– Aǵa, ózińizdi Abaıtanýshy ǵalym retinde jaqsy bilemiz. Osy Abaı atamyz bir qara sózinde dúnıeniń kóringen-kórinbegen syryn túgeldemeı, adamdyqtyń orny bolmaıdy degen. Tipti, ondaılardy haıýanǵa teńegen. Ony qalaı túsinemiz?
– Qazir dúnıetanym ózgerdi. Buryn bárimizdiń shoqynatyn jerimiz materıalızm edi. Barlyq qoǵamdyq oıǵa da, óndiriske de, barlyq salanyń irgetasy retinde osy zatshyldyqty alatynbyz. Onyń negizin salǵan kvanttyq fızıkanyń ókilderi. Sáýleniń bólinbeıtin bóligin kvant dep ataıdy. Al, zattyń bólinbeıtin bólshegin atom deıdi. Sol atommen kvant teńdes. Osy arqyly dúnıeni bıleıtin materıa emes, dúnıeni bıleıtin uly sana degenge keldi. Ol ǵylymı turǵydan moıyndaldy.
Biraq, ony qabyldaý qıyn bolyp jatyr. Eýropa 16-ǵasyrdan bastap osy jolǵa tústi. Abaı atamyzdyń 7-shi qara sózinde: «Dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bilmese, adamdyqpen orny bolmaıdy» deıdi.
Óıtkeni, Abaı dúnıeniń kóringen syry men kórinbegen syryn zerttegende ony alshaq emes, úılesimmen jasaý kerektigin aıtady. Eýropa jáne Ispan ǵalymdarynyń bastaýymen 16-ǵasyrda mynadaı tujyrym jasaldy: «Jan degendi bilemiz. Ustaı almaımyz, ólsheı almaımyz, kóre almaımyz. Oǵan túsip nemiz bar? Odan da dúnıeniń kóringen syryna kósheıik».
Sodan bastap búkil Eýropa materıalızmge boı urdy. Olar qazirgi tańda óndiristi, kólikti jasaǵanymen, rýhanı jaǵynan shógip qaldy. Azǵyndap qaldy.
Nege? Sebebi, olar dúnıeniń kórinbegen syryna mán bermedi. Bizdiń babalarymyz, ásirese Abaı, Shákárimder dúnıeniń kórinbegen syryn kózdedi. Shákárim pálsapalyq lırıkalarynda jan týraly, tán týraly izdenedi.
Abaı «Alla degen sóz jeńil» degen óleńinde: «Biz Allany aqylmen tanı almaımyz, júrekpen sezinemiz» degen baılamǵa keldi. Sóıtip júrektiń kúltin kóterdi. Abaıtanýda osyndaı úlken tanymdyq ózgerister bar.
Buǵan qazirgi bizdiń ǵalymdar kire almaı jatyr. Kire almaıtyn sebebi, 500 jyl boıy Eýropa ateısik, materıalısik kózqaraspen qalyptasty. Keńes ókimeti kezinde biz máńgúrttendik te, Qudaıdy joqqa shyǵardyq, dúnıeniń ózi materıal degenge sendik. Biz de ony qabyldadyq.
Mysalǵa, men týylǵan 70 jyldyq ómirimizde sol tárbıede óstik. Sheshem dinshil adam edi. Mektepke meni ábdan qaırap jiberedi, al mektepke barsań muǵalimder: «Qudaı joq. Bolsa qaıda? Kórset?» dep otyrady. Mine, osynyń túıini qazir sheshilgen. Iaǵnı, sheshýshi nárse dúnıeniń kórinbegen syrynda jatyr eken.
Abaıdyń, Shákárimniń, Maǵjannyń izdep júrgeni osy másele. Eýropa men Keńes ókimeti buny qabyldamady. Materıalısik kózqaraspen qudaısyzdar sanatyna kirip kettik. Bunyń jalǵan ekendigi qazir ashyldy. Budan birden aryla almaımyz. Biraq biz Abaıdyń murasyn bilý arqyly kóp nárseden arylatyn jaǵdaıymyz bar. Oǵan qazirgi fılosof-abaıtanýshylar daıar emes.
Olar anaý materıalısik fılosofıanyń negizimen qalyptasqan. Modeliniń barlyǵyn sodan alǵan. Ol myna modelge túse almaıdy. Ol úshin ıslamıatty bilý kerek. Dinniń tarıhyn tereń bilý kerek. Sonda ǵana Abaıǵa kire alady.
Mine, sondyqtan osyndaı jaǵdaılar bolyp jatyr. Al, Abaıdy dúnıejúzilik deńgeıde túsinýimiz úshin jańaǵy jolǵa túsýimiz kerek. Keńes ókimeti Abaıdy materıalıs-ateıst dep túsindirip, qulaǵymyzǵa quıyp keldi. Bul jol qazir jabyldy. Sebebi, Abaıdy durys túsindire almady.
Abaı materıalıs te emes, ateıs te emes. «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degen Abaıdy qalaı biz ateıs deı alamyz. Endi ony saıası ıdeologıaǵa sáıkestendire otyryp qoldan ateıs jasady. Biz endi bul relsti qoıyp, uly sana relsine ótýimiz kerek. Abaı osy jerde myqtap ashylady. Osyǵan daıar adamdar bar ma? Biren-saran adamdar bar.
Biraq, abaıtanýdyń basqa ǵalymdary áli eski relstegi tanymmen tur. Osyǵan qarap bilemiz. Abaı tek qana qazaq emes, búkil Orta Azıa, sol arqyly búkil túrik halyqtarynyń arasynda zamanynda óte bıik deńgeıge shyqqan. Pálsapalyq lırıka jaǵynan bıik turdy.
Bılikke ıtshe talasyp minezimizdi ózgerttik
– Endi Abaı atamyzdyń ishi-baýyryna kirip, tolyqqandy tanýymyzǵa ne kedergi?
– Abaıdy tanýda úsh kedergi bar bizdiń aldymyzda. Birinshi kedergi, Abaıdyń ómirbaıanyn Áýezov arqyly bilgenmen, onyń zamanyndaǵy saıası syrdy, qupıany bilmeımiz. Osyny ashpasaq, Abaıdyń 18 jyl bolys bolǵanyn, sodan qalyptasyp úkimetke qarsy shyqqanyn túsine almaımyz.
Reseı bizdi qol astyna alǵannan keıin ekonomıkalyq jaǵynan meńgerdi. Sonymen birge, ıdeologıalyq jaǵynan meńgerýge kúsh saldy. Oǵan mısıonerlerdi jiberdi. Ilmınskıı bastaǵan top keldi. Olardyń maqsaty bizdi shoqyndyrý, sol arqyly orystandyrý edi.
Keıin shoqyndyrýdy qoıǵanmenen, orystandyrý saıasatyn ustap qaldy. Osylardyń bilý úshin Abaı ómiriniń tarıhyna tereń úńilýimiz kerek. Bul Abaıdy tanýdaǵy birinshi kedergi bolyp otyr.
Abaı qaıdan shyqty? Onyń bılikke aralasqandaǵy qatynasy qandaı boldy? Abaı bılikten de bolystyqtan da bezip shyqty. Bunyń astarynda úlken bále jatqanyn kórdi. Ol qandaı bále?
Batys-Sibir general-gýbernatory patshaǵa jazǵan hatynda aıtady: «Qazaqtyń dalasynda sekseýil degen aǵash ósedi. Shege qaqsań kirmeıdi, baltamen shapsań jarylmaıdy. Biraq, ózin ǵana bir qatty nársege ursań, byt-shyt bolady eken. Biz osyny qazaqqa qoldanaıyq». Mine, Reseıdiń saıası basty syzyǵy osy bolyp kele jatyr. Qazaqtarǵa úlken oblystardy bıletti.
Mysaly, Batys Qazaqstanda sultan bıleýshiler degen boldy. Tek qana tórelerden qoıyldy. Ol úlken gýbernıany bılep otyrdy. Orta júzde aǵa sultan degen shyqty. Ol da bir úlken oblysty bılep otyrdy. Biraq olardyń artynda orystyń bir ókili turdy. Solar arqyly aıtqanyn istetip otyrdy. Ol kezde Ońtústik Qazaqstan túgeldeı Qoqan handyǵyna qaraıtyn. Ondaǵy bılik rýdyń negizinde qurylady. Rýdyń basshysyn datqa qoıady. Sonda 19-ǵasyrdyń birinshi jartysynda biz úshke bólindik. Batys sultan bıleýshilerge, Orta aǵa sultandarǵa, Ońtústik datqalarǵa baǵyndy.
Bundaı bılikti «uzyn arqan, keń tusaý» dep baǵalaýǵa bolady. Ol ne demek? Atty uzyn arqanmen baılap qoıady, odan ary kete almaıdy. Osyny «uzyn arqan, keń tusaý» deıdi. Bul júıe 1867 jylǵa deıin keldi. 1867 jyldan bastap bizdi, Orta Azıanyń bárin túgeldeı jaýlap aldy. Qytaımen shekarany bekitti.
Sodan keıin Patsha úkimeti 50 jyldaı zertteý júrgize kelip, qazaqty qalaı ustaımyz degen máselege toqtady. Olar qaıtadan aldyńǵy ádiske súıendi. Sóıtip, bolystyq júıeni alyp keldi. Bolys jaman dep júre bergenimizben, onyń tamyryn ashpaǵanbyz. Bir bolys 12 aýyldan turady. Onda 2 myńǵa jýyq úı bolady. Sol 12 aýyl tórtke bólinedi. 4 bı bolady, 4 aýylnaı bolady, elýbasy, onbasy degender bolady. 12 aýyl bir rýdan bolmaıdy. Mindetti túrde ártúrli rýdan bolady.
Mine, qazaqtar bolys, bı, aýylnaı, elýbasy men onbasy bolýǵa talasyp, ózara qyrqysa bastaıdy. Sol bılikke ıtshe talasqan qazaqtyń minez-qulqy ózgerip ketti. Eki sóılemeıtin qazaq ótirik aıtatyn boldy, aryz jazýdy bilmeıtin qazaq aryz jazýshy bolyp shyǵa keldi. Jala jabý, qym qýyt partıagershilik aıtys-tartys kóbeıdi. Bunyń nátıjesi ne boldy degende, qazaq minez-qulqy jaǵynan buzyldy. S. Toraıǵyrovtyń:
«Abaı tusy qazaqtyń buzylǵany,
Qaralyqqa aınalyp qyzyl qany.
Eldigine, jerine, hám dinine,
Quryldy talaı tuzaq, talaı qaqpan», – dep aıtqany bar. Iaǵnı, tuzaq dep otyrǵany mısıonerlik saıasat, qaqpan dep bolystyq júıeni aıtyp otyr. Osy júıeniń arqasynda qazaqtar ıtshe talasyp, buzylyp ketti. Buny qazaqtar da bildi, aqyndar da bildi, Abaı da bildi. Olardyń barlyǵy da buǵan qarsylyq bildirdi. Zar zaman aqyndarynyń barlyǵy qarsylyq bildirdi. Biz osy qupıany bilmeıinshe, bolystyq kezeńde qalyptasqan Abaıdyń ómirin de tolyq bile almaımyz.
Boldy da partıa,
El ishi jaryldy.
Áýremin men tyıa,
Daýyń men sharyndy, – deıdi Abaı. Mine, sonyń ishinde «Aıqaımen ótti ómirim» deıdi. Halyqtyń buzylǵanyn Abaı kórdi. Abaıdyń saıası áleýmettik lırıkasynyń motıvin túsiný úshin jańaǵynyń bárin túsinýimiz kerek. Sonda biz ádemi ashyp alamyz. Mine, birinshi kedergi osy. Osy kedergini biz ala almaı júrmiz.
Men qazir «Abaıtanýdaǵy úsh kedergi nede?» degen maqala jazyp jatyrmyn. Sóıtip bir kedergini ashtyq. Odan qutyldyq. Endi ary qaraı kirip ketem. Endi ekinshi kedergi shyqty aldymyzdan. Abaı óziniń óleńderinde, ásirese qara sózinde ıslamıattan kóptegen termınder endiredi. Biz ony oqımyz da túsinbeımiz.
«Aqyl men haýas barlyǵyn, Bilmeı dúr júrek, seze dúr, Mútákállımın, mantıkın, Beker bosqa eze dúr» deıdi. Túk túsinbeısiń. Sodan «haýas» degen ne dep izdedim?
Sóıtip, haýasyn taptym, mantyqyn, mýtakalamyn taptym. Sodan ishine kirdim. Abaıdyń dúnıetanymy dál osy jerde tur eken. Buny fılosoftar dinı óleń dep, aýzyna alǵan emes. Negizgi burylys osy jerde jasalynady. Abaı nege mýtakalamındi, mantyqyndy teristedi? Bular bir kezderi ıslamnyń ishinen shyqqan aǵymdar. Mýtakalımder grekterdiń fılosofıasyn ıslammen baılanystyryp dáleldeıtin. Mine, Abaı solarǵa qarsy ekenin osy óleńderinde bildiredi. Ekinshi kedergini aldyq.
Endi úshinshi kedergi qaldy. Bul – Abaıdyń dúnıetanymy. Abaıdyń dúnıetanymyn bizdiń fılosoftar ateıs, materıalıs dep túsindirdi. Al, shyn máninde Abaı ateıs te, materıalıs te emes eken.
Daǵdarysqa tústik. Endi qalaı shyǵamyz? Burynǵy jolmen biz eshqaıda shyǵa almaımyz. Budan shyǵý úshin uly sanaǵa bet buramyz. Kvanttyq fızıka ókilderi materıany máńgi dep senetinbiz dep aǵynan jaryldy. Sóıtsek materıa máńgi emes eken, ózgeredi eken. Ol da sananyń jemisi eken. Osyǵan kózimiz jetti dedi.
Sóıtip olar ózderiniń burynǵa ateıstik, materıalıstik joldaryn teristep, uly sanaǵa keldi. Kvant ókilderi bizdi energetıkalyq óris qaptap turǵandyǵyn aıtady. Bul óris búkil dúnıeni Allanyń qudiretimen bılep otyr. Bul energetıkalyq óris bizge áser etedi, oǵan biz áser ete alamyz.
Mysalǵa, biz bárimiz jaqsy tilekpen, adal júretin bolsaq, ana jaq nurlanady. Odan keıin jerge jaqsy dúnıeler keledi. Al, endi bárimiz anany óltireıik, anany aldaıyq deıtin aram oıda bolatyn bolsaq, ana túrlenip, bizge belgi beredi.
Jer silkinedi, ıa bolmasa janartaý atylady. Keıde sý tasyp ketedi. Sonda biz tikeleı baılanysty ekenbiz. Energetıkalyq óristiń arǵy jaǵynda aqyl ıesi turady. Endigi jol soǵan qaraı ketti. Mine, fılosoftar osyny máseleni ashyp beretin bolsa, úshinshi kedergi alynady. Ol bolmasa ázirshe úshinshi kedergi alynbaıdy. Osy úsh kedergini myqtap joıa alsaq, Abaıdyń ishine kirip, zaryn tyńdaımyz. Abaı bylaı deıdi: «Qaıǵy shyǵar ilimnen, Yza shyǵar bilimnen. Qaıǵy men yza qysqan soń, Zar shyǵady tilimnen».
Qazirgi mıllıarderlerdi súlikke teńeımin
– Abaıdyń zary ne boldy? Neni zarlady, neni joqtady?
– Abaıdyń zaryn qalaı túsinemiz? Abaıdy zarlatqan jańaǵy saıasat. Sodan keıin Abaı osydan qutylýdyń jolyn izdedi. Myna buzylyp bara jatqan halyqty qandaı emmen emdeımin degen. Sodan qatty izdenip otyryp, tolyq adam ilimi degendi jasady.
Tolyq adam iliminiń toq eteri – aqyl, ádilet, rahym degendi alady. Osy úsheýine tolyq adamnyń konsepsıasy jasalynady. Ondaǵy aqyl degenimiz ne? Allanyń segiz sıpaty bar. Sonyń eń kúshti sıpaty Ǵylym men Qudiret. Osy ekeýin biriktirip alady da Abaı aqyl dep beredi. Aqyldyń tappaıtyny joq.
Aqyl ekige bólinedi: nurly aqyl, sýyq aqyl. Al, Eýropa bolsa sýyq aqyldyń eli. Ǵylymdy ımansyzdyq jolǵa bastady olar. Nege? Sebebi, olardyń bar óneri adamdy qyratyn qarý-jaraq jasaý.
Al, nurly aqyl oǵan qaramaıdy. Ol halyqqa tek qana jaqsylyq jasaıdy. Júrgen jerine jylylyq ákeledi. Abaıdyń armandaıtyny osy nurly aqyl. Tolyq adamda nurly aqyl bolady, jarym adamda sýyq aqyl bolady.
Qazirgi bizdiń kásipkerlerimizde sýyq aqyl. Olardy aqymaq deı almaısyń. Aqyldy jáne qaıratker. Biraq, bir nárse jetpeıdi. Onyń júreginde ıman, senim joq. Sol búldiredi onyń barlyǵyn.
Qazirgi mıllıarderlerdi men súlikterge teńer edim. Halyqtyń qarajatyna qadalǵan súlikter. Burynǵy súlikter toıǵannan keıin túsip qalatyn, qanaǵaty bar bolatyn. Myna súlikterdiń qanaǵaty joq. Halyqtyń baılyǵyna jabysyp, quıryǵyn kesip qoıǵan. Ar jaqtan sora beredi, myna jaqtan aǵa beredi. Halyq ólse óle bersin. Imany joq qazirgi mıllıarderler osyndaı.
Qoǵamnyń árbir salasy Abaıdyń osy ilimine mán berýi kerek. Qazir segiz ýnıversıtette Abaıdyń tolyq adam ilimin úıretip jatyrmyz. Jastar sol ilimdi tolyq ıgerip shyqsa, aramdyq jolǵa júrmeıdi. Eger laı sý sekildi lastanǵan bolsaq, bul ilim sodan tazartady. Rýhanı tazartqysh dep aıtýǵa bolady. Buny joǵarǵy jaq sezinip jatqan joq. Áli de Abaıdy bizdiń materıalıster salyp bergen jolmen túsinýde.
Sol úshin halyqaralyq deńgeıde Abaıtaný ınstıtýtyn ashýymyz kerek. Formýlalaryn da taýyp jatyrmyz. Shet elderde ınstıtýttar bar. Olar memleketten aqsha almaıdy. Imanǵalı Tasmaǵambetov osy Abaı ınstıtýtyn salýǵa jer bólgen edi. Sol jerdi biz ala almaı otyrmyz. Sony berse biz de úkimetten bir tıyn almas edik. Kásipkerlerimiz daıar tur. Bes qabatty úıdi salady da, ózderiniń kásibin júrgizedi. Biz solardan azdaǵan paıyz alyp otyramyz. Ary qaraı ǵylymdy damyta beremiz.
Sheteldik ınstıtýttardyń balamasyn biz Qazaqstanda jasaýymyz kerek. Sondaı jaǵdaıda ǵana Abaıtaný ǵylymy ary qaraı damıdy. Órkendeıdi, ósedi. Qazirgi kezde osy býyndardy sheshý kerek. Buny túsinip jatqan adamdar az qazir. Abaıtanýda kandıdattar da, doktorlar da kóp. Biraq, kópshiligi materıalıstik kózqarasta. Al, endi myna turǵydan qalyptasqan adamdar biren-saran ǵana. Bul joldaǵylardy analar túsine almaıdy. Bizdi ıdealıs deıdi. Biz ıdealısik emes, jańa jolǵa túsip bara jatyrmyz. Biraq ana jaqtaǵy aýyr júk bizdi ózine qaraı tartyp tur. Sytylyp kete almaı jatyrmyz. Mine, Abaıtanýdyń taǵdyry qazir osyndaı jaǵdaıda tur.
Álemdegi qazaq jazýy jaǵynan úshke bólindi
– Nege Abaı osy tolyq adam ilimin jasaýǵa keldi?
– 18 jyl bolys bolǵan Abaı bárin kózimen kórdi. Bir atanyń kindiginen taraǵan balalar 5-6 úı bolyp, aýyl bolyp otyrady. Bizdiń ıadromyz osy – qazaq otbasy. Olardyń maly, jany ortaq. Birine-biri kómek beredi. Bunda eshqandaı tap joq. Biraq osy ystyq uıamyzdy Reseı saıasaty buzdy.
Buzǵannan keıin biz jańaǵydaı jolǵa tústik. Bizge qazir ulttyq ıdeologıa kerek bop tur.
Qazaq qazir oı-sanasy jaǵynan bólinip ketti. Jazýy jaǵynan úshke bólindi. Biz oryssha jazamyz, Qytaıdaǵy qazaqtar arabsha jazady, Eýropadaǵy qazaqtar latynsha jazady da bir-birimizdi oqı almaımyz. Jazýda osylaı bólindik. Dinnen de bólindik. Ýahabıster bar, basqalar bar. Byt-shyt bolyp jatyr qazir. Al, sodan til jaǵynan da biz bólindik. Ada qazaq, shala qazaq, taza qazaq boldyq. Qazir shala qazaqtardyń zamany. Bılik solardyń qolynda. Olar kimder?
Qazaqty shoqyndyrýdyń kilti mektep degen. Ol baıaǵyda orys-qazaq mektebi bolatyn. Keńes ókimeti kezinde aralas mektep dep aldy. Sóıtip bul ınternasıonalızmniń mektebi dep aralas mektepti kóbeıtti. Qazaqstanda 2097 aralas mektep bar. Jylyna 300-350 myń shala qazaqtardy daıarlap jatyrmyz. Endi ony qaıtadan oqytý kerek qoı. Oǵan memleketten qarjy kerek. Qazaǵyn qazaǵyna jiber, orysyn orysyna jiber. Bitti, sharýa sheshiledi.
Biraq sony shala qazaqtar men ada qazaqtar ustap otyr. Bılik solardyń qolynda. Zań jasaıdy, sóıtip úkimetke áser etedi. Men ony áshkerelep maqala da jazdym. Mınıstrge hat ta jazdym. Barlyǵyn dáleldep berdim. Bireýi qyńq etpeıdi. Kórmeıdi, bilmeıdi. Meni jaqtap jatqan adamdar da bar. Biraq, buǵan batyly jetpeı otyr. Bizdiń mınıstrliktegi úlken qatelik osynda jatyr. Osylardyń bárin talassyz sheshýge bolady. Tek qana kózqaras ózgerýi kerek. Ol kózqarastyń ózgerýi uzaq ýaqytqa sozylady. Sebebi, 500 jyl Qudaısyz ómir súrgen Eýropa buǵan kele almaıdy. Markstik kózqaraspen qalyptasqan Reseı buǵan kele almaıdy.
Biraq, biz de osylardyń ishindemiz ǵoı. Biz Abaıdyń ilimi arqyly osydan shyǵyp kete alamyz. Men osy Abaıdyń 170 jyldyǵynda Óskemende, Semeıde baıandama jasadym. Onda osy ıdeıany kóterdim. Ana jol teris, tezirek myna jolǵa túsýimiz kerek.
Sebebi, Abaı bizge joldy ashyp berip otyr ǵoı. Abaıdyń myqtylyǵy mynada bilinedi. Eýropa dúnıeniń kóringen jáne kórinbegen eki jaǵyn da bilgen. Biraq, myna jol qıyn dep materıalısik jolǵa túsip ketken. Abaı osyny birlikte, úılesimde alý kerek deıdi. Abaı analardan osy arqyly bıik tur.
Bizde fılosoftar bar, atyn atamaı-aq qoıaıyn, sol aıtady: «Abaı qazaqtyń arasynda úlken bir fıgýra. Al, dúnıejúzilik deńgeıge kóterile almaıdy» deıdi. Kerisinshe dúnıejúzilik deńgeıde Abaı úlken fıgýra, ǵalymdar buǵan kele almaıdy. Sonda Abaımen biz maqtana alamyz ba? Maqtana alamyz. Osy máseleni dinı fılosoftar, tarıhshylar der kezinde sheship, máseleni qoıa almaı otyr. Men jalǵyz ózim shyryldap, aıtyp júrmin. Bireý túsinedi, bireý túsinbeıdi. Biraq báribir osy jolǵa keledi. Oǵan jańaǵydaı jaǵdaı áser etedi.
– Áńgimeńizge rahmet, aǵa!
Suhbattasqan Nurqanat Baızaq
Derekkózi: islam.kz
