Statısıka boıynsha, 2023 jyly Qazaqstanda sheteldik hakerler 223 mıllıon ret kıbershabýyl jasaǵan. Memlekettik tehnıkalyq qyzmettiń málimetinshe, Qazaqstanǵa kıbershabýyldar negizinen Ýkraına, AQSH, Polsha, Reseı jáne Qytaıdan jasalǵan. Eń kóp shabýyldar memlekettik sektorǵa jasalǵan – 62 paıyz. Qazaqstannyń soltústik óńirlerinde (Soltústik Qazaqstan oblysy, Aqmola oblysy, Qostanaı oblysy)hakerlik shabýylda erekshe belsendilik baıqalǵan. Kıbershabýyl - bul kompúterlik júıelerdi paıdalaný men zaqymdaýdyń, derekterdi urlaýdyń nemese bıznes-prosesterdi buzýdyń zańsyz joly.  Bul shabýyldaýshy derekterdiń qupıalylyǵyn nemese tutastyǵyn buzý, aqparattyq jáne komersıalyq júıelerge nemese kompúterlik jelilerge ruqsatsyz qol jetkizý úshin sıfrlyq ortada jasaı alatyn dushpandyq áreketter deýge de bolady. Búginde túrli BAQ-ta kıbershabýyl nemese kıberqylmysqa qatysty jańalyqtar shyǵyp jatady. Alaıda qarapaıym adamdar ol qylmys ózine qatysty jasalmasa, onyń qanshalyq qaýipti ekenin túsinbeı jatady. Árıne, kıbershabýyldardyń túri kóp, sonyń ishinde vırýstar, troıandyq baǵdarlamalar, DDoS shabýyldary, fıshıng, ınjenerlik hakerlik jáne basqalar. Kıbershabýyldan qorǵaý keshendi tásildi qajet etedi. Sebebi bul termınderdiń kóbi IT salasynan alys, qarapaıym azamattarǵa túsiniksiz bolýy múmkin.

Kıbershabýyldardyń sátti jasalýy - kompanıalardyń aqparattyq tehnologıalar ınfraqurylymynyń osaldyǵyna baılanysty ekeni anyq. Osy aqıqatty eskere otyryp, kóptegen uıym aqparattyq qaýipsizdik resýrstaryn nyǵaıtýǵa tyrysyp jatady. Osy oraıdy qazaqstandyq IT maman Jomart Qasym kıberqaýipsizdik jáne ony saqtamaýdyń saldary týraly túsindirip berdi.

Kıberqaýipsizdik degen ne? Qarapaıym tilmen túsindire ketseńiz

Jalpy kıberqaýipsizdik – kompúterlerdi, jelilerdi, baǵdarlamalyq qosymshalardy, mańyzdy júıelerdi jáne derekterdi yqtımal sandyq qaýipterden qorǵaý degen sóz. Kez kelgen mekeme nemese uıym tutynýshylardyń senimin saqtaý úshin jáne retteýshi talaptardy saqtaý úshin derekter qaýipsizdigin qamtamasyz etýge jaýapty ári mindetti. Olar kıberqaýipsizdik sharalaryn saqtaıdy jáne qupıa derekterdi ruqsatsyz kirýden qorǵaý jáne iskerlik operasıalarda qajetsiz jelilik áreketten týyndaǵan úzilisterdi boldyrmaý úshin arnaıy quraldardy paıdalanady. Uıymdar adamdar, prosester jáne tehnologıalar úshin sıfrlyq qaýipsizdik tájirıbesin ońtaılandyrý arqyly kıberqaýipsizdikti qamtamasyz etedi. Energetıka, kólik, bólshek saýda jáne ónerkásip sıaqty salalardaǵy kompanıalar tutynýshylarǵa tıimdi qyzmet kórsetý jáne únemdi bıznes operasıalaryn qamtamasyz etý úshin sıfrlyq júıelerdi paıdalanady. Olar ózderiniń fızıkalyq aktıvterin qalaı qorǵasa, olardyń sıfrlyq aktıvteriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý kerek, sondaı-aq óz júıelerin qasaqana kirýden saqtaýy kerek. Kompúterlik júıelerge, jelilerge nemese qosylǵan qurylǵylarǵa ádeıi buzyp kiri jáne olarǵa ruqsatsyz kirý kıbershabýyl dep atalady. Kıbershabýyl sátti jasalǵan jaǵdaıda qupıa derekterdi ashýǵa, urlaýǵa, joıýǵa nemese ózgertýge ákelýi múmkin.

Kıbershabýyldar júıeler men áleýmettik jelilerdi qarapaıym buzýdan bastap fıshıngtik shabýyldarǵa, zıandy baǵdarlamalardy qosa alǵanda, tólemdik baǵdarlamalyq qamtamasyz etý, jeke bas derekterin urlaý sekildi shabýyldaryna deıin bolýy múmkin. Bul jeke basyna da, qarjylyq jaǵynan da aýyr. Kıbershabýyldar arqyly urlanǵan aqsha kólemi únemi ósip otyrady jáne 2020 jyly shamamen 1 trıllıon dollarǵa jetken eken.

Bizdiń qoǵamkıberqaýipsizdik degen uǵymdy durys túsinip júr dep oılaısyz ba?

Qazirgi zamanaýı álemde kıbershabýyldar sanynyń jyldam kóbeıip jatqany baıqalady. Álemdik jáne qazaqstandyq BAQ jańalyqtar lentasynda kún saıyn kıbershabýyldar týraly habarlap jatady. Kásiporyndar men memlekettik organdar shabýyldar tosqaýylyna tótep berýge tyrysyp ta jatyr, hakerler qarapaıym azamattardyń banktik shottaryna «urlyqqa» túsip jatyr, sondyqtan sıfrlyq álemdegi qaýipterden senimdi qorǵaý - negizgi qajettilikke aınalyp jatyr.

Bizdiń qoǵam «Kıberqaýipsizdik» jáne «aqparattyq qaýipsizdik» termınderin shatastyryp jatady. Olar jıi sınonım retinde de qoldanylady. Alaıda, is júzinde bul termınder óte ártúrli jáne bir-biriiń ornyn basa almaıdy. Kıberqaýipsizdik - kıberkeńistiktegi shabýyldardan qorǵaýdy bildiredi, al aqparattyq qaýipsizdik - analogty nemese sıfrlyq bolýyna qaramastan, kez kelgen túrdegi qaýipterden derekterdi qorǵaýdy bildiredi.

Elde kıberqylmystyń artýyna ne sebep dep oılaısyz?

Kıberqylmys qarqyndy damyp kele jatqan bıznes úshin de, úkimet úshin de, qoǵam úshin de qaýipti. Kıberqylmys kóbeıý ústinde jáne biz tórtinshi ónerkásiptik revolúsıa dep atalatyn sıfrlyq dáýirge qadam basqan saıyn, kıberqylmys ta kúrdelirek jáne aýyr zardaptarǵa ıe bolyp barady. Kıberqylmyskerler myqtyraq  bola túsken saıyn, olardyń áreketteri bizdiń ómirimizge, qoǵamǵa qandaı da bir túrde áser etedi.

Kóptegen Jeli paıdalanýshylary kıbershabýyldardyń qaýipti ekenin túsine bermeıdi, sondyqtan jeli «gıgıenasy» boıynsha negizgi qarapaıym erejelerdi saqtamaı jatady. Statısıkaǵa sáıkes, jeke nemese kompanıanyń qupıa derekteri týraly aqparattyń tarap ketýi paıdalanýshynyń óziniń abaısyz áreketinen nemese adam, kompanıa paıdalanatyn qyzmet qyzmetkerleriniń qateleri nemese zıandy áreketteri saldarynan bolady.  Buǵan jol bermeý úshin kóbinese qorǵanys sharalaryn únemi jańartyp otyrý kerek, antıvırýstyq jáne operasıalyq júıeni jańartyp otyrý kerek.

Kıbershabýyldyń artýyna eń basty ári eń kóp taraǵan sebebi – jeke derekterde qoldanatyn qupıasózdiń tym ońaı bolýy. Buǵan mysal retinde Eýropada júrgizilgen saýalnamany aıtýǵa bolady. Saýalnamaǵa Eýropadaǵy 10 elden 11 myń qyzmetker qatysqan. Olardyń 34 paıyzy birneshe platformada birdeı qupıasóz qoldanatynyn aıtqan. 27 paıyzy jumys ýaqyty bitkennen keıin kompúterdegi derekterdi óshirýdi umytatynyn aıtsa, taǵy 24 paıyzy qoǵamdyq Wi-Fi-dy qoldanatynyn jetkizgen. 18 paıyz qyzmetker qupıasózderin bir jerge jazyp qoıatyny aıtqan. Iaǵnı eger qıyn qupıasóz qoıǵan jaǵdaıda kıberqylmystyń qurbany bolmaý múmkindigi kóp. Qupıasóz qurastyrýda barynsha túrli sımvoldardy qoldanǵan jón.

Sonymen qatar, kompúterge júkteıtin túrli baǵdarlamadan da saq bolǵan jón. Sebebi olar da búgingi tańda qaýipti bolyp sanalady. Qosymshalardy ýaqytynda jańartyp, antıvırýstar ornatyp turǵan durys.  Kıbershabýyldyń artý sebebiniń biri de sol.

Sonymen qatar, sarapshylardyń pikirinshe, jyldan jylǵa kúsheıip kele jatqan aqparattyq qaýipsizdik salasyndaǵy mamandardyń tapshylyǵyn atap ótken jón. IT- salasynda únemi bilikti kadrlardyń – ázirleýshilerdiń, testerlerdiń, aqparattyq qaýipsizdik jónindegi mamandardyń tapshylyǵy baıqalady.Ásirese aqparattyq qaýipsizdik qyzmetkerlerine degen qajettilik kóp: zertteýlerge sáıkes, kompanıalardyń shamamen 45 paıyzynda kıberqaýipsizdik boıynsha sarapshylar jetispeıdi. Bul qazirgi zamanǵy uıymdarǵa, memlekettik jáne komersıalyq uıymdarǵa kıbershabýyldar maıdanynyń keńeıýi jaǵdaıynda týyndaǵan júıelik problema.

Bul saladaǵy kadrlardyń jetispeýshiligi máselesi bıznes úshin de, memlekettik qurylymdar úshin de ózekti. Komersıalyq kompanıalarǵa keletin bolsaq, saýalnama nátıjeleri boıynsha kóptegen kásiporyndarda kıberqaýipsizdik boıynsha 1-5 maman jumys isteıdi. Al memlekettik sektorda da jaǵdaı óte kúrdeli. Jalpy, aqparattyq qaýipsizdik salasyndaǵy kadrlardyń tapshylyǵy tehnologıa mamandarynyń jetispeýshiliginen emes, tar beıindi mamandardyń jetispeýshiliginen týyndaıdy. Olardy daıyndaý qıyn ári qymbatqa túsedi.

Kıberqylmystardyń artynda kim tur dep oılaısyz?

Eń aldymen, árıne, kıberqylmystyń artynda hakerler turǵanyn atap ótý kerek. Kıberqylmys – kúrdeli qubyly deýge bolar. Hakerler kek alý nıetimen nemese zańsyz joldar arqyly komersıalyq nemese saıası artyqshylyqtarǵa ıe bolý nıetimen osyndaı qylmystarǵa baryp turady. Hakerlerge motıvasıa bolatyn taǵy bir faktor - qosymsha paıda. Osy oraıda hakerlerdiń kıberqylmysqa barýyna sebep bolatyn nárselerdi atap ótkim kelip otyr, olar:

• Birinshiden, qarjylyq paıdatabý - bul uıymǵa, ıa bolmasa jeke tulǵaǵa shabýyl jasaýdyń eń tanymal sebebi. Shabýyldyń bul túri kóbinese tikeleı shabýyl (mysaly, jeke basynyń derekterin urlaý, alaıaqtyq) nemese janama shabýyl (qyzmet atyn jamylǵan zıandy baǵdarlamany nemese tólem baǵdarlamalyq quralyn satý) arqyly qarjylyq paıda alýdy qamtıdy.
• Ekinshi sebep - ıdeologıalyq sebep: sizdiń jazylýshy sizdiń bedelińizge nuqsan keltirýge, tutynýshylaryńyzǵa qyzmet kórsetýge tosqaýyl qoıýǵa nemese óziniń úgit-nasıhat málimdemelerin taratýǵa nemese qorshaǵan ortaǵa aıqyn qaýipterdi joıý úshin júıeńizge dıversıa jasaýǵa tyrysady, mysaly, kberqylmysty jasaǵan adam kek saqtaǵan burynǵy qyzmetkerler bolýy múmkin.
• Úshinshisi - saıası sebepter: hakerler júıege saıası nemese áleýmettik sebeptermen kirýi múmkin. Salystyrmaly túrde sońǵy ýaqytqa deıin bul astyrtyn uıymdardyń aýmaǵy boldy. AQSH-taǵy saılaý jáne Facebook derekteriniń urlanýy úkimetter men saıası partıalardyń hakerlik shabýyldar arqyly óz maqsattaryna jetýdegi rólin kórsetti.
• Sońǵy sebep - ataq pen qyzyǵýshylyq: shabýyldyń bul túriniń sebebi kúrdeli qıyndyqtardy jeńýge jáne jelilerge kirý joldaryn anyqtaýǵa umtylý bolyp tabylady. Olar uıymnyń qaýipsizdik júıelerindegi osaldyqtardy izdeıtin jáne uıym olardy túzete alatyndaı olar týraly habarlaıtyn «aq qalpaq» hakerleri bolýy múmkin.

Búginde ǵalamtordaǵy túrli shabýyldan qalaı qorǵanýǵa bolady?

Árıne, kıbershabýyl – eger onyń aldyn alyp, saqtana bilseńiz qatty qorqynyshty nárse emes. Mysaly úıge kelgende nemese úıdi jınap bolǵannan keıin tamaq isher aldynda qolyńyzdy jýasyz, osylaısha ózińizdi qandaı da bir ınfeksıa juqtyryp alýdan saqtaısyz. Nemese pandemıa kezinde bárimiz dárigerlerdiń nusqaýlyǵyna qulaq asyp, maska taǵyp, áleýmettik qashyqtyq ty saqtap, qolymyzdy sanıtaızermen jýyp júrdik. Osylaısha koronavırýstan qorǵandyq. Al bul erejelerdi saqtamaǵan adamdar, ókinishke qaraı, ınfeksıa juqtyryp alyp jatty ǵoı. Sol sekildi kıbershabýyldyń aldyn almasańyz, jeke derekterińizge aıtarlyqtaı qaýip tónýi múmkin. Sondyqtan qaýiptiń aldyn alý úshin birneshe keńes berip ótsem dep edim:

1. Eń aldymen qandaı saıtqa kirip jatqanyńyzǵa mán berińiz. Saıtqa kirgen kezde «Iá, kelisemin» degen batyrmany nege kelisip jatqanyńyzdy naqty bilip almaı jatyp basýǵa asyqpańyz. Kompúterdegi jáne serverdegi baǵdarlamalyq quraldy únemi jańartyp otyryńyz. Derekterdiń saqtyq kóshirmesi durys konfıgýrasıalanǵanyn tekserińiz.
2. Eger elektrondyq poshtańyzǵa kelgen hatta faıl júktelgen bolsa ony júktemesten buryn tekserip alyńyz. Qujat beıtanys nemese elektrondy poshtasy túsiniksiz adamnan jáne buryn hat almaspaǵan adamnan kelse ol hattaǵy qujattardy júktemegenińiz durys.
3. Eger jeke derekterge qatysty bolsa óte qıyn qupıasóz qoıyp júrińiz
4. Eger zattardy onlaın satyp alǵandy jaqsy kórseńiz olardy tóleý úshin bólek bank kartasyn ashyp qoıǵanyńyz durys. Ol jerde saýdaǵa jumsaıtyn aqshadan artyn somma bolmaǵany abzal
5. Jelide tolyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin bólek elektrondyq poshta nemese baılanys nómirin alǵan jón.
6. Kásipkerler úshin mańyzdy keńes: jaǵdaıdyń qashan ýshyǵyp ketetinin kútpeńiz. Saıt – kez kelgen bıznes úshin mańyzdy qural. Al bızneske óte saq bolǵan durys. Bıznesti endi qolǵa alǵan sátte kıberqaýipsizdikke eshkim bas qatyrmaı jatady. Al 2-3 jyldan keıin hoster saıtyńyzdy jaıdan-jaı óshire salýy múmkin. Munyń aldyn alý úshin saıtyńyzdy jıi jańartyp turyńyz.