke bólip alyp, aqyl aıtady…
Kitaptarymdy Maıra Muhamedqyzy, Serik Úmbetov, Ómirzaq Sársenov erekshe baǵalap, taǵy da shyǵýyna kómektesti. Biri – óner adamy, biri – úlken sheneýnik, biri – iri baılyq ıesi. Olarǵa baryp, birdeńe dámetken kezim joq. Túrli qyzmettegi azamattar, sheneýnikter, kásipkerler, meni tanymaıtyn oqyrman habarlasyp, kitabymdy surap jatady.
Men jazýshy emespin. Jaı ǵana izdenýshi, marjan terýshi adammyn. Onymdy eshkim kóp kóre qoımas. Atamdy, rýymdy madaqtap, qoldan batyr jasap, nasıhattap jatqan joqpyn. Halyqtyń sózin buzbastan, ózine qaıtaryp berip jatyrmyn. Úrimshidegi ulttyq baspa 4000 dana etip, tóte jazýmen shyǵardy. Latyn álipbıine de kóshirildi. Demek, jer júzindegi barlyq qazaq óz qoldanysyndaǵy alfavıtpen oqıtyn ettim.
Rýshyldyq proteksıaǵa aınalyp ketti
– Kezinde sizdiń Parlamentke kelýińizge qarsy adamdar «Ony halyq saılaǵan joq» degen pikir aıtty. Ózińiz «Meni halyq saılaǵan edi, halyqtyń qalaýlysymyn» dep senimmen aıta alasyz ba?
– Siz «sol pikir áli kúshin joıǵan joq» dep aıta alasyz ba? Demek, sol kezde ondaı sóz bolǵan bolsa, ýaqyt óte kele, qandaı da bir pikirdiń durys-burys ekendigi ekshelip, oryn-ornyna qoıylǵan shyǵar? Ony nesine áńgime ettińiz?!
Tipti, menen keıingi saılanǵan depýtattyń ókilettik merzimi úsh-aq jyl bolyp, jańa saılaý jarıalanǵanda, sol kezdegi oblys ákimi meni qaıtadan depýtat bolýǵa usynyp, Prezıdent Ákimshiligine bardy. Bul neni kórsetedi? Ózińiz oılap qarańyz.
Aqtalý úshin emes, Qudaıshylyǵyn aıtaıyn, óz tarapymnan kabınetterdi jaǵalap, depýtat bolý úshin jantalasqan emespin. Eshkimniń esigin qaqpadym. Ras, 1999 jyly jazda bir ret Prezıdent ákimshiliginiń basshysy Sarybaı Qalmyrzaevqa jolyqtym. «Eki ret saılandym, bizdiń jaqta kezekke turyp qoıǵandar bar, maǵan bir jumys berseńiz, saılaýǵa túspeı-aq qoısam» dedim. Aýylymdaǵy adamdardyń pıǵylyn bilgendikten ǵana emes, «depýtattyqqa umtyla bermeıin» degen oı edi. «Joq, barasyz. Siz kereksiz» dedi. Olar kóp sóılemeıdi, sonymen sóz bitti.
Bizdiń jaqta rýshyldyq ábden shegine jetken, tipti, basqa óńirlerden basymyraq desem, artyq aıtqanym emes. Óz rýynyń adamy saılanǵanyn mártebe sanap, qarsylasyn qaıtken kúnde de jeńý, jeńe almaıtynyna kózi jetse jyǵý, tym bolmaǵanda, kúıe jaǵýdy maqsat etý nege kerek?! Sol da murat pa?
«Ne tapty qazaq Qulagerdi uryp jyqqannan?» dep Ábdildá Tájibaev aqsaqal jaqsy aıtyp ketken. Rýshyldyq búginde Aqseleý aıtqandaı, proteksıa jasaý jolyna aınalyp ketken.
1996 jyly maýsym aıynda Elbasyǵa suranyp, Maqtaaraldyń máselelerin aıttym. Ózbekstanmen irgemizdi aýlaq sala bastaǵaly Maqtaaralǵa ótetin jalǵyz jol sol kórshi el arqyly ótetindikten, adamdarymyzdy orynsyz tekserip, ilik izdep, baǵynýǵa kóne bermeıtin qazaǵymyzdy kúshtep, tipti, qaltasyna esirtki salyp jiberip, isti ete bastaǵan bolatyn. Syrdarıa ózeninen tikeleı ótkizetin kópir men jol salýdyń josparlanyp qoıǵan jobasyn erterek bitirý qajettigin aıttym.
Prezıdent «1999 jyly bitiremin» dedi. Qıyn kezeń edi, kóńilim onsha senbedi. Prezıdent ýádesinde turdy, sol jyly qazanda kópir salynyp bitti. Qatty rıza boldym, el qýandy.
1985 jyly bastalyp, bitpeı turǵan aýdandyq aýrýhana qurylysyna qarjy bóldirý úshin Úkimet basshysy Imanǵalı Tasmaǵambetovke, mınıstrlerge qaıta-qaıta baryp júrip, 2004 jylǵa bastapqy qarjyny bóldirdim.
2003-2004 jyldary aýdanda tórt jylda 8 mektep salýǵa qajet jobalyq-smetalyq qujattardy ázirletip, Qarjy mınıstrligine tabystap, josparlaryna engizdirdim. Sol joba boıynsha keıinnen mektepter salyndy.
Jalaqymen júrip, balalarymdy jetildirdim
– «Depýtat bolyp turǵan kezde myna nárseni aıta almadym-aý» dep aryńyz mazalaıtyn kez bola ma?
– Ár mezgilde adamnyń bilim-bilik deńgeıi ártúrli bolady. Sol sátterdegi bilgenimdi aıttym.
Teleekran aldynda kólbeńdegenim joq. Tvardovskııdiń: «Projektordyń jaryǵy qaı jerge túsip tursa, Evtýshenko sol jerge turǵandy jaqsy kóredi, al eger jaryqty basqa jerge túsirseń, Jená júgirip baryp, sol jerge tura qalady» degen sózi bar. Ózin-ózi jarnamalaýmen aınalysatyn adamdardy ómirde kóp kórdim.
– Osy ǵumyryńyzda synyp baryp, qaıta eńseńizdi kótergen kezińiz boldy ma?
– Joq.
– Keıde aınalańdaǵy adamdardyń shynaıy bolmysyn basyńa is túskende bilesiń. Jaqyn adamdaryńyzdyń basyńyzǵa áldeqandaı is túskende satyp ketken kezi boldy ma?
– Baqytyma oraı basyma is túsken emes. Udaıy jetispeýshilikten basqa. Bul – ózim tańdaǵan jolym. Qyryq jyl eńbek ótilim tutastaı memlekettik qyzmetshi sanatyna jatsa da, Parlament apparatynyń qyzmetkeri kezimde 38 myń teńgemen zeınetke shyqtym. Óte uqyptylyq pen únemshildik jasap, ózime shekteý qoıý arqyly aılyq jalaqymen júrip, balalarymdy jetildirdim. Odan artyldyrý múmkin emes edi, jınap tastaǵan eshteńem joq. Ómirge ókpem joq. Qazir ushaqpen barýǵa tıis jerge poıyzben barǵanda pendeligim ustap, azdap ókinemin. Biraq, bul joldy da ózim tańdadym.
– «Adam ózin kedergiler ústinde tanıdy» degenin oqyp edim Ekzúperıdiń. Siz ózińizdi kedergiler ústinde tanı aldyńyz ba?
– Ómirimde aıtýǵa turarlyq kedergi bolǵan joq desem senesiz be? Stýdent kezimde komsomol belsendisi bolyp, búkil Ózbekstandy aralap shyqtym. Aýylda júrgende táp-táýir deńgeıim bar dep maldanyp júrgende, Joǵarǵy Keńes depýtaty bolyp, 45 jasymda Almatyǵa kelip, ózimniń bilim-biligim, oı-órisim, oılaý qabiletim aýdan deńgeıinde ǵana ekenin kórip, shoshyp kettim. Úndemeı úırendim, kitaphanadan shyqpadym, Parlament arhıvin súzdim, buqaralyq aqparat quraldarynan da kóp bilim aldym. Kompúter úırenip, jańadan qalyptasyp kele jatqan ınternetten ómirge qajetti aqparattar aldym.
Osylaı eńbektený arqyly jetildim. Úlken jetistikterge jettim. Jumysyma qosymsha jarty stavkamen Prezıdenttiń Memlekettik basqarý akademıasynda 8 jyl memlekettik basqarý páninen dáris berdim. «Ózin-ózi basqarý» páninen mektepter men oqý oryndarynda dárister ótkizemin.
Zeınetke shyqqaly beri Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetindemin. Osy úsh jyl ishinde 5 oqý quralyn, bir oqýlyq jazdym.
Áli kúnge deıin izdenis ústindemin. Ómirim óz qalaýymmen osylaı jalǵasyp kele jatyr.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan – Aıagúl MANTAI.
