Kóshpendi ómir saltyn ustanǵan qazaq halqy ǵasyrlar boıy maldyń júni men etin paıdalanǵany belgili. Ata-balalarymyz qoı júninen túrli buıymdar jasap, kúndelikti ómirinde keńinen paıdalandy. Atadan qalǵan kıiz basý, syrmaq syrý isi áli kúnge deıin jalǵasyp keledi.
Kóne tarıhtyń qatpar-qatparyna úńilsek, kıizdiń alǵashqy nusqalary adamdar qola dáýirde tas úılerin tastap, kóshpeli ómir jaǵdaıyna kóshken tusta paıdalana bastaǵanyn baıqaımyz. Sondyqtan qola dáýirdegi tas úıler kıiz úılerdiń pishini sekildi dóńgelek, kúmbezdi, jaryq tóbesinen kún sáýlesi túsetindeı etip jasaǵan.
Ejelgi saqtar úıge ár beretin tekemet, syrmaqtar jasap qana qoımaı, kıizden ártúrli kıim úlgilerin de tikken. Arada qansha ǵasyr ótse de kıiz basýdyń ádis-tásilderi eshbir ózgerissiz bizge jetkeni barshaǵa málim. Saqtardyń kıiz buıymdarynyń qazirgi kıiz, syrmaq, tekemetten aıyrmashylyǵy tek qana beıneleý mánerinde bolǵan.
Ata babalarymyz qoıdyń kúzem júnin týlaqqa salyp sabap, shıge shabaqtap tartqan. Odan keıin ústine sýyq sý búrkip, shıdi orap, arqanmen shańdyp býady. Odan soń onyń ústine ystyq sý quıady. Kıiz basýshylar shıdiń ortasyna bostaý arqan salyp, kıizdi teýip domalatatyny barshaǵa málim. Shıden alynǵan kıizdi on shaqty áıel bilekpen ılep bolǵan soń keptirgen. Osy tehnologıa aýyldy jerlerde áli kúnge deıin qoldanamyz.
Kóshpendiler kóktem kelip, aýa-raıy jylynǵan sátte «qoı qyrqý», «jún sabaý», «kıiz basý» jumystaryna kirisken. Kıiz basýǵa júndi sabynmen jýyp, kúnge keptiredi. Sodan soń júndi sabaýmen sabap, shań-tozańnan aryltqan soń uıysqanyn jazý úshin tútken. Kıiz basýǵa júnniń tabıǵı túsin paıdalanǵan. Al tekemet, syrmaqtardyń betine salynatyn órnekterdiń júnin túrli-tústi boıaýlarmen boıaıdy.
Keńes ókimeti ornaǵanǵa deıin qazaq dalasynda órmek toqymaǵan, is tikpegen qyzdar men áıelder bolmaǵan. 1968 jyldary qazaq ónerin zerttegen ǵalym M.Krasovskıı osyndaı tujyrym jasapty. Kıiz basý jumysynda qazaqtardyń sheberligi joǵary dárejede bolǵany jaıynda I.Ia.Solovsev: «Qazaqtar kıizdi óte tez jáne sapaly etip basady. Bul jóninen orystyń kıiz basýshylary olarmen jarysqa túse almaıdy» dep jazǵan. S.M.Dýdın alpys bettik álbomǵa akvarelmen kilem, kıiz, aǵashtan jasalǵan buıymdardyń sýretin salǵan.
Al syrmaq elimizdiń ár aımaǵynda ártúrli daıyndalǵan. Syrmaqty Aqmola óńirinde «oıýly tekemet» dep ataıdy. Zamanymyzǵa qaraı syrmaq jasaý tásili ózgerip, qazir eki tústi matany qıýlastyryp salynǵan oıýly ashyq tústi jolaqtarmen jıektep tigedi. Mundaı syrmaq kıiz syrmaqqa qaraǵanda tez tozady. Barqyt, púlishten syrmaq tigý Keńestik kezende paıda bolǵany anyq.
Tekemet, syrmaq oıý-órnekpen naqyshtalǵanymen qoldaný aıasynda aıyrmashylyq bar. Syrmaqtyń kıizi juqa bolyp keledi, oǵan sheti jıektelip, aplıkasıa tásilimen tigiledi. Onyń birneshe túri bar. Olar – «kósh syrmaq», «tósenish syrmaq», «tór syrmaq», «tósekaldy syrmaq» dep Bulardyn kólemi ártúrli jáne túsi aq, qara, jıekti syrmaq bolǵan. Ár syrmaqtyń ataýy onyń jasalý tásilin anyqtap túr.
S.Qasymanovtyń pikirinshe «aq syrmaqty» qazaqtyń eski ǵurpynda kóbinese úılenbeı oń jaqta otyrǵan qyzdyń nemese qara jamylyp, joqtaý aıtyp otyrǵan jesirdiń astyna tósegen. Al «debiske syrmaqty» jas kelinshekter men kúıeý jigitterge tósegen. Ondaı syrmaqty tús kıizdiń ornyna da qoldanǵan.
Tekemet jasaýda da ár óńirdiń qoltańbasy kórinip turǵan. Mysaly, Ońtústikte tekemettiń ortańǵy bóligin shymqaı qyzyl túske boıap, ústine túr salsa, Batys Qazaqstanda aq tekemetiń betine jińishkelep, jıektep «taldyrma oıý» salyp, ortańǵy bóligin romby buryshtaryna bólgen. «Taldyrma salý» salý úrdisi Jetisý óńirinde de kezdesedi. Onyń Batys Qazaqstandaǵy qazaqtardikinen aıyrmashylyǵy – taldyrma oıýlary jalpaq, syrmaq oıýlary ekildi bolyp kelgen. Keıbir jerlerde tekemettiń eki betine oıý da salǵan.
Q.Muqanov tekemetke salatyn oıýlar túrin bylaı toptastyrady. Jan-janýarlarǵa baılanysty oıý-órnekter – «qoshqarmúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «tarmaqmúıiz», «qyryqmúıiz», «kiltmúıiz», «arqanmúıiz», «buǵymúıiz», «maralmúıiz», «túıetaban», «ıtquıryq», «quskanat», «jarqanat», «qarǵatuıaq» dese, al ósimdik tárizdi oıý-órnekterdi – «gúl», «japyraq», «badam», «shyrmaýyq», «qıaq» dep jiktegen.
Kıiz basý, syrmaq syrý, túkti kilem jáne alasha toqý saq dáýirinen bastaý alady. Júnnen toqylatyn zattardyń jasalý tehnologıasy ǵasyrlar boıy ózgermeı, kóshpelilerdiń dástúrli ónerine aınalǵan. İri óndiristerde daıyndalǵan kilem, alashalardan góri sheberlerdiń qolynan shyqqan buıymdar áldeqaıda kórkem, sapasy joǵary bolǵan.
Qazirgi sheberler kıiz buıymdaryna stılızasıalanǵan oıý-órnek qoldanady. Saq dáýirinde kıiz buıymdar men túkti kilemderde ań, janýarlar, mıftik obrazdaǵy qustar beınelengen. Saq sheberleri óner týyndylaryna qustar men jan-janýarlardyń bastaryn kishireıtip nemese ádetten tys úlkeıtip, stılızasıalanǵan nusqasyn túrli kompozısıada beınelegen.
Saq sheberleriniń mundaı máneri ǵylymda «ań stıli» nemese «zoomıftyq stıl» dep atalady. Saq sheberleri stılızasıalanǵan oıý-órnektermen qatar túskıizderge adamdy, ań, qus, janýarlardyń qımyl ústindegi beınesin salǵan. Mundaı túskıizder saqtardyń dúnıetanymy men rýhanı ómirinen kóp aqparat beredi. Kıim men kilemderde saq sheberleri óz kezeńine tán qubylystardy beıneleýge tyrysqan.
Búginde qazaq qolóner sheberleri sol dástúrdi ary qaraı jalǵastyryp, qazaqtyń kıiz basý, syrmaq syrý ónerin barynsha damytyp, oǵan zańmanaýı reńk berýde. Osylaısha qazaqtyń qolóner buıymdary jan-jaqty damýda.
Aınur JUMAHAN
