Keńistik – barlyq nárseniń, al ýaqyt – búkil oqıǵanyń ólshemi. Ýaqyt pen keńistiktiń kókjıegi toǵysqan kezde ult tarıhy bastalady. Bul – jaı ǵana ádemi aforızm emes.
Shyn máninde, nemisterdiń, ıtalıalyqtardyń nemese úndi halyqtarynyń jylnamasyna kóz júgirtsek, olardyń myńdaǵan jyldy qamtıtyn tól tarıhyndaǵy uly jetistikteriniń deni osy elder qazir meken etip jatqan aýmaqtarǵa qatystylyǵy jóninde suraq týyndaıtyny oryndy. Árıne, ejelgi Rım degen qazirgi Italıa emes, biraq ıtalıalyqtar ózderiniń tarıhı tamyrymen maqtana alady. Bul – oryndy maqtanysh. Sol sıaqty, ejelgi gottar men búgingi nemister de bir halyq emes, biraq olar da Germanıanyń mol tarıhı murasynyń bir bólshegi. Polıetnıkalyq baı mádenıeti bar ejelgi Úndistan men búgingi úndi halqyn tarıh tolqynynda úzdiksiz damyp kele jatqan biregeı órkenıet retinde qarastyrýǵa bolady.
Bul – tarıhqa degen durys ustanym. Sol arqyly túp-tamyrymyzdy bilýge, ulttyq tarıhymyzǵa tereń úńilip, onyń kúrmeýli túıinin sheshýge múmkindik týady.
Qazaqstan tarıhy da jeke jurnaqtarymen emes, tutastaı qalpynda qazirgi zamanaýı ǵylym turǵysynan qaraǵanda túsinikti bolýǵa tıis. Oǵan qajetti dáıekterimiz de jetkilikti.
Birinshiden, qosqan úlesteri keıinirek sóz bolatyn protomemlekettik birlestikterdiń deni qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qurylyp, qazaq ulty etnogeneziniń negizgi elementterin qurap otyr.
Ekinshiden, biz aıtqaly otyrǵan zor mádenı jetistikter shoǵyry dalamyzǵa syrttan kelgen joq, kerisinshe, kópshiligi osy keń-baıtaq ólkede paıda bolyp, sodan keıin Batys pen Shyǵysqa, Kúngeı men Teriskeıge taraldy.
Úshinshiden, keıingi jyldary tabylǵan tarıhı jádigerler bizdiń babalarymyzdyń óz zamanyndaǵy eń ozyq, eń úzdik tehnologıalyq jańalyqtarǵa tikeleı qatysy bar ekenin aıǵaqtaıdy. Bul jádigerler Uly dalanyń jahandyq tarıhtaǵy ornyna tyń kózqaraspen qaraýǵa múmkindik beredi.
Tipti, qazaqtyń keıbir rý-taıpalarynyń ataýlary «qazaq» etnonıminen talaı ǵasyr buryn belgili bolǵan. Osynyń ózi bizdiń ulttyq tarıhymyzdyń kókjıegi buǵan deıin aıtylyp júrgen kezeńnen tym áride jatqanyn aıǵaqtaıdy. Eýropasentrıstik kózqaras saqtar men ǵundar jáne basqa da búgingi túrki halyqtarynyń arǵy babalary sanalatyn etnostyq toptar bizdiń ultymyzdyń tarıhı etnogeneziniń ajyramas bólshegi bolǵany týraly bultartpas faktilerdi kórýge múmkindik bergen joq.
Sonymen birge uzaq ýaqyttan beri bizdiń jerimizde ómir súrip kele jatqan kóptegen etnostarǵa ortaq Qazaqstan tarıhy týraly sóz bolyp otyrǵanyn atap ótkenimiz jón. Bul – túrli etnostardyń kóptegen kórnekti tulǵalary óz úlesterin qosqan búkil halqymyzǵa ortaq tarıh.
Búginde tól tarıhymyzǵa oń kózqaras kerek. Biraq qandaı da bir tarıhı oqıǵany tańdamaly jáne konúnktýralyq turǵydan ǵana sıpattaýmen shektelýge bolmaıdy. Aq pen qara – bir-birinen ajyramaıtyn uǵymdar. Bular ózara birleskende jeke adamdardyń da, tutas halyqtardyń da ómirine qaıtalanbas reńk beredi. Bizdiń tarıhymyzda qasiretti sátter men qaıǵyly oqıǵalar, surapyl soǵystar men qaqtyǵystar, áleýmettik turǵydan qaýipti synaqtar men saıası qýǵyn-súrginder az bolmady. Muny umytýǵa haqymyz joq. Kópqyrly ári aýqymdy tarıhymyzdy durys túsinip, qabyldaı bilýimiz kerek.
Biz basqa halyqtardyń rólin tómendetip, ózimizdiń ulylyǵymyzdy kórseteıin dep otyrǵanymyz joq. Eń bastysy, biz naqty ǵylymı derekterge súıene otyryp, jahandyq tarıhtaǵy óz rólimizdi baıyppen ári durys paıymdaýǵa tıispiz.
Sonymen, Uly dalanyń jeti qyryna toqtalaıyq.
İ. ULT TARIHYNDAǴY KEŃİSTİK PEN ÝAQYT
Bizdiń jerimiz materıaldyq mádenıettiń kóptegen dúnıeleriniń paıda bolǵan orny, bastaý bulaǵy desek, asyra aıtqandyq emes. Qazirgi qoǵam ómiriniń ajyramas bólshegine aınalǵan kóptegen buıymdar kezinde bizdiń ólkemizde oılap tabylǵan. Uly dalany meken etken ejelgi adamdar talaı tehnıkalyq jańalyqtar oılap taýyp, buryn-sońdy qoldanylmaǵan jańa quraldar jasaǵan. Bulardy adamzat balasy jer júziniń ár túkpirinde áli kúnge deıin paıdalanyp keledi. Kóne jylnamalar búgingi qazaqtardyń arǵy babalary ulan-ǵaıyr Eýrazıa qurlyǵyndaǵy saıası jáne ekonomıkalyq tarıhtyń betalysyn talaı ret túbegeıli ózgertkeni týraly syr shertedi.
- Atqa miný mádenıeti
Atqa miný mádenıeti men jylqy sharýashylyǵy jer júzine Uly daladan taraǵany tarıhtan belgili.
Elimizdiń soltústik óńirindegi eneolıt dáýirine tıesili «Botaı» qonysynda júrgizilgen qazba jumystary jylqynyń tuńǵysh ret qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qolǵa úıretilgenin dáleldedi.
Jylqyny qolǵa úıretý arqyly bizdiń babalarymyz óz dáýirinde adam aıtqysyz ústemdikke ıe boldy. Al jahandyq aýqymda alsaq, sharýashylyq pen áskerı saladaǵy teńdessiz revolúsıaǵa jol ashty.
Jylqynyń qolǵa úıretilýi atqa miný mádenıetiniń de negizin qalady. Bes qarýyn asynǵan salt atty sarbaz aıbarly kóshpendiler ımperıalary tarıh sahnasyna shyqqan dáýirdiń sımvolyna aınaldy.
Tý ustaǵan salt atty jaýyngerdiń beınesi – batyrlar zamanynyń eń tanymal emblemasy, sonymen qatar, atty áskerdiń paıda bolýyna baılanysty qalyptasqan kóshpendiler álemi «mádenı kodynyń» aıryqsha elementi.
Avtokólik qozǵaltqyshtarynyń qýaty áli kúnge deıin attyń kúshimen ólshenedi. Bul dástúr – jer júzinde salt attylar ústemdik qurǵan uly dáýirge degen qurmettiń belgisi.
Biz álemniń barlyq túkpirine ejelgi qazaq jerinen taraǵan osynaý uly tehnologıalyq revolúsıanyń jemisin adamzat balasy HİH ǵasyrǵa deıin paıdalanyp kelgenin umytpaýǵa tıispiz.
Qazirgi kıim úlgisiniń bazalyq komponentteri Dala órkenıetiniń erte kezeńinen tamyr tartady. Atqa miný mádenıeti salt atty jaýyngerdiń yqsham kıim úlgisin dúnıege ákeldi. At ústinde júrgende yńǵaıly bolýy úshin babalarymyz alǵash ret kıimdi ústińgi jáne astyńǵy dep ekige bóldi. Osylaısha kádimgi shalbardyń alǵashqy nusqasy paıda boldy.
Bul salt atty adamdardyń at qulaǵynda oınaýyna, urys kezinde erkin qımyldaýyna múmkindik berdi. Dala turǵyndary teriden, kıizden, kendir men júnnen, kenepten shalbar tikti. Sodan beri myńdaǵan jyl ótse de, kıimniń osy túri ózgere qoımady. Qazba jumystary kezinde tabylǵan kóne shalbarlardyń qazirgi shalbardan esh aıyrmasy joq.
Sonymen qatar búgingi etikterdiń barlyq túri kóshpendiler atqa mingende kıgen jumsaq óksheli saptama etiktiń «muragerleri» ekeni belgili.
At ústinde júrgen kóshpendiler taqymyna basqan sáıgúligine neǵurlym erkin minip júrýi úshin bıik er-turman men úzeńgini oılap tapty. Bul jańalyq salt atty adamnyń at ústinde qaqqan qazyqtaı myǵym otyrýyna, sonymen birge shaýyp bara jatyp, qolyndaǵy qarýyn esh qıyndyqsyz jáne neǵurlym tıimdi qoldanýyna múmkindik berdi.
Babalarymyz shapqan attyń ústinen sadaq tartýdy barynsha jetildirdi. Soǵan baılanysty qarýdyń qurylymy da ózgerip, kúrdeli, yńǵaıly ári qýatty bola tústi. Masaǵyna qaýyrsyn taǵylyp, metalmen ushtalǵan jebe beren saýytty tesip ótetin kóbebuzarǵa aınaldy.
Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen túrki taıpalary oılap tapqan taǵy bir tehnologıalyq jańalyq – qylysh. Onyń oqtaı túzý nemese ıilgen júzi – erekshe belgisi. Bul qarý eń mańyzdy ári keń taralǵan soǵys quralyna aınaldy.
Sarbaz ben onyń mingen atyn qorǵaýǵa arnalǵan saýytty da alǵash ret bizdiń babalarymyz jasaǵan. Eýrazıa kóshpendileriniń aıryqsha mańyzdy áskerı jańalyǵyna balanǵan muzdaı temir qursanǵan atty ásker osylaısha paıda boldy. Otty qarý paıda bolyp, jappaı qoldanysqa engenge deıin atty áskerdiń damýy bizdiń dáýirimizge deıingi İ myńjyldyq pen bizdiń dáýirimizdiń İ ǵasyry arasynda kóshpendilerdiń uzaq ýaqyt boıy buryn-sońdy bolmaǵan jaýyngerlik ústemdik ornatýyn qamtamasyz etken jasaqtyń erekshe túri – aıbarly atty áskerdiń qalyptasýyna yqpal etti.
- Uly daladaǵy ejelgi metalýrgıa
Metal óndirýdiń amal-tásilderin tabý tarıhtyń jańa kezeńine jol ashyp, adamzat damýynyń barysyn túbegeıli ózgertti. San alýan metal kenderine baı qazaq jeri – metalýrgıa paıda bolǵan alǵashqy ortalyqtardyń biri. Ejelgi zamanda-aq Qazaqstannyń Ortalyq, Soltústik jáne Shyǵys aımaqtarynda taý-ken óndirisiniń oshaqtary paıda bolyp, qola, mys, myrysh, temir, kúmis pen altyn qorytpalary alyna bastady.
Ata-babalarymyz jańa, neǵurlym berik metaldar óndirý isin damytyp, olardyń jedel tehnologıalyq ilgerileýine jol ashty. Qazba jumystary barysynda tabylǵan metal qorytatyn peshter men qoldan jasalǵan áshekeı buıymdary, ejelgi dáýirdiń turmystyq zattary men qarý-jaraqtary bul týraly tereńnen syr shertedi. Osynyń bári ejelgi zamandarda bizdiń jerimizdegi dala órkenıeti tehnologıalyq turǵydan qanshalyqty qarqyndy damyǵanyn kórsetedi.
- Ań stıli
Bizdiń ata-babalarymyz qorshaǵan ortamen etene ómir súrip, ózderin tabıǵattyń ajyramas bólshegi sanaǵan. Bul basty turmys qaǵıdaty Uly dalany mekendegen halyqtardyń dúnıetanymy men qundylyqtaryn qalyptastyrdy. Óz jazýy men mıfologıasy bar Qazaqstannyń ejelgi turǵyndarynyń ozyq mádenıeti boldy.
Olardyń murasynyń jarqyn kórinisi, kórkem bolmysy men rýhanı baılyǵynyń aıshyqty belgisi – «ań stıli» óneri. Janýarlar beınesin turmysta paıdalaný adam men tabıǵattyń ózara baılanysynyń sımvolyna balanyp, kóshpendilerdiń rýhanı baǵdaryn aıqyndap otyrǵan.
Olar jyrtqyshtardyń, negizinen mysyq tuqymdas ańdardyń sýretin kóbirek qoldanǵan. Egemen Qazaqstannyń sımvoldarynyń biri – jergilikti janýarlar áleminde sırek kezdesetin turpaty tekti qar barysy ekeni kezdeısoq emes.
Bul rette, ań stıli babalarymyzdyń aıryqsha joǵary óndiristik tájirıbesi bolǵanyn kórsetedi. Olar oıýlap keskindeýdi, metalmen jumys isteýdiń tehnıkasyn, sonyń ishinde, mys pen qoladan balqymalar jasaýdyń jáne quımalar quıýdyń, jaıma altyn daıyndaýdyń kúrdeli ádisterin jaqsy meńgergen.
Jalpy, «ań stıli» fenomeni álemdik ónerdegi bıik belesterdiń biri sanalady.
- Altyn adam
Bizdiń túp-tamyrymyzǵa jańasha kózqaraspen qaraýǵa jol ashyp, álemdik ǵylym úshin sensasıa sanalǵan jańalyq – 1969 jyly Qazaqstannyń Esik qorǵanynan tabylǵan, ónertanýshy ǵalymdar arasynda «qazaqstandyq Týtanhamon» degen atqa ıe bolǵan «Altyn adam».
Bul jaýynger talaı tylsym qupıanyń betin ashty. Bizdiń babalarymyz áli kúnge deıin óziniń asqan kórkemdigimen tamsandyratyn asa joǵary deńgeıdegi kórkem dúnıeler jasaǵan. Jaýyngerdiń altynmen aptalǵan kıimderi ejelgi sheberlerdiń altyn óńdeý tehnıkasyn jaqsy meńgergenin ańǵartady. Sonymen birge bul jańalyq Dala órkenıetiniń zor qýaty men estetıkasyn áıgileıtin baı mıfologıany pash etti.
Dala halqy óz kósemderin osylaısha ulyqtap, onyń mártebesin kún sekildi qudiret deńgeıine kóterip asqaqtatqan. Qorymdaǵy sán-saltanatty jasaý-jabdyqtar ejelgi babalarymyzdyń zıatkerlik dástúrlerinen de mol habar beredi. Jaýyngerdiń janynan tabylǵan kúmis keselerdiń birinde oıyp jazylǵan tańbalar bar. Bul – Ortalyq Azıa aýmaǵynan buryn-sońdy tabylǵan jazý ataýlynyń ishindegi eń kónesi.
- Túrki áleminiń besigi
Qazaqtardyń jáne Eýrazıanyń basqa da halyqtarynyń tarıhynda Altaıdyń alar orny erekshe. Osynaý asqar taýlar ǵasyrlar boıy Qazaqstan jeriniń táji ǵana emes, kúlli túrki áleminiń besigi sanaldy. Dál osy óńirde bizdiń dáýirimizdiń İ myńjyldyǵynyń orta sheninde Túrki dúnıesi paıda bolyp, Uly dala tósinde jańa kezeń bastaldy.
Tarıh pen geografıa túrki memleketteri men uly kóshpendiler ımperıalary sabaqtastyǵynyń aıryqsha modelin qalyptastyrdy. Bul memleketter uzaq ýaqyt boıy birin-biri almastyryp, orta ǵasyrdaǵy Qazaqstannyń ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı ómirinde óziniń óshpes izin qaldyrdy.
Orasan zor keńistikti ıgere bilgen túrkiler ulan-ǵaıyr dalada kóshpeli jáne otyryqshy órkenıettiń ózindik órnegin qalyptastyryp, óner men ǵylymnyń jáne álemdik saýdanyń ortalyǵyna aınalǵan ortaǵasyrlyq qalalardyń gúldenýine jol ashty. Máselen, orta ǵasyrdaǵy Otyrar qalasy álemdik órkenıettiń uly oıshyldarynyń biri – Ábý Nasyr Ál-Farabıdi dúnıege ákelse, túrki halyqtarynyń rýhanı kóshbasshylarynyń biri Qoja Ahmet Iasaýı Túrkistan qalasynda ómir súrip, ilim taratqan.
- Uly Jibek joly
Elimizdiń geografıalyq turǵydan utymdy, ıaǵnı Eýrazıa qurlyǵynyń kindiginde ornalasýy ejelden ártúrli memleketter men órkenıetter arasynda tranzıttik «dálizderdiń» paıda bolýyna septigin tıgizdi. Bizdiń dáýirimizden bastap bul qurlyq joldary Úlken Eýrazıanyń Shyǵysy men Batysy, Soltústigi men Ońtústigi arasyndaǵy saýda jáne mádenıet salasyndaǵy baılanystardyń transkontınentaldy jelisine – Uly Jibek joly júıesine aınaldy.
Bul jol halyqtar arasyndaǵy jahandyq ózara taýar aınalymy men zıatkerlik yntymaqtastyqtyń qalyptasyp, damýy úshin ornyqty platforma boldy.
Kerýen joldaryn minsiz uıymdastyryp, qaýipsizdigin qamtamasyz etken Uly dala halqy ejelgi jáne orta ǵasyrlardaǵy asa mańyzdy saýda qatynasynyń basty dánekeri sanaldy. Dala beldeýi Qytaı, Úndi, Parsy, Jerorta teńizi, Taıaý Shyǵys jáne slaván órkenıetterin baılanystyrdy.
Alǵash paıda bolǵan sátten bastap, Uly Jibek joly kartasy, negizinen, Túrik ımperıalarynyń aýmaǵyn qamtydy. Ortalyq Eýrazıada túrkiler ústemdik qurǵan kezeńde Uly Jibek joly gúldený shegine jetip, halyqaralyq aýqymda ekonomıkany órkendetýge jáne mádenıetti damytýǵa septigin tıgizdi.
- Qazaqstan – alma men qyzǵaldaqtyń otany
Asqaq Alataýdyń baýraıy alma men qyzǵaldaqtyń «tarıhı otany» ekeni ǵylymı turǵydan dáleldengen. Qarapaıym, biraq búkil álem úshin ózindik mán-mańyzy zor bul ósimdikter osy jerde búr jaryp, jer júzine taralǵan. Qazaqstan qazir de álemdegi alma ataýlynyń arǵy atasy – Sıvers almasynyń otany sanalady. Dál osy tuqym eń kóp taralǵan jemisti álemge tartý etti. Bárimiz biletin alma – bizdegi almanyń genetıkalyq bir túri. Ol Qazaqstan aýmaǵyndaǵy İle Alataýy baýraıynan Uly Jibek jolynyń kóne baǵyty arqyly alǵashqyda Jerorta teńizine, keıinnen búkil álemge taralǵan. Osy tanymal jemistiń tereń tarıhynyń sımvoly retinde elimizdiń ońtústigindegi eń ásem qalalardyń biri Almaty dep ataldy.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Shý, İle taýlarynyń eteginen áli kúnge deıin jergilikti ósimdikter áleminiń jaýhary sanalatyn Regel qyzǵaldaqtaryn bastapqy kúıinde kezdestirýge bolady. Bul ásem ósimdikter bizdiń jerimizde Tán-SHan taýlarynyń etegi men shóleıt dalanyń túıiser tusynda paıda bolǵan. Qazaq topyraǵyndaǵy osynaý qarapaıym, sondaı-aq erekshe gúlder óz ádemiligimen kóptegen halyqtyń júregin jaýlap, birtindep búkil álemge tarady.
Búginde jer júzinde qyzǵaldaqtyń 3 myńnan astam túri bar, olardyń basym kópshiligi – bizdiń dala qyzǵaldaǵynyń «urpaǵy». Qazir Qazaqstanda qyzǵaldaqtyń 35 túri ósedi.
***
İİ. TARIHI SANANY JAŃǴYRTÝ
Kóterilgen máseleler jan-jaqty oı eleginen ótkizip, tereń zerdeleýdi talap etedi. Sondaı-aq bizdiń dúnıetanymymyzdyń, halqymyzdyń ótkeni men búgininiń jáne bolashaǵynyń irgeli negizderine tikeleı qatysty.
Bul jumysty birneshe iri jobalar arqyly bastaýǵa bolady dep oılaımyn.
- Arhıv – 2025
Táýelsizdik jyldarynda halqymyzdyń ótkenin zertteýge qatysty aýqymdy jumystar atqaryldy. Elimizdiń tarıhı jylnamasyndaǵy aqtańdaqtardy qaıta qalpyna keltirýge jol ashqan «Mádenı mura» baǵdarlamasy tabysty iske asyryldy. Biraq, babalarymyzdyń ómiri men olardyń ǵajap órkenıeti jónindegi kóptegen derekti qujattar, áli de bolsa, ǵylymı aınalymǵa túsken joq. Olar álemniń búkil arhıvterinde óz izdeýshisi men zertteýshisin kútip jatyr.
Sondyqtan ejelgi dáýirden qazirgi zamanǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn barlyq otandyq jáne sheteldik muraǵattar dúnıesine eleýli irgeli zertteýler júrgizý úshin «Arhıv – 2025» jeti jyldyq baǵdarlamasyn jasaýymyz qajet dep sanaımyn.
Bul jobany júzege asyrý barysynda tarıhshylardan, derektanýshylar men mádenıettanýshylardan qurylǵan arnaıy toptardyń otandyq jáne sheteldik iri arhıvtermen ózara júıeli ári uzaq merzimdi yqpaldastyqta bolyp, izdeý-zertteý jumystaryn júrgizýine basa mán berý kerek.
Qaı jaǵynan bolsyn, bul mańyzdy jumys memleket esebinen atqarylatyn «akademıalyq týrızmge» aınalmaýǵa tıis. Arhıv derekterin tek jınaqtap qana qoımaı, barlyq múddeli zertteýshiler men qalyń jurtshylyqqa qoljetimdi bolýy úshin olardy belsendi túrde sıfrlyq formatqa kóshirý qajet.
Óz tarıhyna degen maqtanysh sezimin uıalatyp, otanshyldyq tárbıe berý mektep qabyrǵasynan bastalýǵa tıis. Sondyqtan mektepter men barlyq óńirlerdegi ólketaný mýzeıleriniń janynan tarıhı-arheologıalyq qozǵalystar qurý mańyzdy. Ult tarıhyn sanaǵa sińirý barsha qazaqstandyqtardyń boıynda óz bastaýlaryna degen ortaqtyq sezimin qalyptastyrady.
- Uly dalanyń uly esimderi
Kópshiliktiń sanasynda tarıhı úderister, negizinen, tulǵalandyrý sıpatyna ıe bolatyny belgili. Kóptegen halyqtar óz eliniń erekshe elshisi syndy uly babalarynyń esimderin maqtan tutady.
Mysaly, ótken dáýirlerdegi Týtanhamon, Konfýsıı, Eskendir Zulqarnaıyn, Shekspır, Gete, Pýshkın jáne Djordj Vashıngton sıaqty dúnıe júzine belgili tulǵalar búginde «óz memleketteriniń» baǵa jetpes sımvoldyq kapıtaly sanalady ári sol elderdiń halyqaralyq arenada tıimdi ilgerileýine septigin tıgizip otyr.
Uly dala Ál-Farabı men Iasaýı, Kúltegin men Beıbarys, Áz-Táýke men Abylaı, Kenesary men Abaı jáne basqa da kóptegen uly tulǵalar shoǵyryn dúnıege ákeldi.
Sondyqtan biz birinshiden, ataqty tarıhı tulǵalarymyz ben olardyń jetistikteriniń qurmetine ashyq aspan astynda eskertkish-músinder qoıylatyn «Uly dalanyń uly esimderi» atty oqý-aǵartý ensıklopedıalyq saıabaǵyn ashýymyz kerek.
Ekinshiden, maqsatty memlekettik tapsyrys uıymdastyrý arqyly qazirgi ádebıettegi, mýzyka men teatr salasyndaǵy jáne beıneleý ónerindegi uly oıshyldar, aqyndar jáne el bılegen tulǵalar beınesiniń mańyzdy galereıasyn jasaýdy qolǵa alý qajet.
Sondaı-aq bul jerde klasıkalyq qalyptan tys, balamaly jastar óneriniń kreatıvti áleýetin de paıdalanýdyń máni zor. Osyǵan oraı, bul iske tek otandyq qana emes, sonymen birge, sheteldik sheberler men shyǵarmashylyq ujymdardy da tartqan jón.
Úshinshiden, elimizdiń tarıhı kezeńderin keńinen qamtı otyryp, «Uly Dala tulǵalary» atty ǵylymı-kópshilik serıalardy shyǵaryp, taratý jumystaryn júıelendirý jáne jandandyrý qajet.
Bul baǵytta qazaqstandyq ǵalymdarmen qatar sheteldik mamandar da tartylatyn halyqaralyq kópbeıindi ujym qurýǵa bolady. Nátıjesinde, bizdiń qaharmandarymyzdyń ómiri men qyzmeti jóninde tek elimizdegiler ǵana emes, sondaı-aq shet eldegiler de biletin bolady.
- 3. Túrki áleminiń genezısi
Qazaqstan – kúlli túrki halyqtarynyń qasıetti «Qara shańyraǵy». Búgingi qazaqtyń saıyn dalasynan álemniń ár túkpirine taraǵan túrki tektes taıpalar men halyqtar basqa elder men óńirlerdiń tarıhı úderisterine eleýli úles qosty.
Osyǵan baılanysty, «Túrki órkenıeti: túp tamyrynan qazirgi zamanǵa deıin» atty jobany qolǵa alý qajet. Bul joba aıasynda 2019 jyly Astanada Túrkologtardyń dúnıejúzilik kongresin jáne ártúrli elder mýzeıleriniń ekspozısıalaryna ejelgi túrki jádigerleri qoıylatyn Túrki halyqtarynyń mádenı kúnderin uıymdastyrý kerek. Sondaı-aq, Vıkıpedıanyń úlgisinde Qazaqstannyń moderatorlyǵymen Túrki halyqtaryna ortaq týyndylardyń biryńǵaı onlaın kitaphanasyn ashý da mańyzdy.
Sonymen qatar jańa oblys ortalyǵy retinde Túrkistandy damytý barysynda onyń halyqaralyq arenadaǵy bedelin júıeli túrde arttyrý qajet.
Qazaqstannyń ejelgi astanasy halqymyzdyń rýhanı ortalyǵy ǵana emes, sondaı-aq, búkil túrki álemi úshin kıeli oryn bolyp sanalady.
- Uly dalanyń ejelgi óner jáne tehnologıalar mýzeıi
«Uly dala» atty ejelgi óner jáne tehnologıalar mýzeıin ashýǵa tolyq múmkindigimiz bar. Oǵan ozyq óner men tehnologıa úlgilerin – ań stılinde jasalǵan buıymdardy, «Altyn adamnyń» jaraqtaryn, jylqyny qolǵa úıretý, metalýrgıany damytý, qarý-jaraq, saýyt-saıman daıyndaý úderisin kórsetetin zattardy jáne basqa da jádigerlerdi jınaqtaýǵa bolady. Onda Qazaqstan jerinen tabylǵan qundy arheologıalyq eskertkishter men arheologıalyq keshenderdiń ekspozısıalary qoıylady. Bul zattar tarıhı dáýirlerdiń qandaı da bir kezeńindegi ártúrli sharýashylyq salalarynyń damý úderisin kórsetedi.
Sonymen qatar «Uly dalanyń uly órkenıetteri» atty jalpyulttyq tarıhı rekonstrýksıalar klýbyn quryp, sonyń negizinde Astanada jáne Qazaqstannyń ózge de óńirlerinde ejelgi saqtar, ǵundar, uly túrki qaǵandarynyń dáýiri jáne basqa da taqyryptar boıynsha festıváldar ótkizýge bolady. Buǵan qyzyǵýshylyq bildirgen adamdardy tarta otyryp, osy taqyryptar aıasyndaǵy jumystardy bir mezgilde júrgizýge bolady.
Ejelgi Otyrar qalasynyń birqatar nysandaryn – úıleri men kóshelerin, qoǵamdyq oryndaryn, sý qubyrlaryn, qala qamalynyń qabyrǵalary men taǵy da basqa jerlerin ishinara qalpyna keltiretin týrısik joba da qyzyqty bolmaq.
Osynyń negizinde bilimdi dáripteýge jáne týrızmdi damytýǵa basa mán berilýi qajet.
- Dala fólklory men mýzykasynyń myń jyly
Bul joba aıasynda bizge «Dala fólklorynyń antologıasyn» jasaý kerek. Munda Uly dala muragerleriniń ótken myńjyldyqtaǵy halyq aýyz ádebıetiniń tańdaýly úlgileri – ertegileri, ańyz-áfsanalary, qıssalary men epostary jınaqtalady.
Sonymen qatar qazaqtyń qobyz, dombyra, sybyzǵy, sazsyrnaı jáne basqa da dástúrli mýzykalyq aspaptarymen oryndaýǵa arnalǵan mańyzdy týyndylar toptamasyn – «Uly dalanyń kóne saryndary» jınaǵyn basyp shyǵarý qajet.
Uly Dalanyń fólklory men áýenderi zamanaýı sıfrlyq formatta «jańa tynys» alýǵa tıis. Bul jobalardy júzege asyrý úshin kóshpendilerdiń baı murasyn júıeleýge qabiletti ǵana emes, sondaı-aq onyń ózektiligin arttyra alatyn otandyq jáne sheteldik kásibı mamandardy tartý mańyzdy.
Bizdiń mádenıetimizdiń negizgi sújetterinde, keıipkerleri men saryndarynda shekara bolmaıdy, sol sebepti ony júıeli zerttep, búkil Ortalyq Eýrazıa keńistigi men barsha álemde dáripteýge tıispiz.
Aýyzsha jáne mýzykalyq dástúrdi jańǵyrtý qazirgi zamanǵy aýdıtorıaǵa jaqyn ári túsinikti formatta bolýy kerek.
Atap aıtqanda, kónergen sózder men mátinderdi sýretterimen qosa berýge, aıqyn vıdeomaterıaldar formasynda usynýǵa bolady. Mýzykalyq dybystar men áýender tabıǵı aspaptarmen ǵana emes, olardyń zamanaýı elektrondy nusqalary arqyly da shyǵarylady.
Sonymen qatar fólklorlyq dástúrdiń ortaq tarıhı negizderin izdeý úshin Qazaqstannyń túrli óńirleri men ózge elderge birneshe izdeý-zertteý ekspedısıalaryn uıymdastyrý qajet.
- Tarıhtyń kıno óneri men televızıadaǵy kórinisi
Qazirgi zamandaǵy halyqtardyń tarıhı tanym-túısiginde kıno óneri erekshe oryn alady. Jalpy halyqtyń sanasynda fılmderdegi jarqyn kınoobrazdar irgeli ǵylymı monografıalardaǵy derekti portretterden góri mańyzdyraq ról atqarady.
Sondyqtan tez arada Qazaqstannyń órkenıet tarıhynyń úzdiksiz damýyn kórsetetin derekti-qoıylymdyq fılmderdiń, televızıalyq serıaldar men tolyqmetrajdy kórkem kartınalardyń arnaıy sıklin óndiriske engizý kerek.
Atalǵan jobalar keń halyqaralyq yntymaqtastyq aıasynda otandyq jáne sheteldik úzdik senarısterdi, rejıserlerdi, akterlerdi, prodúserlerdi jáne zamanaýı kıno óndirisiniń basqa da mamandaryn tartý arqyly júzege asyrylýǵa tıis.
Qyzyqty ári melodramalyq saryndarmen qatar, kórermender úshin tanymal fentezı jáne shytyrman oqıǵaly blokbasterlerdiń elementterin qosa otyryp, jańa tarıhı tele-kıno týyndylardyń janrlaryn barynsha keńeıtý qajet.
Osy maqsatpen Uly dalanyń baı mıfologıalyq jáne fólklorlyq materıaldaryn paıdalanýǵa bolady.
Ult qaharmandaryn úlgi tutý úrdisin qalyptastyrýǵa jol ashatyn sapaly balalar fılmderi men múltıplıkasıalyq serıaldardy asa qajet etetin óskeleń urpaqtyń da talǵamyna erekshe nazar aýdarý kerek.
Bizdiń dańqty batyrlarymyz, oıshyldarymyz ben el bıleýshilerimiz – tek Qazaqstan ǵana emes, sondaı-aq búkil álem boıynsha elikteýge laıyqty tulǵalar.
QORYTYNDY
Osydan bir jarym jyl buryn meniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalam jaryqqa shyqty.
Joǵaryda atalǵan jobalardy «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń jalǵasy retinde qarastyramyn.
«Rýhanı jańǵyrý» jalpyulttyq baǵdarlamasynyń jańa komponentteri ata-babalarymyzdyń kóp ǵasyrlyq murasynyń sıfrlyq órkenıet jaǵdaıynda túsinikti ári suranysqa ıe bolýyn qamtamasyz ete otyryp, ony jańǵyrtýǵa múmkindik beredi.
Tól tarıhyn biletin, baǵalaıtyn jáne maqtan etetin halyqtyń bolashaǵy zor bolady dep senemin. Ótkenin maqtan tutyp, búginin naqty baǵalaı bilý jáne bolashaqqa oń kózqaras tanytý – elimizdiń tabysty bolýynyń kepili degenimiz osy.
