Oraıy kelgende aıta ketýimiz kerek Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı basshylyǵymen júzege asqan «Bolashaq» baǵdarlamasy da jastardyń ǵylymǵa bet buryp, otandyq ǵylymnyń órisin keńeıtýge barynsha yqpal etti. Búginde «Bolashaq» baǵdarlamasynyń túlekteri memlekettik qyzmettiń san qyrly salasynda eńbek etip, elimizge paıdasyn tıgizip keledi.
«Bolashaq» túlekteriniń otandyq ǵylymǵa tıgizip otyrǵan paıdasy jaıynda aıtsaq, eń aldymen aýyzǵa «Ulttyq memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama ortalyǵy» AQ-nyń Memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama basqarmasynda «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha sheteldiń aldyńǵy qatarly elderinde bilim alǵan jastar jumys istep, qazaqstandyq ǵalymdardyń memlekettik qarjylandyrýǵa usynylǵan ǵylymı jobalaryna ǵylymı saraptama jasaýda AQSH, Eýropa, Japonıa syndy damyǵan elderdiń ǵalymdaryn tartyp, elimiz úshin mańyzy zor jumystardy abyroımen atqaryp otyrǵanyn atap aıtýǵa bolady.
Iá, bizden basqa JOO men kóptegen ǵylymı ortalyqtarda da «Bolashaqtyń» túlekteri tynymsyz eńbek etip, Qazaqstan ǵylymnyń álemdik ǵylymı qoǵamdastyqpen yntymaqtastyq damytýǵa bar kúsh-jigerin jumsap júrgenin kúndelikti ómirde kórip júrmiz. Bul – táýelsizdik jyldary bir ǵana ǵylym salasynda oryn alǵan irgeli ózgeristiń biri. Memleket basshysy «Bolashaq» baǵdarlamasyn qabyldaǵanda onyń osyndaı nátıjeli isterge jol ashatynyn áýel bastan baıqaǵany anyq. Sondyqtan memlekettik deńgeıde qabyldanyp, áli kúnge deıin jaǵasyn taýyp otyrǵan «Bolashaq» baǵdarlamasy Qazaqstannyń básekege qabiletti 30 eldiń qatyryna kirý úshin barynsha yqpal etip otyrǵanyn baıqaýǵa bolady.
Endigi kezekte sózimizdi naqty sandarmen tuzdyqtaı tússek. Táýelsizdik jyldary otandyq ǵylymdy damytýǵa respýblıkamyzda jáne shetelderde oqyp bilim alǵan biliktiligi joǵary mamandar tartylyp, 2016 jyldyń ózinde 7,5 myńǵa jýyq zertteýshi ǵylymı dárejege ıe boldy. Osylaısha Qazaqstanda ǵylymǵa bet burǵan adamdardyń sany arta túskenin baıqaımyz. Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik statısıkasynyń derekterine kóz júgirtsek, 2016 jyly ǵylymı zertteý jáne zerttemelerdi oryndaýmen 383 mekeme shuǵyldanǵan, bul 2012 jylmen salystyrǵanda (345) 38-ge artyq.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń júrgizigen mańyzdy reformalarynyń arqasynda qazir Qazaqstan ǵylymy jasaryp kele jataqany kóńil qýantatyn da aıta ketýimiz kerek. Statısıkalyq derekterge kóz salǵan adam qazirgi tańda 35 jasqa deıingi jas mamandar elimizdegi jalpy ǵylymmen aınalysýshylardyń úshten birin qurap otyrǵanyn baıqaıdy. 2016 jyly olardyń úlesi 35,5% nemese jalpy ǵalymdardyń 8 myńyn tolyqtyrady. Jas ǵalymdarymyzdyń óz bilimin el ekonomıkasyn damytýǵa jumsaǵany bizdi de qatty qýantady. Osy rette joǵary oqý oryndarynda ǵylymmen aınalysýshy jas mamandarǵa qajeti jalaqy men qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etýde kóptegen jumystar atqaryp, barynsha jaǵdaı jasaǵanyn atap aıtýǵa bolady.
Elbasy Nursultan Nazarbaev elimizde ǵylym men bilimge umtylǵan jastardyń artýyna barynsha múddelilik tanytyp keledi. Bul rette Prezıdenttiń tikeleı qoldaýymen Astana tórinde Nazarbaev ýnıversıtetiniń boı kóterip, elimizde mańdaı aldy mamandar daıarlaıtyn bilim oshaǵynyń paıda bolýy ǵylym men bilim salasyna jasalǵan úlken qoldaý dep bilemiz. Qazirgi tańda «Nazarbaev Ýnıversıteti» bilikti maman ǵana daıyndap otyrǵan joq. Sonymen qatar otandyq ǵylymnyń órisin keńeıtýge de barynsha kúsh salyp keledi. Bir sózben aıtsaq, «Nazarbaev Ýnıversıteti» ǵylym Qazaqstandaǵy mańdaıaldy ǵylymı-zertteý ýnıversıtetteriniń kóshin bastap kele jatqanyn baıqaýǵa bolady.
«Nazarbaev Ýnıversıteti» ınovasıalyq zertteý qyzmetin júrgizýge baǵyttalǵan qazirgi zamanǵa saı, kúshti ǵylymı ınfraqurylymy bar irgeli oqý oryn. Búginde ýnıversıtetke eń úzdik ulttyq jáne halyqaralyq zertteýshiler shaqyrylyp, olarǵa shyǵarmashylyq qyzmetti júzege asyrý úshin barlyq qajetti jaǵdaılar jasalynýda. Osylaısha Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń 2009 jyly halyqaralyq deńgeıdegi ýnıversıtet qurý týraly bastamasy tolyqtaı iske asyp, irgeli bilim ordasy qazaq ǵylymy men bilimniń kóshin órge súırep keledi.
«Sońǵy 3 jylda ǵylymǵa 100 mlrd teńge bólindi. Aldaǵy ýaqytta bul ustanymnan aınymaı, ǵylymnyń qarqyndy damı berýine jaǵdaı jasaı beretin bolamyz», – degen bolatyn Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaev QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń 70 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan QR UǴA-nyń Jalpy jınalysynyń saltanatty sesıasynda.
Búginde ǵylymdy damytý boıynsha ashylǵan jańalyqtardy óz elimizde ǵana paıdalaný emes, ony álemdik ǵylymı qaýymdastyqtyń talqysyna salyp, paıdalysyn alyp, nátıje shyǵarý mańyzdy. Bul rette sońǵy 5 jyl ishinde elimizdiń ǵalymdarynyń sheteldik reıtıńi joǵary basylymdarda maqalalaryn jarıalaýy aıtarlyqtaı ósken.
Qazirgi kóz ilespes jyldamdyqpen damyǵan zamanda aqparattyq tehnologıalar ǵylymnyń damýy baǵytyn túbegeıli ózgertkeni belgili. Búginde ǵylymdy ǵylymı aqparatsyz kózge elestetý múmkin emes. Álemde oryn alǵan osy bir úrdisti basshylyqqa alǵan Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Qazaqstan ǵylymynyń kóshten qalyp qoımaýy úshin otandyq ǵalymdar men ǵylymı uıymdardyń (JOO men ǴZI) dúnıejúzilik aqparttyq resýrstaryna Ulttyq jazylymdy uıymdastyrý isine yqpal etkeni belgili.
Osylaısha qazaq ǵylymy básekege qabilettiligin ushtaı túsý úshin memleket qazynasynan qarjy bólinip, ǵylymı yntmaqtastyqtyń aıasy keńı tústi. Qazaqstan ǵalymdarynyń halyqaralyq ǵylymı málimetter bazasyna qol jetimdiligin arttyrýda «Ulttyq memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama ortalyǵy» AQ-na mańyzdy mindet júktelgen bolatyn. Búginde ortalyq halyqaralyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparattarǵa qol jetimdilikti qamtamasyz etip, Qazaqstan ǵylymnyń zaman aǵymyna saı damýyna barynsha úles qosyp keledi. Qazaqstan Úkimeti otandyq ǵalymdardyń halyqaralyq ǵylymı málimetter bazasyna qol jetimdiligin arttyrý úshin qyrýar qarjy jumsap, ǵylymnyń damýyna kóńil bólýde.
Qazaqstan 2011 jyly qazan aıynda Springer Nature jáne Clarivate Analytics (erterekte Thomson Reuters-tiń ǵylym jáne zıatkerlik menshik jónindegi bólimshesi) kompanıasymen tarıhı kelisimge qol qoıǵan bolatyn. Mine, sodan beri ǵalymdarymyz, elimizdegi ǵylymı mekemeler men joǵary oqý oryndary halyqaralyq ǵylymı málimetter bazasyn memlekettiń qoldaýynyń arqasynda tegin paıdalanyp keledi. Bul – memlekettiń otandyq ǵylymnyń básekege qabilettiligin qamtamasyz etýde úlken qoldaý bolǵanyn moıyndaýymyz kerek.
Ǵalymdarymyzdyń ǵylymı málimetterdi tıimdi paıdalanyp, ǵylymdy damytýda UMǴTSO qyzmetkerleri bar kúsh-jigerlerin jumsap keledi. Qazirgi tańda ǵylymı-zertteý jumystarmen aınalysatyn ǵalymdarymyz Clarivate Analytics jáne Springer kompanıasynyń ǵylymı málimetterine júginýdiń mańyzy zor ekenin túsingen. Osylaısha «UMǴTSO» AQ ujymy Elbasy Nursultan Nazarbaev júktegin mańyzdy tapsyrmany óz deńgeıinde oryndap, otandyq ǵalymdardyń básekege qabiletti bolýyna bar kúsh-jigerin jumsap keledi. Bul baǵytta atqarylǵan jumystardy sarapqa salǵan adam, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ǵylymdy damytýdaǵy arman-maqsatynyń iske asqanyn anyq ańǵarady.
Endigi kezekte bul baǵytta qol jetkizgen jetistikterimizdi naqtylap, áńgimeleı ketsek. Búginde «UMǴTSO» AQ-y elimizdegi ǵylym men bilim mekemeleriniń halyqaralyq málimetter bazasyn qalaı paıdalanyp jatqanyna udaıy taldaý jumystary men monıtorıń júrgizip turady. Endigi kezekte elimizdegi qaısy ǵylymı uıym sheteldik ǵylymı málimetter qoryn qanshalyqty qoldanyp jatyr degen suraqqa jaýap bersek. Aıtalyq, Web of Science aqparattyq resýrsyn qoldanýda UMǴTSO, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıalyq Ulttyq ýnıversıteti, «Nazarbaev Ýnıversıteti» jáne S. Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıteti top bastap keledi. Al elimizdegi ǵylymı ortada eń tanymal Springer bazasy boıynsha, «Nazarbaev Ýnıversıteti», Neıohırýrgıa ortalyǵy, Q.Iaassaýı atyndaǵy halyqaralyq qazaq-túrki ýnıversıteti, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Ǵylym ordasynyń Ǵylymı kitaphanasy aldyńǵy orynda turǵanyn baıqaımyz.
Sonynmen qatar, Qazaqstandyq jarıalanymdarǵa qyzyǵýshylyqtyń artýyn ortasha siltemelik kórsetkishter arqyly kórýge bolady. Máselen, 2011 jyly kórsetkish 0,49-dan bolsa, 2016 jyly 0,84-ke artyp, álemdik ortasha deńgeı 1,0-ge jetti.
Búginde Qazaqstanda joǵary deńgeıde damyǵan ǵylymnyń fızıka, hımıa syndy salalary da óziniń qarqyndy damýyn joǵaltqan joq. Al jańa baǵyttaǵy jańa nanotehnologıa, jasandy ıntellekt, neırotehnologıa, bıomedısına salalarynda da jan-jaqty damyp, álemdik dárejedegi ólshemder boıynsha joǵary ǵylymı nátıjelerge qol jetkizip keledi. Bizdiń bul sózimizge zertteýshi-ǵalymdarymyzdyń fızıka, hımıa, medısına, qorshaǵan ortany qorǵaý, zoologıa, robot jasaý, bıologıa jáne bıohımıa, agrarlyq ǵylym salalary boıynsha 1% joǵary siltemelik kórsetkishterge ıe bolǵan jumystary aıqyn dálel bola alady.
Osy rette 2011 jyly 18 aqpanda Elbasy qol qoıǵan «Ǵylym týraly» Zań da ǵylymı jobalardy qarjylandyrýdyń aıqyndap bergen bolatyn. Bul – zań ǵylymı jumystardy baǵalaýdyń ádil normasyn engizip, móldirlikti qalyptastyrdy desek artyq aıtqandyq bolmas edi. Táýelsizdik jyldary ǵylymnyń órisin keńeıtken bul baǵyttar boıynsha ǵalymdardyń ózi ádil baǵasyn berip otyrǵanyn bilemiz. Osy rette sózimiz dáleldi bolýy úshin Matematıka jáne matematıkalyq modeldeý ınstıtýtynyń dırektory, akademık Tynysbek Kálmenovtiń myna bir pikirin mysalǵa keltirsek bolady. «Ǵylymı saraptamanyń qandaı paıdasy bolǵanyn ózimniń mamandyǵym – matematıka ǵylymymen baılanystyryp aıtqanym jón shyǵar. Keńes zamanynda Qazaqstannyń matematıka salasy Odaq boıynsha orystar men ýkraınderden keıingi úshinshi orynda turdy. Al toqsanynshy toqyraý jyldary segiz, toǵyzynshy orynǵa deıin tómendegen edi. Al ǵylymı jumystarǵa ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júrgizize bastaǵaly beri Qazaqstanda matematıka ǵylymy joǵary deńgeıde damý úrdisin joǵaltpaǵanyn baıqadyq. Buǵan matematıka ǵalymdarymyzdyń sheteldik sarapshylardyń qaraýyna jiberilgen ǵylymı jumystarynyń basym bóligi joǵary balǵa ıe boldy. Osy saraptamanyń arqasynda qazaq ǵylymnyń damý degeıi qandaı dárejede ekenin baǵamdadyq. Budan bólek álemdik ǵylymı keńistikpen yntymaqtastyǵymyz arta tústi. Qazaq ǵalymdary ımpakt-faktory joǵary ǵylymı jýrnaldaryna ǵylymı eńbekteri jaıynda maqala jarıalap, joǵary siltemelik kórsetkishke ıe boldy. Osylaısha TMD elderi arasynda ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júıesin jetildirgen birden-bir el atandyq. Qazirgi tańda kórshiles elder bizdiń jolymyzǵa túsip jatyr. Óz basym muny Táýelsizdik jyldary ǵylymdy damytýdaǵy sátti reformanyń biri dep esepteımin», – degen bolatyn.
Qazirgi talap boıynsha qarjylandyrýǵa usynylǵan ǵylymı jumysty eki sheteldik, bir qazaqstandyq sarapshy qarap shyǵyp, resenzıa jazady. Munda olardyń aty-jóni qupıa saqtalady. Budan keıin ár baǵyt boıynsha Ǵylymı keńestiń músheleri sarapshylardyń ǵylymı joba jaıyndaǵy rensenzıasymen tanysyp, sheshim qabyldaıdy. Sheteldik sarapshylardyń ǵylymı jumysqa ádil baǵasyn beretini belgili. Búginde «UMǴTSO» AQ-y ǵylymı jumystarǵa saraptama jasaý úshin ǵylymy joǵary deńgeıde órkendegin AQSH, Batys Eýropa, Japonıa syndy elderindegi ǵalymdar tartyp otyry. Olar álemdik ǵylymı úrdistiń qaı baǵytta damyp jatqanyn eskerip, qazaq ǵalymdarynyń ǵylymı eńbekterin ádil baǵasyn berip keledi. QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı bastamasymen iske asyrǵan ǵylymı jobalardy baǵalaý isi búginde óz jemisin berip otyr deýge tolyq negiz bar.
Elbasy Nursultan Nazarbaev QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń 70 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan saltanatty jıynda sóılegen sózinde elimizdegi ǵylymı jýrnaldardyń sapasyn arttyryp, olardyń halyqaralyq ǵylymı málimetter qorymen ytmaqtastyǵyn qamtamasyz etýdi tapsyrǵany esimizde. Qazirgi tańda «UMǴTSO» AQ bul baǵytta da qyzý jumystar júrgizip keledi. Bul rette ǵalymdarymyz ǵylymı maqalalaryn aǵylshyn tilinde jazyp, ǵylymı eńbekterdi álemdik aqparattyq resýrstarǵa engizýdiń mańyzy zor.
Kúni keshe ǵana «EKSPO – 2017» kórmesiniń jabylý saltanaty aıasynda IÁU-nyń Ǵylym jáne tehnologıalar jónindegi birinshi Samıtinde Elbasy Islam elderi basshylarynan ǵylymdy damytýdyń naqty josparyn júzege asyrýdyń ózektiligin aıtyp, IÁU-nyń arnaıy keńesin qurýdy usynǵan bolatyn. Óıtkeni ǵalymdar memleket qoldaýynsyz óz jańalyqtary men ónertabystaryn alǵa jyljyta almaıdy. Jáne bir ǵana memlekettiń bul máselemen aınalysýy álemdik máselelerdi sheshýge qaýqarsyz. Sondyqtan Nursultan Nazarbaev Islam memleketterindegi ǵylym men ekonomıkanyń damýyna jańa serpin beretin «Úlken jıyrmalyq» balamasyn qurýdy usyndy.
Ǵylym salasy boıynsha básekelestik ortany qalyptastyryp, óz salasy boıynsha naqty nátıje beretin bilimdi mamandarǵa barynsha qoldaý kórsetip otyrǵan Nursultan Nazarbaev aldaǵy jyldarda da ǵylymdy damytýǵa barynsha kóńil bóle beretini sózsiz.
Nurbaı Murat
