كەڭىستىك – بارلىق نارسەنىڭ، ال ۋاقىت – بۇكىل وقيعانىڭ ولشەمى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ كوكجيەگى توعىسقان كەزدە ۇلت تاريحى باستالادى. بۇل – جاي عانا ادەمى افوريزم ەمەس.
شىن مانىندە، نەمىستەردىڭ، يتاليالىقتاردىڭ نەمەسە ءۇندى حالىقتارىنىڭ جىلناماسىنا كوز جۇگىرتسەك، ولاردىڭ مىڭداعان جىلدى قامتيتىن ءتول تاريحىنداعى ۇلى جەتىستىكتەرىنىڭ دەنى وسى ەلدەر ءقازىر مەكەن ەتىپ جاتقان اۋماقتارعا قاتىستىلىعى جونىندە سۇراق تۋىندايتىنى ورىندى. ارينە، ەجەلگى ريم دەگەن قازىرگى يتاليا ەمەس، ءبىراق يتاليالىقتار وزدەرىنىڭ تاريحي تامىرىمەن ماقتانا الادى. بۇل – ورىندى ماقتانىش. سول سياقتى، ەجەلگى گوتتار مەن بۇگىنگى نەمىستەر دە ءبىر حالىق ەمەس، ءبىراق ولار دا گەرمانيانىڭ مول تاريحي مۇراسىنىڭ ءبىر بولشەگى. پوليەتنيكالىق باي مادەنيەتى بار ەجەلگى ءۇندىستان مەن بۇگىنگى ءۇندى حالقىن تاريح تولقىنىندا ۇزدىكسىز دامىپ كەلە جاتقان بىرەگەي وركەنيەت رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.
بۇل – تاريحقا دەگەن دۇرىس ۇستانىم. سول ارقىلى ءتۇپ-تامىرىمىزدى بىلۋگە، ۇلتتىق تاريحىمىزعا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ كۇرمەۋلى ءتۇيىنىن شەشۋگە مۇمكىندىك تۋادى.
قازاقستان تاريحى دا جەكە جۇرناقتارىمەن ەمەس، تۇتاستاي قالپىندا قازىرگى زاماناۋي عىلىم تۇرعىسىنان قاراعاندا تۇسىنىكتى بولۋعا ءتيىس. وعان قاجەتتى دايەكتەرىمىز دە جەتكىلىكتى.
بىرىنشىدەن، قوسقان ۇلەستەرى كەيىنىرەك ءسوز بولاتىن پروتومەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ دەنى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قۇرىلىپ، قازاق ۇلتى ەتنوگەنەزىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن قۇراپ وتىر.
ەكىنشىدەن، ءبىز ايتقالى وتىرعان زور مادەني جەتىستىكتەر شوعىرى دالامىزعا سىرتتان كەلگەن جوق، كەرىسىنشە، كوپشىلىگى وسى كەڭ-بايتاق ولكەدە پايدا بولىپ، سودان كەيىن باتىس پەن شىعىسقا، كۇنگەي مەن تەرىسكەيگە تارالدى.
ۇشىنشىدەن، كەيىنگى جىلدارى تابىلعان تاريحي جادىگەرلەر ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءوز زامانىنداعى ەڭ وزىق، ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالىق جاڭالىقتارعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل جادىگەرلەر ۇلى دالانىڭ جاھاندىق تاريحتاعى ورنىنا تىڭ كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءتىپتى، قازاقتىڭ كەيبىر رۋ-تايپالارىنىڭ اتاۋلارى «قازاق» ەتنونيمىنەن تالاي عاسىر بۇرىن بەلگىلى بولعان. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگى بۇعان دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كەزەڭنەن تىم ارىدە جاتقانىن ايعاقتايدى. ەۋروپاسەنتريستىك كوزقاراس ساقتار مەن عۇندار جانە باسقا دا بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى سانالاتىن ەتنوستىق توپتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تاريحي ەتنوگەنەزىنىڭ اجىراماس بولشەگى بولعانى تۋرالى بۇلتارتپاس فاكتىلەردى كورۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق.
سونىمەن بىرگە ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن ەتنوستارعا ورتاق قازاقستان تاريحى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون. بۇل – ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ كوپتەگەن كورنەكتى تۇلعالارى ءوز ۇلەستەرىن قوسقان بۇكىل حالقىمىزعا ورتاق تاريح.
بۇگىندە ءتول تاريحىمىزعا وڭ كوزقاراس كەرەك. ءبىراق قانداي دا ءبىر تاريحي وقيعانى تاڭدامالى جانە كونيۋنكتۋرالىق تۇرعىدان عانا سيپاتتاۋمەن شەكتەلۋگە بولمايدى. اق پەن قارا – بىر-بىرىنەن اجىرامايتىن ۇعىمدار. بۇلار ءوزارا بىرلەسكەندە جەكە ادامداردىڭ دا، تۇتاس حالىقتاردىڭ دا ومىرىنە قايتالانباس رەڭك بەرەدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا قاسىرەتتى ساتتەر مەن قايعىلى وقيعالار، سۇراپىل سوعىستار مەن قاقتىعىستار، الەۋمەتتىك تۇرعىدان ءقاۋىپتى سىناقتار مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر از بولمادى. مۇنى ۇمىتۋعا حاقىمىز جوق. كوپقىرلى ءارى اۋقىمدى تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداي ءبىلۋىمىز كەرەك.
ءبىز باسقا حالىقتاردىڭ ءرولىن تومەندەتىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلىلىعىمىزدى كورسەتەيىن دەپ وتىرعانىمىز جوق. ەڭ باستىسى، ءبىز ناقتى عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جاھاندىق تاريحتاعى ءوز ءرولىمىزدى بايىپپەن ءارى دۇرىس پايىمداۋعا ءتيىسپىز.
سونىمەن، ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنا توقتالايىق.
ءى. ۇلت تاريحىنداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىت
ءبىزدىڭ جەرىمىز ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن دۇنيەلەرىنىڭ پايدا بولعان ورنى، باستاۋ بۇلاعى دەسەك، اسىرا ايتقاندىق ەمەس. قازىرگى قوعام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالعان كوپتەگەن بۇيىمدار كەزىندە ءبىزدىڭ ولكەمىزدە ويلاپ تابىلعان. ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن ەجەلگى ادامدار تالاي تەحنيكالىق جاڭالىقتار ويلاپ تاۋىپ، بۇرىن-سوڭدى قولدانىلماعان جاڭا قۇرالدار جاساعان. بۇلاردى ادامزات بالاسى جەر ءجۇزىنىڭ ءار تۇكپىرىندە ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلەدى. كونە جىلنامالار بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ارعى بابالارى ۇلان-عايىر ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تاريحتىڭ بەتالىسىن تالاي رەت تۇبەگەيلى وزگەرتكەنى تۋرالى سىر شەرتەدى.
- اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى
اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى جەر جۇزىنە ۇلى دالادان تاراعانى تاريحتان بەلگىلى.
ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى ەنەوليت داۋىرىنە تيەسىلى «بوتاي» قونىسىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن دالەلدەدى.
جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ارقىلى ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءوز داۋىرىندە ادام ايتقىسىز ۇستەمدىككە يە بولدى. ال جاھاندىق اۋقىمدا الساق، شارۋاشىلىق پەن اسكەري سالاداعى تەڭدەسسىز ريەۆوليۋسياعا جول اشتى.
جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىنىڭ دە نەگىزىن قالادى. بەس قارۋىن اسىنعان سالت اتتى سارباز ايبارلى كوشپەندىلەر يمپەريالارى تاريح ساحناسىنا شىققان ءداۋىردىڭ سيمۆولىنا اينالدى.
تۋ ۇستاعان سالت اتتى جاۋىنگەردىڭ بەينەسى – باتىرلار زامانىنىڭ ەڭ تانىمال ەمبلەماسى، سونىمەن قاتار، اتتى اسكەردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى قالىپتاسقان كوشپەندىلەر الەمى «مادەني كودىنىڭ» ايرىقشا ەلەمەنتى.
اۆتوكولىك قوزعالتقىشتارىنىڭ قۋاتى ءالى كۇنگە دەيىن اتتىڭ كۇشىمەن ولشەنەدى. بۇل ءداستۇر – جەر جۇزىندە سالت اتتىلار ۇستەمدىك قۇرعان ۇلى داۋىرگە دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى.
ءبىز الەمنىڭ بارلىق تۇكپىرىنە ەجەلگى قازاق جەرىنەن تاراعان وسىناۋ ۇلى تەحنولوگيالىق ريەۆوليۋسيانىڭ جەمىسىن ادامزات بالاسى ءحىح عاسىرعا دەيىن پايدالانىپ كەلگەنىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.
قازىرگى كيىم ۇلگىسىنىڭ بازالىق كومپونەنتتەرى دالا وركەنيەتىنىڭ ەرتە كەزەڭىنەن تامىر تارتادى. اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى سالت اتتى جاۋىنگەردىڭ ىقشام كيىم ۇلگىسىن دۇنيەگە اكەلدى. ات ۇستىندە جۇرگەندە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن بابالارىمىز العاش رەت كيىمدى ۇستىڭگى جانە استىڭعى دەپ ەكىگە ءبولدى. وسىلايشا كادىمگى شالباردىڭ العاشقى نۇسقاسى پايدا بولدى.
بۇل سالت اتتى ادامداردىڭ ات قۇلاعىندا ويناۋىنا، ۇرىس كەزىندە ەركىن قيمىلداۋىنا مۇمكىندىك بەردى. دالا تۇرعىندارى تەرىدەن، كيىزدەن، كەندىر مەن جۇننەن، كەنەپتەن شالبار تىكتى. سودان بەرى مىڭداعان جىل وتسە دە، كيىمنىڭ وسى ءتۇرى وزگەرە قويمادى. قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان كونە شالبارلاردىڭ قازىرگى شالباردان ەش ايىرماسى جوق.
سونىمەن قاتار بۇگىنگى ەتىكتەردىڭ بارلىق ءتۇرى كوشپەندىلەر اتقا مىنگەندە كيگەن جۇمساق وكشەلى ساپتاما ەتىكتىڭ «مۇراگەرلەرى» ەكەنى بەلگىلى.
ات ۇستىندە جۇرگەن كوشپەندىلەر تاقىمىنا باسقان سايگۇلىگىنە نەعۇرلىم ەركىن ءمىنىپ ءجۇرۋى ءۇشىن بيىك ەر-تۇرمان مەن ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپتى. بۇل جاڭالىق سالت اتتى ادامنىڭ ات ۇستىندە قاققان قازىقتاي مىعىم وتىرۋىنا، سونىمەن بىرگە شاۋىپ بارا جاتىپ، قولىنداعى قارۋىن ەش قيىندىقسىز جانە نەعۇرلىم ءتيىمدى قولدانۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
بابالارىمىز شاپقان اتتىڭ ۇستىنەن ساداق تارتۋدى بارىنشا جەتىلدىردى. سوعان بايلانىستى قارۋدىڭ قۇرىلىمى دا وزگەرىپ، كۇردەلى، ىڭعايلى ءارى قۋاتتى بولا ءتۇستى. ماساعىنا قاۋىرسىن تاعىلىپ، مەتالمەن ۇشتالعان جەبە بەرەن ساۋىتتى تەسىپ وتەتىن كوبەبۇزارعا اينالدى.
قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى تايپالارى ويلاپ تاپقان تاعى ءبىر تەحنولوگيالىق جاڭالىق – قىلىش. ونىڭ وقتاي ءتۇزۋ نەمەسە يىلگەن ءجۇزى – ەرەكشە بەلگىسى. بۇل قارۋ ەڭ ماڭىزدى ءارى كەڭ تارالعان سوعىس قۇرالىنا اينالدى.
سارباز بەن ونىڭ مىنگەن اتىن قورعاۋعا ارنالعان ساۋىتتى دا العاش رەت ءبىزدىڭ بابالارىمىز جاساعان. ەۋرازيا كوشپەندىلەرىنىڭ ايرىقشا ماڭىزدى اسكەري جاڭالىعىنا بالانعان مۇزداي تەمىر قۇرسانعان اتتى اسكەر وسىلايشا پايدا بولدى. وتتى قارۋ پايدا بولىپ، جاپپاي قولدانىسقا ەنگەنگە دەيىن اتتى اسكەردىڭ دامۋى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءى مىڭجىلدىق پەن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءى عاسىرى اراسىندا كوشپەندىلەردىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاۋىنگەرلىك ۇستەمدىك ورناتۋىن قامتاماسىز ەتكەن جاساقتىڭ ەرەكشە ءتۇرى – ايبارلى اتتى اسكەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
- ۇلى دالاداعى ەجەلگى مەتاللۋرگيا
مەتالل ءوندىرۋدىڭ امال-تاسىلدەرىن تابۋ تاريحتىڭ جاڭا كەزەڭىنە جول اشىپ، ادامزات دامۋىنىڭ بارىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. سان الۋان مەتالل كەندەرىنە باي قازاق جەرى – مەتاللۋرگيا پايدا بولعان العاشقى ورتالىقتاردىڭ ءبىرى. ەجەلگى زاماندا-اق قازاقستاننىڭ ورتالىق، سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتارىندا تاۋ-كەن ءوندىرىسىنىڭ وشاقتارى پايدا بولىپ، قولا، مىس، مىرىش، تەمىر، كۇمىس پەن التىن قورىتپالارى الىنا باستادى.
اتا-بابالارىمىز جاڭا، نەعۇرلىم بەرىك مەتالدار ءوندىرۋ ءىسىن دامىتىپ، ولاردىڭ جەدەل تەحنولوگيالىق ىلگەرىلەۋىنە جول اشتى. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان مەتالل قورىتاتىن پەشتەر مەن قولدان جاسالعان اشەكەي بۇيىمدارى، ەجەلگى ءداۋىردىڭ تۇرمىستىق زاتتارى مەن قارۋ-جاراقتارى بۇل تۋرالى تەرەڭنەن سىر شەرتەدى. وسىنىڭ ءبارى ەجەلگى زامانداردا ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى دالا وركەنيەتى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان قانشالىقتى قارقىندى دامىعانىن كورسەتەدى.
- اڭ ءستيلى
ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قورشاعان ورتامەن ەتەنە ءومىر ءسۇرىپ، وزدەرىن تابيعاتتىڭ اجىراماس بولشەگى ساناعان. بۇل باستى تۇرمىس قاعيداتى ۇلى دالانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمى مەن قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىردى. ءوز جازۋى مەن ميفولوگياسى بار قازاقستاننىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ وزىق مادەنيەتى بولدى.
ولاردىڭ مۇراسىنىڭ جارقىن كورىنىسى، كوركەم بولمىسى مەن رۋحاني بايلىعىنىڭ ايشىقتى بەلگىسى – «اڭ ءستيلى» ونەرى. جانۋارلار بەينەسىن تۇرمىستا پايدالانۋ ادام مەن تابيعاتتىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ سيمۆولىنا بالانىپ، كوشپەندىلەردىڭ رۋحاني باعدارىن ايقىنداپ وتىرعان.
ولار جىرتقىشتاردىڭ، نەگىزىنەن مىسىق تۇقىمداس اڭداردىڭ سۋرەتىن كوبىرەك قولدانعان. ەگەمەن قازاقستاننىڭ سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى – جەرگىلىكتى جانۋارلار الەمىندە سيرەك كەزدەسەتىن تۇرپاتى تەكتى قار بارىسى ەكەنى كەزدەيسوق ەمەس.
بۇل رەتتە، اڭ ءستيلى بابالارىمىزدىڭ ايرىقشا جوعارى وندىرىستىك تاجىريبەسى بولعانىن كورسەتەدى. ولار ويۋلاپ كەسكىندەۋدى، مەتالمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ تەحنيكاسىن، سونىڭ ىشىندە، مىس پەن قولادان بالقىمالار جاساۋدىڭ جانە قۇيمالار قۇيۋدىڭ، جايما التىن دايىنداۋدىڭ كۇردەلى ادىستەرىن جاقسى مەڭگەرگەن.
جالپى، «اڭ ءستيلى» فەنومەنى الەمدىك ونەردەگى بيىك بەلەستەردىڭ ءبىرى سانالادى.
- التىن ادام
ءبىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىمىزعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا جول اشىپ، الەمدىك عىلىم ءۇشىن سەنساسيا سانالعان جاڭالىق – 1969 جىلى قازاقستاننىڭ ەسىك قورعانىنان تابىلعان، ونەرتانۋشى عالىمدار اراسىندا «قازاقستاندىق تۋتانحامون» دەگەن اتقا يە بولعان «التىن ادام».
بۇل جاۋىنگەر تالاي تىلسىم قۇپيانىڭ بەتىن اشتى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ اسقان كوركەمدىگىمەن تامساندىراتىن اسا جوعارى دەڭگەيدەگى كوركەم دۇنيەلەر جاساعان. جاۋىنگەردىڭ التىنمەن اپتالعان كيىمدەرى ەجەلگى شەبەرلەردىڭ التىن وڭدەۋ تەحنيكاسىن جاقسى مەڭگەرگەنىن اڭعارتادى. سونىمەن بىرگە بۇل جاڭالىق دالا وركەنيەتىنىڭ زور قۋاتى مەن ەستەتيكاسىن ايگىلەيتىن باي ميفولوگيانى پاش ەتتى.
دالا حالقى ءوز كوسەمدەرىن وسىلايشا ۇلىقتاپ، ونىڭ مارتەبەسىن كۇن سەكىلدى قۇدىرەت دەڭگەيىنە كوتەرىپ اسقاقتاتقان. قورىمداعى ءسان-سالتاناتتى جاساۋ-جابدىقتار ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ زياتكەرلىك داستۇرلەرىنەن دە مول حابار بەرەدى. جاۋىنگەردىڭ جانىنان تابىلعان كۇمىس كەسەلەردىڭ بىرىندە ويىپ جازىلعان تاڭبالار بار. بۇل – ورتالىق ازيا اۋماعىنان بۇرىن-سوڭدى تابىلعان جازۋ اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى.
- تۇركى الەمىنىڭ بەسىگى
قازاقتاردىڭ جانە ەۋرازيانىڭ باسقا دا حالىقتارىنىڭ تاريحىندا التايدىڭ الار ورنى ەرەكشە. وسىناۋ اسقار تاۋلار عاسىرلار بويى قازاقستان جەرىنىڭ ءتاجى عانا ەمەس، كۇللى تۇركى الەمىنىڭ بەسىگى سانالدى. ءدال وسى وڭىردە ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءى مىڭجىلدىعىنىڭ ورتا شەنىندە تۇركى دۇنيەسى پايدا بولىپ، ۇلى دالا توسىندە جاڭا كەزەڭ باستالدى.
تاريح پەن گەوگرافيا تۇركى مەملەكەتتەرى مەن ۇلى كوشپەندىلەر يمپەريالارى ساباقتاستىعىنىڭ ايرىقشا مودەلىن قالىپتاستىردى. بۇل مەملەكەتتەر ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىرىن-بىرى الماستىرىپ، ورتا عاسىرداعى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني ومىرىندە ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىردى.
وراسان زور كەڭىستىكتى يگەرە بىلگەن تۇركىلەر ۇلان-عايىر دالادا كوشپەلى جانە وتىرىقشى وركەنيەتتىڭ وزىندىك ورنەگىن قالىپتاستىرىپ، ونەر مەن عىلىمنىڭ جانە الەمدىك ساۋدانىڭ ورتالىعىنا اينالعان ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ گۇلدەنۋىنە جول اشتى. ماسەلەن، ورتا عاسىرداعى وتىرار قالاسى الەمدىك وركەنيەتتىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى – ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدى دۇنيەگە اكەلسە، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى قوجا احمەت ياساۋي تۇركىستان قالاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ءىلىم تاراتقان.
- ۇلى جىبەك جولى
ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق تۇرعىدان ۇتىمدى، ياعني ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كىندىگىندە ورنالاسۋى ەجەلدەن ءارتۇرلى مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتەر اراسىندا ترانزيتتىك «دالىزدەردىڭ» پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن باستاپ بۇل قۇرلىق جولدارى ۇلكەن ەۋرازيانىڭ شىعىسى مەن باتىسى، سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگى اراسىنداعى ساۋدا جانە مادەنيەت سالاسىنداعى بايلانىستاردىڭ ترانسكونتينەنتالدى جەلىسىنە – ۇلى جىبەك جولى جۇيەسىنە اينالدى.
بۇل جول حالىقتار اراسىنداعى جاھاندىق ءوزارا تاۋار اينالىمى مەن زياتكەرلىك ىنتىماقتاستىقتىڭ قالىپتاسىپ، دامۋى ءۇشىن ورنىقتى پلاتفورما بولدى.
كەرۋەن جولدارىن ءمىنسىز ۇيىمداستىرىپ، قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن ۇلى دالا حالقى ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى اسا ماڭىزدى ساۋدا قاتىناسىنىڭ باستى دانەكەرى سانالدى. دالا بەلدەۋى جۇڭگو، ءۇندى، پارسى، جەرورتا تەڭىزى، تاياۋ شىعىس جانە سلاۆيان وركەنيەتتەرىن بايلانىستىردى.
العاش پايدا بولعان ساتتەن باستاپ، ۇلى جىبەك جولى كارتاسى، نەگىزىنەن، تۇرىك يمپەريالارىنىڭ اۋماعىن قامتىدى. ورتالىق ەۋرازيادا تۇركىلەر ۇستەمدىك قۇرعان كەزەڭدە ۇلى جىبەك جولى گۇلدەنۋ شەگىنە جەتىپ، حالىقارالىق اۋقىمدا ەكونوميكانى وركەندەتۋگە جانە مادەنيەتتى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.
- قازاقستان – الما مەن قىزعالداقتىڭ وتانى
اسقاق الاتاۋدىڭ باۋرايى الما مەن قىزعالداقتىڭ «تاريحي وتانى» ەكەنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن. قاراپايىم، ءبىراق بۇكىل الەم ءۇشىن وزىندىك ءمان-ماڭىزى زور بۇل وسىمدىكتەر وسى جەردە ءبۇر جارىپ، جەر جۇزىنە تارالعان. قازاقستان ءقازىر دە الەمدەگى الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى – سيۆەرس الماسىنىڭ وتانى سانالادى. ءدال وسى تۇقىم ەڭ كوپ تارالعان جەمىستى الەمگە تارتۋ ەتتى. ءبارىمىز بىلەتىن الما – بىزدەگى المانىڭ گەنەتيكالىق ءبىر ءتۇرى. ول قازاقستان اۋماعىنداعى ىلە الاتاۋى باۋرايىنان ۇلى جىبەك جولىنىڭ كونە باعىتى ارقىلى العاشقىدا جەرورتا تەڭىزىنە، كەيىننەن بۇكىل الەمگە تارالعان. وسى تانىمال جەمىستىڭ تەرەڭ تاريحىنىڭ سيمۆولى رەتىندە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەڭ اسەم قالالاردىڭ ءبىرى الماتى دەپ اتالدى.
قازاقستان اۋماعىنداعى شۋ، ىلە تاۋلارىنىڭ ەتەگىنەن ءالى كۇنگە دەيىن جەرگىلىكتى وسىمدىكتەر الەمىنىڭ جاۋھارى سانالاتىن رەگەل قىزعالداقتارىن باستاپقى كۇيىندە كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇل اسەم وسىمدىكتەر ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تيان-شان تاۋلارىنىڭ ەتەگى مەن شولەيت دالانىڭ تۇيىسەر تۇسىندا پايدا بولعان. قازاق توپىراعىنداعى وسىناۋ قاراپايىم، سونداي-اق ەرەكشە گۇلدەر ءوز ادەمىلىگىمەن كوپتەگەن حالىقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، بىرتىندەپ بۇكىل الەمگە تارادى.
بۇگىندە جەر جۇزىندە قىزعالداقتىڭ 3 مىڭنان استام ءتۇرى بار، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – ءبىزدىڭ دالا قىزعالداعىنىڭ «ۇرپاعى». ءقازىر قازاقستاندا قىزعالداقتىڭ 35 ءتۇرى وسەدى.
***
ءىى. تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ
كوتەرىلگەن ماسەلەلەر جان-جاقتى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، تەرەڭ زەردەلەۋدى تالاپ ەتەدى. سونداي-اق ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنىڭ جانە بولاشاعىنىڭ ىرگەلى نەگىزدەرىنە تىكەلەي قاتىستى.
بۇل جۇمىستى بىرنەشە ءىرى جوبالار ارقىلى باستاۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.
- ارحيۆ – 2025
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا حالقىمىزدىڭ وتكەنىن زەرتتەۋگە قاتىستى اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى. ەلىمىزدىڭ تاريحي جىلناماسىنداعى اقتاڭداقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى تابىستى ىسكە اسىرىلدى. ءبىراق، بابالارىمىزدىڭ ءومىرى مەن ولاردىڭ عاجاپ وركەنيەتى جونىندەگى كوپتەگەن دەرەكتى قۇجاتتار، ءالى دە بولسا، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن جوق. ولار الەمنىڭ بۇكىل ارحيۆتەرىندە ءوز ىزدەۋشىسى مەن زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ جاتىر.
سوندىقتان ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتار دۇنيەسىنە ەلەۋلى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن «ارحيۆ – 2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسىن جاساۋىمىز قاجەت دەپ سانايمىن.
بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تاريحشىلاردان، دەرەكتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردان قۇرىلعان ارنايى توپتاردىڭ وتاندىق جانە شەتەلدىك ءىرى ارحيۆتەرمەن ءوزارا جۇيەلى ءارى ۇزاق مەرزىمدى ىقپالداستىقتا بولىپ، ىزدەۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋىنە باسا ءمان بەرۋ كەرەك.
قاي جاعىنان بولسىن، بۇل ماڭىزدى جۇمىس مەملەكەت ەسەبىنەن اتقارىلاتىن «اكادەميالىق تۋريزمگە» اينالماۋعا ءتيىس. ارحيۆ دەرەكتەرىن تەك جيناقتاپ قانا قويماي، بارلىق مۇددەلى زەرتتەۋشىلەر مەن قالىڭ جۇرتشىلىققا قولجەتىمدى بولۋى ءۇشىن ولاردى بەلسەندى تۇردە سيفرلىق فورماتقا كوشىرۋ قاجەت.
ءوز تاريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتىپ، وتانشىلدىق تاربيە بەرۋ مەكتەپ قابىرعاسىنان باستالۋعا ءتيىس. سوندىقتان مەكتەپتەر مەن بارلىق وڭىرلەردەگى ولكەتانۋ مۋزەيلەرىنىڭ جانىنان تاريحي-ارحەولوگيالىق قوزعالىستار قۇرۋ ماڭىزدى. ۇلت تاريحىن ساناعا ءسىڭىرۋ بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ بويىندا ءوز باستاۋلارىنا دەگەن ورتاقتىق سەزىمىن قالىپتاستىرادى.
- ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى
كوپشىلىكتىڭ ساناسىندا تاريحي ۇدەرىستەر، نەگىزىنەن، تۇلعالاندىرۋ سيپاتىنا يە بولاتىنى بەلگىلى. كوپتەگەن حالىقتار ءوز ەلىنىڭ ەرەكشە ەلشىسى سىندى ۇلى بابالارىنىڭ ەسىمدەرىن ماقتان تۇتادى.
مىسالى، وتكەن داۋىرلەردەگى تۋتانحامون، كونفۋسيي، ەسكەندىر زۇلقارنايىن، شەكسپير، گەتە، پۋشكين جانە دجوردج ۆاشينگتون سياقتى دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى تۇلعالار بۇگىندە «ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ» باعا جەتپەس سيمۆولدىق كاپيتالى سانالادى ءارى سول ەلدەردىڭ حالىقارالىق ارەنادا ءتيىمدى ىلگەرىلەۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر.
ۇلى دالا ءال-فارابي مەن ياساۋي، كۇلتەگىن مەن بەيبارىس، از-تاۋكە مەن ابىلاي، كەنەسارى مەن اباي جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇلى تۇلعالار شوعىرىن دۇنيەگە اكەلدى.
سوندىقتان ءبىز بىرىنشىدەن، اتاقتى تاريحي تۇلعالارىمىز بەن ولاردىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ قۇرمەتىنە اشىق اسپان استىندا ەسكەرتكىش-مۇسىندەر قويىلاتىن «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى» اتتى وقۋ-اعارتۋ ەنسيكلوپەديالىق ساياباعىن اشۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، ماقساتتى مەملەكەتتىك تاپسىرىس ۇيىمداستىرۋ ارقىلى قازىرگى ادەبيەتتەگى، مۋزىكا مەن تەاتر سالاسىنداعى جانە بەينەلەۋ ونەرىندەگى ۇلى ويشىلدار، اقىندار جانە ەل بيلەگەن تۇلعالار بەينەسىنىڭ ماڭىزدى گالەرەياسىن جاساۋدى قولعا الۋ قاجەت.
سونداي-اق بۇل جەردە كلاسسيكالىق قالىپتان تىس، بالامالى جاستار ونەرىنىڭ كرەاتيۆتى الەۋەتىن دە پايدالانۋدىڭ ءمانى زور. وسىعان وراي، بۇل ىسكە تەك وتاندىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، شەتەلدىك شەبەرلەر مەن شىعارماشىلىق ۇجىمداردى دا تارتقان ءجون.
ۇشىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ تاريحي كەزەڭدەرىن كەڭىنەن قامتي وتىرىپ، «ۇلى دالا تۇلعالارى» اتتى عىلىمي-كوپشىلىك سەريالاردى شىعارىپ، تاراتۋ جۇمىستارىن جۇيەلەندىرۋ جانە جانداندىرۋ قاجەت.
بۇل باعىتتا قازاقستاندىق عالىمدارمەن قاتار شەتەلدىك ماماندار دا تارتىلاتىن حالىقارالىق كوپبەيىندى ۇجىم قۇرۋعا بولادى. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ قاھارماندارىمىزدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جونىندە تەك ەلىمىزدەگىلەر عانا ەمەس، سونداي-اق شەت ەلدەگىلەر دە بىلەتىن بولادى.
- 3. تۇركى الەمىنىڭ گەنەزيسى
قازاقستان – كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ قاسيەتتى «قارا شاڭىراعى». بۇگىنگى قازاقتىڭ سايىن دالاسىنان الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە تاراعان تۇركى تەكتەس تايپالار مەن حالىقتار باسقا ەلدەر مەن وڭىرلەردىڭ تاريحي ۇدەرىستەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى.
وسىعان بايلانىستى، «تۇركى وركەنيەتى: ءتۇپ تامىرىنان قازىرگى زامانعا دەيىن» اتتى جوبانى قولعا الۋ قاجەت. بۇل جوبا اياسىندا 2019 جىلى استانادا تۇركولوگتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك كونگرەسىن جانە ءارتۇرلى ەلدەر مۋزەيلەرىنىڭ ەكسپوزيسيالارىنا ەجەلگى تۇركى جادىگەرلەرى قويىلاتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني كۇندەرىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. سونداي-اق، ۆيكيپەديانىڭ ۇلگىسىندە قازاقستاننىڭ مودەراتورلىعىمەن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق تۋىندىلاردىڭ ءبىرىڭعاي ونلاين كىتاپحاناسىن اشۋ دا ماڭىزدى.
سونىمەن قاتار جاڭا وبلىس ورتالىعى رەتىندە تۇركىستاندى دامىتۋ بارىسىندا ونىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن جۇيەلى تۇردە ارتتىرۋ قاجەت.
قازاقستاننىڭ ەجەلگى استاناسى حالقىمىزدىڭ رۋحاني ورتالىعى عانا ەمەس، سونداي-اق، بۇكىل تۇركى الەمى ءۇشىن كيەلى ورىن بولىپ سانالادى.
- ۇلى دالانىڭ ەجەلگى ونەر جانە تەحنولوگيالار مۋزەيى
«ۇلى دالا» اتتى ەجەلگى ونەر جانە تەحنولوگيالار مۋزەيىن اشۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. وعان وزىق ونەر مەن تەحنولوگيا ۇلگىلەرىن – اڭ ستيلىندە جاسالعان بۇيىمداردى، «التىن ادامنىڭ» جاراقتارىن، جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ، مەتاللۋرگيانى دامىتۋ، قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمان دايىنداۋ ۇدەرىسىن كورسەتەتىن زاتتاردى جانە باسقا دا جادىگەرلەردى جيناقتاۋعا بولادى. وندا قازاقستان جەرىنەن تابىلعان قۇندى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر مەن ارحەولوگيالىق كەشەندەردىڭ ەكسپوزيسيالارى قويىلادى. بۇل زاتتار تاريحي داۋىرلەردىڭ قانداي دا ءبىر كەزەڭىندەگى ءارتۇرلى شارۋاشىلىق سالالارىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىن كورسەتەدى.
سونىمەن قاتار «ۇلى دالانىڭ ۇلى وركەنيەتتەرى» اتتى جالپىۇلتتىق تاريحي رەكونسترۋكسيالار كلۋبىن قۇرىپ، سونىڭ نەگىزىندە استانادا جانە قازاقستاننىڭ وزگە دە وڭىرلەرىندە ەجەلگى ساقتار، عۇندار، ۇلى تۇركى قاعاندارىنىڭ ءداۋىرى جانە باسقا دا تاقىرىپتار بويىنشا فەستيۆالدار وتكىزۋگە بولادى. بۇعان قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن ادامداردى تارتا وتىرىپ، وسى تاقىرىپتار اياسىنداعى جۇمىستاردى ءبىر مەزگىلدە جۇرگىزۋگە بولادى.
ەجەلگى وتىرار قالاسىنىڭ ءبىرقاتار نىساندارىن – ۇيلەرى مەن كوشەلەرىن، قوعامدىق ورىندارىن، سۋ قۇبىرلارىن، قالا قامالىنىڭ قابىرعالارى مەن تاعى دا باسقا جەرلەرىن ءىشىنارا قالپىنا كەلتىرەتىن تۋريستىك جوبا دا قىزىقتى بولماق.
وسىنىڭ نەگىزىندە ءبىلىمدى دارىپتەۋگە جانە ءتۋريزمدى دامىتۋعا باسا ءمان بەرىلۋى قاجەت.
- دالا فولكلورى مەن مۋزىكاسىنىڭ مىڭ جىلى
بۇل جوبا اياسىندا بىزگە «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسىن» جاساۋ كەرەك. مۇندا ۇلى دالا مۇراگەرلەرىنىڭ وتكەن مىڭجىلدىقتاعى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرى – ەرتەگىلەرى، ءاڭىز-افسانالارى، قيسسالارى مەن ەپوستارى جيناقتالادى.
سونىمەن قاتار قازاقتىڭ قوبىز، دومبىرا، سىبىزعى، سازسىرناي جانە باسقا دا ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارىمەن ورىنداۋعا ارنالعان ماڭىزدى تۋىندىلار توپتاماسىن – «ۇلى دالانىڭ كونە سارىندارى» جيناعىن باسىپ شىعارۋ قاجەت.
ۇلى دالانىڭ فولكلورى مەن اۋەندەرى زاماناۋي سيفرلىق فورماتتا «جاڭا تىنىس» الۋعا ءتيىس. بۇل جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كوشپەندىلەردىڭ باي مۇراسىن جۇيەلەۋگە قابىلەتتى عانا ەمەس، سونداي-اق ونىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرا الاتىن وتاندىق جانە شەتەلدىك كاسىبي مامانداردى تارتۋ ماڭىزدى.
ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ نەگىزگى سيۋجەتتەرىندە، كەيىپكەرلەرى مەن سارىندارىندا شەكارا بولمايدى، سول سەبەپتى ونى جۇيەلى زەرتتەپ، بۇكىل ورتالىق ەۋرازيا كەڭىستىگى مەن بارشا الەمدە دارىپتەۋگە ءتيىسپىز.
اۋىزشا جانە مۋزىكالىق ءداستۇردى جاڭعىرتۋ قازىرگى زامانعى اۋديتورياعا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى فورماتتا بولۋى كەرەك.
اتاپ ايتقاندا، كونەرگەن سوزدەر مەن ماتىندەردى سۋرەتتەرىمەن قوسا بەرۋگە، ايقىن ۆيدەوماتەريالدار فورماسىندا ۇسىنۋعا بولادى. مۋزىكالىق دىبىستار مەن اۋەندەر تابيعي اسپاپتارمەن عانا ەمەس، ولاردىڭ زاماناۋي ەلەكتروندى نۇسقالارى ارقىلى دا شىعارىلادى.
سونىمەن قاتار فولكلورلىق ءداستۇردىڭ ورتاق تاريحي نەگىزدەرىن ىزدەۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرى مەن وزگە ەلدەرگە بىرنەشە ىزدەۋ-زەرتتەۋ ەكسپەديسيالارىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت.
- تاريحتىڭ كينو ونەرى مەن تەليەۆيزياداعى كورىنىسى
قازىرگى زامانداعى حالىقتاردىڭ تاريحي تانىم-تۇيسىگىندە كينو ونەرى ەرەكشە ورىن الادى. جالپى حالىقتىڭ ساناسىندا فيلمدەردەگى جارقىن كينووبرازدار ىرگەلى عىلىمي مونوگرافيالارداعى دەرەكتى پورترەتتەردەن گورى ماڭىزدىراق ءرول اتقارادى.
سوندىقتان تەز ارادا قازاقستاننىڭ وركەنيەت تاريحىنىڭ ۇزدىكسىز دامۋىن كورسەتەتىن دەرەكتى-قويىلىمدىق فيلمدەردىڭ، تەليەۆيزيالىق سەريالدار مەن تولىقمەتراجدى كوركەم كارتينالاردىڭ ارنايى سيكلىن وندىرىسكە ەنگىزۋ كەرەك.
اتالعان جوبالار كەڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق اياسىندا وتاندىق جانە شەتەلدىك ۇزدىك سەناريستەردى، رەجيسسەرلەردى، اكتەرلەردى، پروديۋسەرلەردى جانە زاماناۋي كينو ءوندىرىسىنىڭ باسقا دا ماماندارىن تارتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس.
قىزىقتى ءارى مەلودرامالىق سارىندارمەن قاتار، كورەرمەندەر ءۇشىن تانىمال فەنتەزي جانە شىتىرمان وقيعالى بلوكباستەرلەردىڭ ەلەمەنتتەرىن قوسا وتىرىپ، جاڭا تاريحي تەلە-كينو تۋىندىلاردىڭ جانرلارىن بارىنشا كەڭەيتۋ قاجەت.
وسى ماقساتپەن ۇلى دالانىڭ باي ميفولوگيالىق جانە فولكلورلىق ماتەريالدارىن پايدالانۋعا بولادى.
ۇلت قاھارماندارىن ۇلگى تۇتۋ ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋعا جول اشاتىن ساپالى بالالار فيلمدەرى مەن مۋلتيپليكاسيالىق سەريالداردى اسا قاجەت ەتەتىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دا تالعامىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ داڭقتى باتىرلارىمىز، ويشىلدارىمىز بەن ەل بيلەۋشىلەرىمىز – تەك قازاقستان عانا ەمەس، سونداي-اق بۇكىل الەم بويىنشا ەلىكتەۋگە لايىقتى تۇلعالار.
قورىتىندى
وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن مەنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالام جارىققا شىقتى.
جوعارىدا اتالعان جوبالاردى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراستىرامىن.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» جالپىۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ جاڭا كومپونەنتتەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ كوپ عاسىرلىق مۇراسىنىڭ سيفرلىق وركەنيەت جاعدايىندا تۇسىنىكتى ءارى سۇرانىسقا يە بولۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ونى جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءتول تاريحىن بىلەتىن، باعالايتىن جانە ماقتان ەتەتىن حالىقتىڭ بولاشاعى زور بولادى دەپ سەنەمىن. وتكەنىن ماقتان تۇتىپ، بۇگىنىن ناقتى باعالاي ءبىلۋ جانە بولاشاققا وڭ كوزقاراس تانىتۋ – ەلىمىزدىڭ تابىستى بولۋىنىڭ كەپىلى دەگەنىمىز وسى.
