– Sizdiń uzaq jyldar boıy Reseıde qyzmet etkenińizden habardarmyz. Zeınetke shyqqan soń elge oralýyńyzdyń syry nede?
– Men Qaton-Qaraǵaı aýdany Berel aýylynda týǵanmyn. On jeti jasymda bilim qýyp N.E.Baýman atyndaǵy Máskeý memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetine oqýǵa tústim. Oqýdy aıaqtaǵan soń ǵylym salasynda qyzmet ettim, áskerı bıolog bolyp otstavkaǵa shyqtym. Otyz jyl boıy Máskeýde turdym. Elge demalysqa kelgen saıyn mal sharýashylyǵy salasynyń aqsaǵan tustaryn baıqap júrdim. Kókiregimde elime bir paıdam tıse degen arman oty mazdap turatyn. Otstavkaǵa shyqqan kezimde S.Amanjolov atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetinen shaqyrtý alyp, ol jerde bir jyl dáris oqydym. Almatydaǵy «Qazaq mal sharýashylyǵy jáne jemshóp óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýtynan» shaqyrtý kelgende, oılanbastan kelistim. Búginde «Aýyl sharýashylyǵy janýarlaryn genotıpteý» bóliminiń jumysyn ary qaraı jalǵastyryp, jobalarymyzben aınalysyp, jyldar boıy jınaqtaǵan bilimim men tájirıbemdi bólisip, elimizdiń damýyna úles qosyp kelemin.
– Elimizge kelip aýqymdy jobany qolǵa alyp jatyr ekensizder. Jalpy aýyl sharýashylyǵy janýarlaryn genotıpteý degenimiz ne? Onyń sharýashylyqty damytýda qandaı paıdasy bar?
– Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine Úkimet tarapynan 2014 jyly ettiligi joǵary aýyl sharýashylyǵy janýarlaryn genotıpteý, ıaǵnı 10 myń etalondyq popýlásıanyń málimetter bazasyn qurýdy bastaý týraly tapsyrma berilgen bolatyn. Osynyń negizinde zertteýge Qazaqtyń aqbas sıyry, Áýlıekól sıyry, Santa Gertrýda tuqymynyń «Jetisý» etti sıyry, Gereford sıyry jáne Aberdın-angýs sıyry syndy bes asyl tuqymy zertteldi. Osy janýarlardyń genetıkalyq statýsyn anyqtaý – basty másele bolatyn. Óıtkeni bizge deıin bul jumyspen Qazaqstanda eshkim aınalyspaǵan.
Al genotıpteý degenimiz – janýarlardyń tuqym qýalaýshylyq jáne ózgergishtik qasıetterin zertteıtin ǵylym. Bizdiń zertteýimizdiń artyqshylyǵy sol – qandaı da bir sharýashylyq buqalar satyp alǵysy kelse olar týraly genetıkalyq pasportty nemese genetıkalyq testtiń protokolyn kóre alady. Zertteýimizdiń nátıjesi Astanada Aqparattyq saraptamalyq júıege engizilip, kópshilik qaýymǵa qoljetimdi bolady.
Jumysyzdyń taǵy bir artyqshylyǵy, Eýrazıalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq aıasynda atalǵan uıymǵa múshe elder arasynda aýyl sharýashylyǵyn jandandyrý úshin de genetıkalyq pasport qajet. Osy arqyly maldyń tuqym qýalaıtyn aýrýynynyń bar-joqtyǵy anyqtalady. Bizdiń endigi qadamymyz – jylqy, múıizdi iri qara mal, túıe, shoshqa, qoı, eshki maldarynyń genetıkalyq aýrýlarynyń tuqym qýalaý dárejesin aldyn-ala anyqtaý. Sonymen qatar janýarlardyń genetıkalyq pasportpen qatar, genetıkalyq málimetterdi maldyń uryǵynan, embrıondardan alýǵa bolady.
Bul jobadanyń negizinde tek janýardyń genofondy anyqtalyp qana qoımaıdy, sonymen qatar buqanyń sharýashylyqtaǵy paıdaly minezdemesi sıpattalady. Eger men sharýa bolsam atalǵan bazany qarap, buqanyń qaı jerde ekenin, ony qaıdan satyp alýǵa bolatyndyǵyn, uryǵyn qaıdan tabýǵa bolatyndyǵyn kóre alamyn. Olardyń uryǵy 10-20 jyl boıy suıyq azotta saqtalady, keıinnen jasandy uryqtandyrý jasaıdy. Bul zertteýlermen ınstıtýtymyzdyń bıotehnologtary aınalysyp jatyr.
– Joba aıasynda atqarylǵan jumystaryńyz jaıly aıtsańyz. Alǵa qoıǵan maqsattaryńyz qanshalyqty oryndaldy?
– Bıyl jobamyzdyń úshinshi jyly josparǵa saı júzege asyrylyp jatyr. Mysaly, 2015 jyly OQO Arys aımaǵynda túıelerge zertteý jasadyq. 2016 jyly Kaspıı teńizi jaǵalaýy mańynda, osy jyly Balqash óńirin, Almaty, Taldyqorǵan oblysy mańyndaǵy túıe sharýashylyqtaryn zertteımiz. Bıyl jumysymyzdy qorytyndylap, qoldaǵy bar málimetter Aqparattyq saraptama júıesine engiziledi. Al zertteýimiz boıynsha sheteldik jýrnaldarda jarıalanyp jatqan maqalalarymyzǵa qytaılyqtar, reseılikter qatty qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Taǵy da bir aıta keterligi, jobamyz búginde avtorlyq quqyqqa ıe boldy. Sonymen qatar osy ǵylymı jobamyz Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tarapynan qoldaý taýyp, grant arqyly qarjylandyrýǵa ıe boldy.
Jobamyz júzege asyrylǵannan soń aldaǵy ýaqytta ara, qus sharýashylyqtaryn damytýdy qolǵa alý kerek dep sanaımyn. Mysaly, aranyń uıalaryn bir-birimen aýystyryp, qanyn jańartý kerek. Sonda olardyń beretin ónimniń sapasy men sany artady. Osy sekildi elimizde shoshqa sharýashylyǵyn qarqyndy damytýǵa bolady. Ózimiz etin jemeımiz, biraq kórshi elderge Qytaıǵa, Reseıge jáne taǵy basqa elderge eksporttaýǵa bolady. Óıtkeni Qytaı men Reseıde shoshqa etine degen suranys óte joǵary. Sol sekildi túıe sharýashylyǵy da asa kóńil bólýdi talap etip otyr. Pákistan, Sýdan, Iran elderi bizdiń túıe sharýashylyǵyna qyzyǵýshylyq tanytyp otyr, sondyqtan bul salada keshendi zertteýler jasaý qajet dep sanaımyn.
– Reseıde 30 jyl jumys istedińiz, kórshi elden ǵylym salasynda úırenerimiz kóp pe?
– Biz Reseıden ǵylymı zertteýlerdiń mańyzdylyǵy jaǵynan emes, materıaldyq turǵydan qalyp kelemiz. Qarapaıym mysal, bizdiń zerthanamyzdaǵy sekvenator osydan on jyl buryn satyp alynǵan. Al bıotehnologıa degenimiz kún sanap qaryshtap damyp kele jatqan ǵylym salasy. Alynǵan úlgilerimizdi tolyq zertteýge qanshama ýaqytymyzdy joǵaltamyz nemese zertteý nátıjesin basqa ortalyqtarda jasatamyz. Myqty materıaldyq-tehnıkalyq bazamyz bolsa, janýardyń uryǵyn, embrıonyn zerttep, aldyn-ala jynysyn, aýrýlaryn, ónimdiligin anyqtaı alar edik. Mysaly, shetelde embrıonnyń jynysyn eki aptada anyqtap jatyr. Qý shóppen aýyz súrte almaımyz, ǵylymdy damytýǵa kóńil bólinip otyr, endigi jerde bólinetin qarajat kólemi artsa degen tilegimiz bar. Óıtkeni ǵylymǵa qyzyǵýshylyq tanytatyn jastarymyz kóp. Biraq mardymsyz jalaqy olardyń ómir súrýine jetpeı jatady.
Taǵy bir aıta ketetin jaıt, Qazaqstanmen salystyrǵanda Reseıde ǵylymı orta qalyptasqan. Buǵan olardyń áli de eski Keńestik júıemen bilim berýi sebep bolýy da múmkin. Sonymen qatar ǵylymı zertteý uıymdarynyń jelisi bar. Aımaqtarda ǵylymnyń damýy joǵary. Bizde ǵylymı uıymdar negizinen Almaty qalasynda ornalasqan, Astanada zertteýmen aınalysatyn ortalyqtar endi ashylyp jatyr. Aımaqtardaǵy ǵylymı zertteý uıymdary nazardan tys qalyp júr.
Reseıde halyq kóp bolǵandyqtan ǵylymnyń zertteý salalary da ár alýan. Ár ǵylym salasy boıynsha árqashan ǵylymı pikir-talastar bolyp jatady. Osy rette aqıqat degenimizdiń ózi ǵylymı pikir-talastan paıda bolatyndyǵyn eskergenimiz jón.
– Áńgimeńizge raqmet!
Araılym BIMENDIEVA, «UMǴTSO» AQ Qoǵammen baılanys bólimi
