Memlekettik-jekemenshik áriptestik qaıdan shyqty?
Jalpy memlekettik-jekemenshik seriktestik ıdeıasynyń zamanaýı túsinigi, qaıta jańǵyrýy HH ǵasyrdyń 80-jyldarynda Ulybrıtanıada týyndady dep sanalady. Bul baǵyt sońǵy jyldary halyqaralyq jáne ulttyq deńgeıde eń aldymen ınfraqurylymdy damytýǵa baǵyttalǵan ınovasıa retinde qabyldanǵanymen, kóptegen elde bılik pen jeke sektor arasyndaǵy baılanys burynnan qalyptasqan. Brazılıa, Ispanıa, Italıa, Meksıka, Amerıka Qurama Shtattary jáne Fransıada memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalarynyń tarıhy tereńde.
Brıtanıalyq ǵalym Stıven Hokıng Lınder «Sekseninshi jyldardyń sońyndaǵy serpin men qajetti reformalyq dáreje alǵanyna qaramastan, memlekettik-jekemenshik áriptestik bılik úshin jańashyldyq emes. On jyldan astam ýaqyt buryn AQSH federaldyq úkimette mundaı áriptestik eshqandaı saltanatsyz, reformalyq mórsiz-aq, qala ınfraqurylymyn damytýda jeke ınvestısıany yntalandyrý quraly retinde qoldanyldy», – dep pikir bildirgen. Munymen qosa, ǵalymnyń aıtýynsha, memlekettik-jekemenshik áriptestik óńirlik ekonomıkany qalyptastyrýda federaldyq bastamalardyń shoǵyrlandyrýdyń tetigine aınalǵan.
«Memlekettik-jekemenshik áriptestik» termıni bastapqyda Amerıkada paıda bolǵan. Bilim berý baǵdarlamalaryn qarjylandyrýda memleket pen jeke sektordyń birlesip jumys atqarýynan bastalǵan. Keıinnen 1950-jyldary qoǵamdyq paıdalaný nysandaryn qarjylandyrý qolǵa alynsa, 1960-jyldary qalany modernızasıalaý men qaıta qurýda jekmenshik kásiporynda qatysyp, bul baılanys nyǵaıa tústi. Osylaısha memlekettik mańyzy bar tas joldar men magıstraldardy salý jáne paıdalanýǵa berýde jeke menshik sektor negizgi ról atqardy. Sonymen qatar Japonıada bul tásildi paıdalanyp, alǵashynda jeke sektordyń qarajylaı kómegi arqyly kópir salynǵan.
Elimizdegi irgeli ister
Qazaqstanda da utymdy ári tıimdi tásilderdi ıgerý qolǵa alynyp otyr. Elimizde memlekettik-jekemenshik áriptestik baǵytyna kóńil bólinip, áleýmettik mańyzy bar salalarda júzege asyrylyp keledi.
Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev: «Jekemenshik ınvestısıalardy tartý jóninen memlekettik-jekemenshik áriptestik tetigi orasan zor áleýetke ıe bolyp otyr. Biz Qazaqstanda bul tetikti iske qostyq, biraq ta ol ozyq álemdik praktıkaǵa sáıkes jetildirýdi talap etedi», – dep pikir bildirgen. Sonymen qatar kásipkerlikti damytý, memleket pen bıznes arasyndaǵy tıimdi baılanysty nyǵaıtý máseleleri Elbasynyń Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýlarynda da keńinen aıtylyp keledi.
QR Úkimeti 2011 jylǵy 29 maýsymda 2011-2015 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstannyń memlekettik-jeke ártiptestikti damytý jónindegi baǵdarlama, sonymen qatar 2015 jyly 31 qazanda Memlekettik-jekemenshik áriptestik týraly zań qabyldandy. Atalǵan zańnyń 3-babynda memlekettik-jekemenshik áriptestiktiń mindetteri anyq kórsetilgen:
Qazaqstan Respýblıkasynyń ornyqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn qamtamasyz etý maqsatynda memlekettik áriptes pen jekeshe áriptestiń tıimdi ózara is-qımyly úshin jaǵdaılar jasaý;
ınfraqurylymdy jáne halyqtyń tirshiligin qamtamasyz etý júıelerin damytý úshin memlekettik áriptes pen jekeshe áriptestiń resýrstaryn biriktirý arqyly memleket ekonomıkasyna ınvestısıalar tartý;
halyqtyń, sondaı-aq ózge de múddeli tulǵalardyń múddeleri men qajettilikterin eskere otyryp, taýarlardyń, jumystar men kórsetiletin qyzmetterdiń qoljetimdiligi deńgeıin jáne sapasyn arttyrý;
Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy jalpy ınovasıalyq belsendilikti arttyrý, onyń ishinde joǵary tehnologıalyq jáne ǵylymdy qajetsinetin óndiristerdi damytýǵa járdemdesý.
Memlekettik-jekemenshik áriptestik júzege asyrylý tásili boıynsha ınstıtýsıonaldyq jáne kelisimsharttyq bolyp bólinedi. Instıtýsıonaldyq memlekettik-jekemenshik áriptestikti memlekettik-jekemenshik áriptestik shartyna sáıkes memlekettik-jekemenshik áriptestik kompanıasy iske asyrady. Ózge jaǵdaılarda memlekettik-jekemenshik áriptestik kelisimsharttyq memlekettik-jekemenshik áriptestik tásili boıynsha júzege asyrylady.
Áriptestiktiń arqasynda 893 joba paıda boldy
Al kelisimsharttyq memlekettik-jekemenshik áriptestik konsesıa, memlekettik múlikti senimgerlik basqarý, memlekettik múlikti múliktik jaldaý (jalǵa alý); lızıń; tehnologıalar ázirleýge, tájirıbelik úlgi daıyndaýǵa, tájirıbelik-ónerkásiptik synaýǵa jáne az serıaly óndiriske jasalatyn sharttar; ómirlik sıkl kelisimsharty; servıstik kelisimshart; memlekettik-jekemenshik áriptestiktiń belgilerine sáıkes keletin ózge de sharttar jasasý arqyly iske asyrylady. Kelisimsharttyq memlekettik-jekemenshik áriptestiktiń jekelegen túrlerin iske asyrý kezinde «Memlekettik-jekemenshik áriptestik» týraly Zańmen rettelmegen bóliginde Qazaqstan Respýblıkasynyń tıisti zańdarynyń erejeleri, onyń ishinde «Konsesıalar týraly» Zańynda kózdelgen erekshelikter qoldanylady.
Búginde elimizde Qazaqstannyń memlekettik-jekemenshik áriptestik ortalyǵy jumys isteıdi. Bul elimizde jańa úlgidegi memlekettik-jekemenshik áriptestikti damytýdyń aldyńǵy qatarly saraptamalyq ortalyǵy bolyp sanalady. Bul ortalyqqa memlekettik-jekemenshik áriptestik salasynda joǵary bilikti, biregeı bilimdi jáne tájirıbeli mamandar jumyldyrylǵan. Memlekettik-jekemenshik áriptestik salasynda zertteýler júrgizýge, ınvestısıalyq jobalardy saraptaý jáne onyń iske asyrylýyn baǵalaýǵa baǵyttalyp otyr. Biz jobalarǵa konsýltasıalyq qoldaý kórsete otyryp, olardyń júzege asyrylýyna qolǵabys kórsetedi.
Qazaqstannyń memlekettik-jekemenshik áriptestik ortalyǵynyń 2018 jyldyń sáýir aıyndaǵy málimetine súıensek, osy salada 893 joba bar, onyń ishinde jalpy somasy 103,994 mlrd teńge bolatyn 206 kelisimshart jasalǵan, al jalpy somasy 15 973 mlrd teeńge bolatyn 81 kelisimshart tirkeý kezeńinde tur. Sonymen qatar jalpy somasy 394 896 mlrd teńgeniń 102 jobasy baıqaý kezeńinde bolsa, 733 147 mlrd teńge somasyndaǵy 504 jobanyń qujattary rettelý ústinde.
Shyǵys kósh basynda
Óńir boıynsha alatyn bolsaq, memlekettik-jekemenshik áriptestik negizinde tirkelgen jobalar sany oıynsha Shyǵys Qazaqstan oblysy kósh basynda. Bul óńirde 71 kelisimshart tirkelip, 2 kelisimshart baıqaý kezeńinde, 95 jobanyń qujattary ázirlenýde. Odan keıin Ońtústik Qazaqstan oblysynda 22 kelisimshart tirkeýden ótken, 20 jobanyń baıqaý kezeńinde, 17 jobanyń qujattary jınaqtalýda. Sonymen qatar Qaraǵandy, Qostanaı, Pavlodar oblystarynda memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalary kóptep qolǵa alynǵan.
Óńirler boıynsha bólgende Batys Qazaqstan, Atyraý jáne Jambyl oblystarynda memlekettik-jekemenshik áriptestik baǵytyndaǵy jobalar az. 2018 jyldyń sáýir aıyndaǵy málimetke súıensek, Batys Qazaqstan oblysynda 3 jobanyń kelisimsharty tirkelgen, 9 jobanyń qujattary ázirlenýde. Atyraý oblysynda 2 jobanyń kelisimsharty tirkelgen, 2 joba baıqaý kezeńinde, 33 jobanyń qujattary rettelýde. Jambyl oblysynda 1 jobanyń kelisimsharty tirkelgen, 6 joba baıqaý kezeńinde bolsa, 3 jobanyń qujattary jınaqtalýda.
Elimizdegi tirkelgen jáne kelisimsharty jasalǵan memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalarynyń óńirlik-salalyq kartasymen tanysýǵa bolady.
Qandaı jeńildikter bar?
Bıyldan bastap elimizde memlekettik-jekemenshik áriptestik salasynda jobany júzege asyrý jeńildetilmek. 2017 jyldyń jeltoqsan aıynda QR Ulttyq ekonomıka mınıstrligi memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalardy qarastyrý, bekitý jáne júzege asyrý úderisterin ońtaılandyrý ári tezdetý maqsatynda búdjettik zańnamaǵa ózgerister engizdi. Bul ózgertýler memlekettik-jekemenshik áriptestik salasynda iskerlik belsendilikti arttyratyn bolady.
Atap aıtqanda «Baǵdarlamalyq memlekettik-jekemenshik áriptestik» engizilý qolǵa alynǵan. Bul degenimiz jeke áriptes jáne memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalary boıynsha barlyq prosedýralar ekonomıkanyń ár salasyna arnap memlekettik jáne úkimettik baǵdarlamalarda jeńildetilgen forma boıynsha jazylady, ıaǵnı qosymsha saraptama ótkizý qajettiligi joq.
Sonymen qatar memlekettik-jekemenshik áriptestik jobalaryn josparlaý úderisi de ońtaılandyrylýda, endi josparlaý 5 kezeń emes 3 kezeńnen turady (ınvestısıalyq usynystyń saraptamasy, baıqaý ótkizý, memlekettik-jekemenshik áriptestik shartyn jasasý), tizimnen joba tujyrymdamasy jáne memlekettik-jekemenshik áriptestik sharty jobasynyń saraptamasy alynyp tastaldy.
«Jalpy melekettik-jekemenshik áriptestik jobalaryn ázirleý merzimderi 7 aıdan 3 aıǵa deıin qysqardy. Osyǵan baılanysty MJÁ prosedýraly anaǵurlym qoljetimdi bolady, osylaısha ınvestorlar uzaqmerzimdi kapıtal salymyn josparlaıtyn bolady. Sonymen qatar Sondaı-aq zańnamalyq deńgeıde keminde 3 jyl merzimge MJÁ úshin taýarlardy, jumystardy jáne qyzmetterdi tutynýdyń kepildigin qamtamasyz etý belgilengen. Zańnamaǵa ózgerister engizý arqyly memlekettik-jekemenshik áriptestikte kreatıvti ári qyzyqty jobalar sany arta túsedi», – dedi Aqmola oblysy kásipkerler palatasy ekonomıkalyq taldaý bóliminiń bastyǵy Janna Baıqońyrova.
Kásipkerler palata sarapshylarynyń pikirinshe, bıznestiń memlekettik-jekemenshik áriptestikke degen qyzyǵýshylyǵynyń tómendigi – jobalardyń qymbat bolýymen túsindiriledi. Máselen, balabaqsha salý boıynsha melekettik-jekemenshik áriptestik jobasynyń quny 70-ten 140 mln teńgege deıin sharyqtap tur. Buǵan qosa kásipker bastapqy kezeńde jobaǵa 10% jarna salýy tıis.
Búdjettiń azdyǵy nemese joqtyǵy (ınvestısıalyq/tranzaksıalyq shyǵyndardy óteý) da melekettik-jekemenshik áriptestik jobalarǵa qatysýǵa sheshim qabyldaýǵa kedergi keltiredi. Búginde jergilikti atqarýshy organdarmen birge oryndalyp, tez taralyp jatqan jobalar qatarynda mektep oqýshylaryn tamaqtandyrý, balabaqsha, tas jol salý, kóshelerdi jaryqtandyrý jáne taǵy basqalary bar,
Qarlyǵa MYRZALIMOVA, sarapshy.
