Álıhan Baımenov, Oraz Jandosov, Saıasat Nurbek, Marǵulan Seısembaı sekildi saýatty oqyrmanǵa tanystyryp jatýdy qajet etpeıtin aýzy dýaly azamattar sóz alyp, eldiń búgingi betalysyna baǵa berdi.
Qaıdan kelemiz? Qaıda baramyz? Baǵdarymyz durys pa, burys pa? Bul eldiń bolashaǵy bar ma, joq pa? Tútini túzý elderdiń qataryna qashan qosylamyz? Ekonomıkany qalaı, qaıtip kóteremiz? Bilikti, bilimdi kadrlerdiń shetel asýyn qalaı tejeımiz? Osy jáne ózge de ózekti saýaldarǵa jaýap izdedi jıynǵa qatysqan jurt.
Solardyń arasynan kásipker Marǵulan Seısembaevtyń sózi ótimdi shyqqany ras. Bul eldiń búgingi kelbetine múlde kóńili tolmaıtynyn jasyrmaǵan Marǵulan Seısembaev bylaı dedi:
«Álekeń (óziniń aldynda sóılep ketken Álıhan Báımenovti aıtyp otyr, red.) qazaqsha sóıledi ǵoı. Tarazy basy teń bolsyn, men oryssha sóıleıin. Odan aıtar oıymnyń máni men mazmuny suıylyp ketpes.
Bul – memleketter arasyndaǵy alaman. Jahandyq qaýymdastyqtyń bir múshesi retinde biz bul jarysqa qalasaq ta, qalamasaq ta qatysamyz.
Adamı kapıtaldyń kórsetkishi neǵurlym joǵary bolsa, soǵurlym memleket te damyǵan dep bilińiz. Memleketter arasyndaǵy básekeniń basty ólshemi – osy. Investısıa da, tehnologıa da, sport ta, basqasy da bul ólshemniń shańyna ilese almaıdy.
Adamı kapıtaldyń ortasha deńgeıin shaıqaltpaı ustap turý úshin rýh, tán jáne sananyń saýlyǵy qajet. Qoǵamı qalypqa túsirsek, bul ıdeologıa, bilim jáne densaýlyq salasy degendi bildiredi.
Osy úsheýiniń búgingi Qazaqstandaǵy aıaq alysy qandaı?
Bizde ne bar?
Bizde ıdeologıa joq. Aty da, zaty da joq. Ideologıa adamdy serpiltýi, shabyttandyrýy, tolqytýy tıis qoı. Ideologıa adamnyń oıyn aýlap, boıyn baýraýy kerek. Tańerteń tóseginen tursa da osy ıdeologıanyń jolynda oıanǵanyn qaperden shyǵarmaýy qajet.
Aıtalyq, AQSH-tyń Táýelsizdik týraly deklarasıasy tunyp turǵan ıdeologıa.
«AQSH-tyń árbir azamaty Táńirdiń aldynda teń jaratylǵan. Amerıkanyń árbir azamaty baqytty bolýǵa, baqytty ómirge umtylýǵa quqyly» deıdi.
Osydan artyq qandaı ıdeologıa kerek? Kez kelgen júreginen oryn tabatyn támsil emes pe bul?
Al biz qaıttik? Rýhanı jańǵyrdyq pa? Ony nege orynsyz jerge tyqpalaı beremiz? Jańǵyrýǵa jeti qaınasa da sorpasy qosylmaıtyn, jiligi tatymaıtyn, boqqa kereksiz sharalarǵa bul baǵdarlamanyń plakatyn menmundalatyp ilip qoıǵan kimge medeý, kimge demeý?
Tus-tustan antalaǵan Rýhanı jańǵyrýdyń plakattaryna qarap, bul memlekettik deńgeıdegi ıdeologıa emes, atyn jarnamalap júrgen áldebir alpaýyt kompanıa ma degen oıǵa qalasyń.
Bul baǵdarlamanyń boıynda adamdy selt etkizetin, tuńǵıyǵyna tartyp alatyn tylsym kúsh joq. Sizderdi qaıdam, óz basym rýhanı jańǵyrdym dep aıta almaımyn».
Osy arada álgiden beri Seısembaevty uıyp tyńdap otyrǵan qaýym qol soǵyp qoıdy. Qoldaǵandary. Kásipkerdiń sózimen keliskeni dep túsindik. Sálden soń Seısembaev úzilgen áńgimeni ári qaraı sabaqtady.
«Ideologıa joq ıakı qundylyq joq. Qundylyqsyz qoǵamnyń erteńge degen senimi joq. Qundylyǵy joq elde ómir súrý – ólmestiń kúıin keshý.
Tipti tósekten turýdyń ózi azap.
Sebebi tókken terińniń qaıtymy joq, etken eńbegińniń jemisi joq. Qundylyǵy joq qoǵamda qulyqsyzdyq ta, qýlyq-sumdyq ta kóbeıedi. Kóńilsizdiktiń sońy kúızeliske ulasady. Qundylyǵy joq qoǵam ómirdiń qyzyǵyn kórmeıdi. Sebebi qaıda, nege umtylaryn bilmeıdi.
Ekinshisi – densaýlyq. Syrqatqa shaldyqqan adamnyń eshteńemen sharýasy joq. Densaýlyq saqtaý salasy syn kótermeıdi. Siz de, biz de bilemiz muny. Jemqorlyq medısınamen bite qaınasyp ketken, dárigerdiń bilimsizdigi men biliksizdigine etimiz úırenip ketken».
Seısembaevtyń sózin aradan az ýaqytqa úzelik. Amerıkada dáriger qateliginen jylyna 250 myńǵa jýyq adam kóz jumady. Álbette dáriger biliksizdigi bizge ǵana tán emes, barlyǵyna ortaq másele degendi bildiredi – bul.
AQSH bul problemany sheshýde: «avıasıa salasyna qalaı qarasaq, medısınaǵa da sondaı kózqaraspen qaraýymyz qajet» degen uıǵarymǵa kelgen. Eldegi dáriger bitkendi baqylaýdy áıgili ushqysh Cheslı Sallenbergen basqaratyn komısıa óz jaýapkershiligine alǵan.
Alysqa uzamaı sóz kezegin Seısembaevqa berelik.
«Úshinshi tuǵyr – bilim. Oı. Sana. Bizdiń oılaý deńgeıimizdiń ózi bilim deńgeıimizdiń kórsetkishi. Munda da sol baıaǵy berekesizdik. Belgisizdik.
Álemniń ozyq oıly elderimen jarysý úshin, aldymen jaramyzdy jazýymyz qajet.
Jemqorlyq, paraqorlyq, jumyssyzdyq, odan týyndaıtyn qaraqshylyq, urlyq-qarlyq, úmitsizdik, tildegi ala-qulalyq, sapasyz bilim men medısına, jalaqynyń mardymsyzdyǵy, eńbektiń qadirsizdigi, sanasyn turmys bılegen qoǵamnyń rýhanı jutaýy munyń bári aınalyp kelgende – jara. Qazaqstannyń óne boıyna shyqqan...
Bul túrimizden memleket arasyndaǵy alamanda asyǵymyz alshysynan túsedi deýdiń ózi aqymaqshylyq.
Rýhanı jańǵyrǵan joqpyn
Qazirgi Qazaqstannyń aýrýy asqynyp keledi. Derti dendegen adamdy bir jerinen túrtshi, syrqaty syzdap sala beredi ǵoı. Solaı emes pe?
Túneýkúni týrızm taqyrybyn talqyladyq. Osy salaǵa qyrǵyn aqsha jumsaımyz, bizge keletin týrıs túbi úńireıip jatqan, jan-jaǵynan jel andyzdaǵan, múńsik ısi muryn jaratyn týaletimizdi kóredi de túńiledi. Ol oralmaıdy budan keıin bul elge.
Týrızmdi damytqyń kelse, dárethanańdy túze. Kóringen jerge rýhanı jańǵyrýdy tyqpalaýdyń qajeti joq. Odan da sol plakattarǵa jumsalǵan aqshany jıirkenbeı otyrýǵa bolatyn tegin, taza, jyly týalet salýǵa baǵytta. Qaıtymy bolady qaıtken kúnde. Sábet úkimetiniń sarqynshaǵy ispettes álgindeı dárethanalar sheteldik týrısiń túsine kirmes úshin olardan tez arada arylý kerek.
Solaı deıdi Seısembaev. Solaı ekeni ras.
Qytaıda týalet tóńkerisi bolǵanyn bilesiz be? 2015 jyly 3 mlrd dollar bólinip, kúlli el kóleminde 68 myń zamanaýı dárethana salynypty. Qytaı bıligi muny azsynyp otyr. 2020 jylǵa deıin taǵy 47 myń týalet jergilikti halyq pen týrıserdiń ıgiligine beriledi. Bálkim, bizge de mundaı tóńkeris qajet shyǵar. Týalet tóńkerisin aıtamyz».
Taǵy bir teńeýdi alǵa tarta ketelik. Ótkende Atameken business channel-de bir sheneýnik keńinen kósildi. Sózine qaraǵanda sıfrlandyrý baǵdarlamasy aıasynda tutas elge ınternet tartylady. Alys aýyldardyń ózi ınternettiń qyzyǵyn kóredi. Durys ta shyǵar.
Biraq sıfrlandyrýdy tek sonyń aıasyna ǵana syıdyryp qoıǵan jón be? Internet saýdamen aınalysatyn kompanıalar Qazaqstanda jeli azabyn emes, jol azabyn tartady eken. Tapsyrys berilgen taýar dittegen jerine aptalap ázer jetedi. Sıfrlyq ekonomıka jol jóndeýden bastalady, demek.
Jolyńdy jónde, týaletińdi sal, sodan keıin baryp sıfrlyq ekonomıkany sóz et.
Bul sózimizben Seısembaev ta keliser degen oıdamyz. Kásipkerdiń kelesi pikiri jastar jóninde órbidi.
Ketedi. Oralmaıdy...
«Óz-ózimizdi aldaýdy doǵarý qajet. Túk bitirgen joqpyz. Túk istelgen joq. Qazaqstandy adam turatyn elge aınaldyra almadyq. Qolynan is keletin jastar ketkisi kep turady bul elden. Múmkindigin pash ete almaıdy óıtkeni. Jas ómiri qorlyqpen ótetinin biledi. Qýlyq-sumdyq, aldaý-arbaý, para berý, para alýmen ǵana ómir keshetin elde ózin ógeı sezinedi.
Túzelgisi kelmeıtini elden ketetin mıly bastardyń qatary kóbeıe túsedi.
Bolashaqpen basqa elge baratyn jastar ol jaqtaǵy ómirdi kóredi de kúrt ózgeredi. Biz jaqtaǵy ómirdi kóredi de bul elde bir kún de aıaldaǵysy kelmeıdi. Týrasyn aıtaıyn, dál qazir biz «Bolashaq» arqyly erteń basqa elge eńbegi sińetin kadrlar daıyndap jatyrmyz.
Ony aıtasyz, meniń ózim shetelde turatyn qyzymdy elge qaıtara almaı júrmin. Bloomberg-te bas maman bolyp isteıdi.
«Oqyttym. Toqyttym. Endi elge oral. Osy aradan ornyńdy tap. Qazaqqa turmysqa shyq. Quda bolaıyn, quıryq-baýyr jeıin. Nemere súıeıin» desem, «Áke, alǵan bilimdi Qazaqstanda qaıda jaratam? Bul eldegi júıege beıimdelem dep oılamaımyn. Tynysym tarylady. Ózegim órtenedi. Paraqorlyq, jemqorlyq, tanys-tamyr arqyly kóterilý, halyqtyń kózin ala bere memlekettiń aqshasyn tógip-shashý, munyń bári – meniń túsinigime jat. Qaıtpaımyn. Kelgim kelmeıdi. Oralmaımyn» deıdi ol.
Osynyń bári neden? Tonaý psıhologıasy qalaı qalyptasty? Óz elimizge degen aıaýshylyq nege óldi?
Bul eldi dáretke kirip-shyqqan sıaqty ýaqytsha turaq sanaımyz, óıtkeni.
Kem-ketigine kóz juma qaraımyz, toz-tozy shyqsa túkirgenimiz bar. Sebebi jekeniń quqyǵy qorǵalmaıdy bul elde. Jekeniń múlkine kóldeneń kók atty kóz alartpaıdy degen senim joq. «Mynaý men salǵan záýlim úı, erteń bul meniń úrim-butaǵyma qalady» degen senim joq. Bir kúnmen, búginmen ómir súredi bári de. Tabanymyzdyń astyndaǵy ulanbaıtaq jerge, tereńnen tamyr tartatyn tarıhymyzǵa laıyqty emespiz dál búgin».
Seısembaev sózin solaı dep túıindedi.
Daıyndaǵan, DÝMAN BYQAI
