Onsyz da turmystyń aýyrlyǵyn bir ıyǵymen kóterip, júreginiń jyrtyǵyn kóz jasymen jamap, qalt-qult etip kún kórip júrgen qazaq áıelderiniń joıdasyz jaǵdaıyna qarap turyp.
Ár nársege – bir nárse túrtki. Jaqynda ǵana belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri Amangeldi Aıtaly myrza qazaq qoǵamyndaǵy aýyr taqyrypty kótergen. «Maǵan bir mekteptiń dırektory: «Meniń oqýshylarymnyń 45 paıyzynyń ákesi joq, ajyrasqan otbasynan. Ol balanyń psıhologıasy áke-sheshesi bar balanyń otbasyndaı turaqty emes. Meniń muǵalimderimniń deni – áıelder. Onyń 40 paıyzy baıynan aıyrylǵan. Bul – shyndyq», – dep ustazdardyń janaıqaıyn jetkizgen bolatyn.
– Biz tutynýshy qoǵam qurdyq. Dúnıeqor, aqsha aldyna shyqqan, rýhanı qundylyqtardan keıin qalǵan qoǵam. Sosıalısik qoǵamda ne nársege de zárý boldyq. Bizdiń anaǵan, mynaǵan qolymyz jetpedi. Myna zaman keldi. Bárine qolymyz jetti. Tárbıe men rýhanı qundylyq keıinge qaldy, – degen sóz aıtty Amangeldi Aıtaly.
Qazaqtyń arǵy-bergi tarıhynda «tiri jetim» jasaý degen joq edi. Qazir bári bar. Tynysh zaman. Soǵys joq. Jaýgershilik joq. Er-azamattar qynadaı qyrylyp jatqan joq. Biraq jetim kóbeıdi. Taǵdyrdyń jazýymen «jetim» atansa bir jón, kózi tiri áke men shesheniń kıkiljińinen, kerisken, urysqan, túsinispegen, uǵynysýǵa umtylmaǵan qatardaǵy pendeshilik tutas bir urpaqty pushaıman kúıge túsirdi. Kim kináli? Ushyn da, ushyǵyn da tappaı qalasyz…
Jaqynda bir tanysym osy taqyrypqa oraılas áńgime aıtty. «1-synyp oqýlyǵynda «Áke men sheshe qustyń qos qanatyndaı» dep jazypty. «Qos qanaty joq» balalarǵa bul sóz qalaı áser etedi?!. Sabaqta «tiri jetim» balalar otyrady. Olarǵa qalaı uǵyndyramyz? Jan jarasyn tyrnaýdan aryǵa bara almaımyz ǵoı».
Bastaýysh synyptyń bir muǵalimi «kúń» degendi balalarǵa túsindirýdiń qıyn bolǵanyn aıtty. «Óz bilgenimshe, «kúń» degen baılarǵa jaldanyp, kúnin kóretin jan» degen boldym, – dedi ol.
– Synypta otyrǵan bir bala «meniń anam bir baıdyń úıinde tamaq pisiredi, sonda meniń anam «kúń» bolǵany ma?» degende ne derimdi bilmeı qaldym...».
Rasynda, ne derińizdi bilmeı qalasyz.
Bar másele – ulttyq tárbıe men rýhanı qundylyqta. «Ózim degende ógiz qara kúshim bar» degen zaman týǵanda ózimshildiktiń óktemdigi bilinbeı turmaıtyn da shyǵar. Tek qana óziniń qara basyn oılaý etek aldy. Erdiń de, áıeldiń de júıkesi juqa. Shydam, tózim, sabyr, shúkir degen uǵymdar uranyń astynda qalǵandaı. Tózbes, kónbes, uqpas, uǵynbas pıǵyl kúsheıip ketkendeı. Sonyń saldarynan otbasy, oshaq qasyndaǵy eki adamnyń moıynynan JAÝAPKERSHİLİK degen talap ysyrylyp túskendeı. Erkek – otbasyn asyraýshy, syrttan tabys tabýshy, jaǵdaı jasaýshy adam edi. Áıel – januıanyń berekesin keltirýshi, tárbıe berýshi, salt-dástúrdi saqtaýshy bolatyn. Qazir osynyń bári sapyrylysyp, orny aýysyp ketkendeı. Qazaq qoǵamynda erkek ataýlyny jaýapkershilikten alystatqan – araq bolatyn. «İship ketipti, iship júr, ishken soń osy ǵoı» degen sózder jeńil jeleý boldy. Erkek ez boldy. Ezbelik kezbelikke ákeldi. «Áı» deıtin adam bolmaǵasyn áıelderdiń de túgi tikireıdi. Áýeli jylady. Kózdiń jasyn bulady. Jylaǵannan jubanbasyn uqty. Jan baǵýǵa kóshti. Jaǵdaıynyń jónsiz buzylǵany úshin ol da jaýapty emes…
Urpaqtyń jaıyn oılaı almady. Ata qazaq urpaǵy úshin bárine bardy. Urpaǵy úshin qurban da boldy. Urpaq úshin mahabbatyn da qıǵan analar az emes…
Qazir úsh bólek: erkek – bir bólek, áıel – bir bólek, urpaq – bir bólek.
Eshkim eshteńege jaýapty emes. Jaýaptan jaltarý kóbeıdi.
Memlekettiń sheshetin nárseleri bolady. Ekonomıkalyq, áleýmettik salalarda jetistikterge qol jetkizedi. Otbasy máselesin myqty degen esh Úkimet sheshe almaıdy. «Qustyń qos qanatyndaı – áke men sheshe» sheshe almaǵan másele – keler urpaqtyń kózindegi – jas, kóńilindegi – túıtkil, kómeıindegi – óksik, júregindegi – dyq.
«Sýdyń da suraýy bar» deıtin. Túbi bir suraq bolady.
Qustyń qos qanaty qaıyrylsa qaıtemiz?!.
O deńiz, bu deńiz. Báribir jaýap beremiz!
Nurtóre JÚSİP
Derekkózi: «Aıqyn» gazeti
