«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi is sharlar josparyna sáıkes qurylǵan «Jańa álipbı jańa dáýir bastaýy» atty Almaty oblysynyń aqparattyq túsindirý jumys toby da aımaq boıynsha nasıhattaý jumysyn bastap ketti.
Aqparattyq-nasıhattyq top músheleri bul joly jetisý óńirindegi halqy kóp shoǵyrlanǵan Eńbekshiqazaq aýdanynda boldy.
Eldimeken turǵyndaryna qazaq tiliniń latyn álipbıine aýysý qandaı múmkindikter ákeletinin túsindirý úshin toptyń beldi músheleri aýyl halqymen júzdesip, pikir almasty.
Eń aldymen taban tiregen eldi meken Shelek aýyldyq okrýgi boldy. Aýyldyq ákimdiktiń májilis zalynda ótken basqosýdy okrýg ákimi Esenǵalı Esenhanov ashyp, jınalǵan qaýymǵa top múshelerin tanystyryp ótti.
Qazaq tilin latyn álipbiıne kóshirýge qatysty alǵashqy sóz
İ. Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıteti qazaq tili men ádebıeti kafedrasynyń oqytýshysy, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Saılaý Qojaǵulovqa berildi.
– Latyn álipbıine kóshý keshe nemese búgin qozǵap júrgen másele emes. Osydan birneshe jyl buryn Elbasy bul máseleni bizdiń aldymyzǵa maqsat etip qoıdy. Bul qazaq halqynyń latyn álipbıine kóshýi emes, qaıta oralýy dep aıtsaq bolady... Al osy jumysty qolǵa alǵan aqparattyq túsindirý tobynyń maqsat-mindeti eldi úgitteý emes, latyn grafıkasy týraly keńinen maǵlumat berý. Bul júzdesýde tek biz ǵana sóılep qalmaı, sizderdiń de osyǵan qatysty oı pikirlerińizdi tyńdaý úshin keldik, – dep Saılaý Qajybekuly jańa grafıkanyń engizilýi bilimniń álemdik deńgeıge jetýin, tehnologıanyń damýyna jáne jastar arasynda básekelestikti órbite túsetindigin aıtty.
– Tarıhymyzdan belgili qazaq jazýy qanshama reformaǵa ushyrady. Bizde rýdnıkalyq jazý, tóte jazý da boldy. Latyn grafıkasyn da kórdik, kırıl jazýynda da jazdyq. Endi qaıta latyn grafıkasyna qaıta oralyp otyrmyz, – dep bastady sózin İ. Jansúgirov atynlaǵy JMÝ-diń qazaq tili men ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi, fılosofıa doktory Aına Rahımova.
– Munyń bári ne úshin qajet? Tilimiz sol qazaq tili emes pe?! Endeshe, osy bir nárseni qarapaıym beıneli túrde ashyp aıtsam deımin. Til degenimizdiń ózi tiri qubylys. Adamnyń aǵzasy sıaqty qamqorlyq kórmese ol da azady, tozady. Tipti ólýi de múmkin. Oǵan dálel – latyn tili. Qazir álemde latyn tili degen óli til. Biraq, latyn jazýy álemdi, ǵalamtordy keń taralǵan. Endi biz soǵan oıysyp otyrmyz. Bizdiń til sol tildiń qataryna qosylmas úshin qazaq tiliniń jazýy durys bolýy kerek. Ne úshin? Sebebi biz tilimizben aıtatyn nárseler bizdiń oıymyz, tirshiligimiz ǵoı. Saıyp kelgende tilimizben aıtylǵan dúnıeniń barlyǵy bizdiń tarıhymyz. Al tarıhymyz qaıda basylady? Álbette, jazý arqyly tasqa basylady. Bizdiń tilimizden shyqqan nárse jazý arqyly urpaqqa qalady desek, onda jazýymyz qandaı bolýy tıis? Jazýymyz óz deńgeıinde, óziniń ultyna saı, óziniń qazaqılyq ıisin sezindirip turýy tıis. Sol úshin biz jazýymyzdy reforma jasaý jolynda shyryldap júrmiz. Qazir qoǵamda latyn grafıkasyna kóshý týraly ártúrli oılar órbýde. Tipti, osy jazý kerek pe, joq álde kırılısada qalǵanymyz durys pa degen sanada san túrli oıdyń oryn almasy úshin árqaısymyz júregimizben jazýdyń ne úshin qajet ekendigin jete bilýimiz kerek. Óıtkeni, jazýdyń mánisi bizdiń tilimizdi saqtap qalýda jatyr, – degen Aına Maratqyzy óz sózinde latyn grafıkasyna kóshýdegi birqatar tıimdi aspektilerdi de tilge tıek etti.
Qazaq tilin latyn álipbıin kóshýge qatysty túsindirý boıynsha toptyń beldi músheleriniń aıtýynsha, latyn álipbıine kóshýin bolashaqtyń múddesi dep qaraýǵa tıispiz. Biz erteńgi tarıhqa tańbalanyp jazylyp qalatyn dúnıelerdiń saýatty jazylýyn, ózimizdiń ulttyq erekshelikterdi aıqyndap qalýyn kózdeýimiz kerek. Latyn grafıkasy qazaq tilin, qazaq jazýyn qazaqılandyrý úshin asa qajet.
Sonymen qatar, álipbıdi qabyldaý jazý reformasynyń tek basy ǵana ekenin aıtady til mamandary. Olardyń sózinshe, jazý reformasy tilimizde bar sózderdiń jazý erejesin jasaqtap, qalyptastyryp jarıalaýmen ǵana bitedi. Máselen, kırılısa 1940 jyly qabyldansa, al jazý emlesi tek 1957 jyly ǵana jaryq kórdi. Bul degenińiz, on jeti jyl boıyna qazaqtyń sózderiniń jazylý tártibi jasaldy. Endeshe, bul, qazir bizdiń úlken jazý reformasynyń aldynda turǵandyǵymyzdy eske salady. Deı turǵanmen, munyń bári sol qıyndyqtan ótýge laıyqty. Sebebi, bul bizdiń bolashaǵymyzǵa, ulttyq ereksheligimizdi aıqyndaýǵa óziniń jeńildigin bermek.
Sondaı-aq jıynda oblystyq «Jetisý» gazeti bas redaktorynyń orynbasary, toptyń beldi múshesi Jumataı Ospanuly da sóz aldy. Óz sózinde ol latyn álipbıine kóshý ult bolashaǵy úshin jasalyp jatqan ıgi bastama ekendigin aıtyp, osy tóńirekte tushshymdy oılaryn ortaǵa saldy.
Munan keıin sóz alǵan Almaty oblysynyń tilderdi damytý jónindegi basqarmasynyń bólim basshysy Týǵanaı Rahymberlına qazaq tilin latyn álipbıine kóshirýge qatysty basqarma tarapynan oblys kóleminde atqarylyp jatqan josparly jumystar jaıly tilge tıek etti. Sonymen birge latyn grafıkasyn qabyldaǵanda qandaı jeńildikter men múmkindikter qarastyrylǵany, jetistikterge jetý joldary týraly da keńinen baıandady.
Top músheleriniń tushshymdy oılaryn tyńdaǵan kópshilik qaýym da únsiz qalmaı ózderiniń saýaldaryn qoıyp, qanaǵattanarlyq jaýap aldy. Osy tusta qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi bolyp jumys isteıtin Roza Toqtasynqyzy telearnalardaǵy júrgizýshilerdiń «ń, ǵ» sekildi dybystardy aıta almaıtynyndyǵyna ishteı qynjylatynyn, latyn álipbıine kóshken kezde osyndaı kemshin áreketterdiń orny tolysatyna senim bildirdi.
Kezdesý sońynda okrýg ákimi Esenǵalı Esenhanuly barlyq qatysýshylar atynan aqparattyq-nasıhattyq topqa kezdesý ótkizgenderi úshin alǵysyn aıtty.
