Jekeshelendirý barysynda «el enshisine beriledi» dep tilimdelgen dúnıeni kooperatıv qurý arqyly qaıta jınaqtaýǵa, qalyptasqan tehnologıany buzbaı óndiristik úderisti ári qaraı jalǵastyrýǵa bolatyn edi. Naryq ekonomıkasy álem úshin qalypty úrdis bolsa da, bizge onyń beımálim tustaryn eshkim úıretken joq. Osynaý bir almaǵaıyp zamanda keıbir jylpostar pysyqtyq tanytyp óndiristik kooperatıv qurǵan-dy. Biraq, keıinnen olardyń «paı jınap baı» atanǵany belgili boldy. Qazir olardyń kópshiligi ózderin «aspannan aıaǵy salbyrap túskendeı» sezinedi.
Jekeshelendirý nátıjesi jalpy kópshiliktiń kóńilinen shyqpady. Keńesten qalǵan jyrtysty keregine jaratqan buqaranyń shama-sharqy uzaqqa jetpedi. Ósim beretin malymyz quny kók tıyn bolyp, sabyn men araqqa aıyrbastalyp, sarqylyp bitti. Sóıtip, halyq qolynda sońynda jer tilimine shartty túrde berilgen quqyqtary (úlesteri) ǵana qaldy.
Úkimet naryq talaptaryn túsinip úlgermegen aýyl turǵyndaryna «Úlesterińdi zańdastyryp ne jeke sharýa bol, ne bolmasa kásiporyndardyń jarǵysyna quıyp quryltaıshylar qataryna kir» degen shart qoıǵany áli esimizde. Azyn-aýlaq quraly bar azamattar sharýa qojalyqtaryn quryp, jeke ketti. Batyldyq pen derbestik tanyta almaǵandar jer úlesterin kásiporyndarǵa tapsyrdy. Biraq odan áli de paıdasyn kóre almaı júr.
Osylaısha taraǵan kolhozdar men sovhozdardyń ornyna aýyl turǵyndarynyń múliktik paılary men jer úlesterinen quralǵan seriktestikter men aksıonerlik qoǵamdar paıda boldy. Joǵaryda aıtqandaı óz úlesterin berip, odan eshqandaı paıda kórmegen qara halyq úıdegi óziniń qosalqy sharýashylyǵyna úmit artty. Búgingi tańda osy úı sharýashylyqtary Qazaqstanda óndiriletin mal ónimderiniń 70%-ǵa jýyǵyn eshbir tehnologıasyz jáne de memleket tarapynan beriletin kómeksiz berip otyr. Al eger olardy zamanaýı tehnologıalarǵa tartyp memleket tarapynan qoldaý kórsetse, úı sharýashylyqtarynan quralǵan kooperatıvterdiń bereri de eselenip, aýyldaǵy halyqtyń turmys deńgeıi aıtarlyqtaı kóteriler edi.
Alaıda bul máseleni sheshýdiń áli de bolsa jergilikti jerlerge beıimdelgen sara joly tabylmaı keledi. Osy jóninde áńgime qozǵalsa kóbi shet elderdiń tájirıbesine júginedi. Árıne, olardyń kooperatıv qozǵalysyn damytýdaǵy jetistikteri orasan zor. Ondaı deńgeıge olar birte birte, ondaǵan, tipti júzdegen jyldar ishinde jetti emes pe? Biz bolsaq solardyń úlgisin tez arada ózimizge engizbekpiz. Biraq oǵan qoǵam daıyn ba, jergilikti jerlerdegi jaǵdaı sheteldik úlgini qabyldaı ala ma degen suraqtarǵa jaýap joq. Sol sebepterden de osy baǵytta istelgen jumys nátıjesiz aıaqtalýda.
Qysqa jip baılaýǵa kelse de...
Sharýa qojalyqtaryna qaıtyp oralaıyq. Bastapqyda olardyń jaǵdaıy kóńil kónshiterlik boldy dep aıtýdyń reti kelmeıdi. Dóńgelegi bolsa traktory joq, arbasy bolsa aty joq jańa agrobıznesmenderdiń alǵashqy on-on bes jyly jumys quralyn qalyptastyryp, etekterin jaýyp, esterin jınaýmen ketti. Bir-birine táýeldi, kiriptar bolǵysy kelmeı, jer alqaby az bolsa da árqaısysy ózine jeke tehnıka aldy. Tirnektep jıǵan aqshasy men nesıe rásimdep satyp alynǵan qural-jabdyqtyń qýattylyǵy óndiristegi naqty qajettilikten anaǵurlym kóp bolǵandyqtan, alynǵan zat bos turdy. Nátıjesinde shyǵarǵan ónimniń ózindik quny ósip, ekonomıkalyq tıimdilik tómendedi. Dál osy jerde kishigirim sharýalardy da kooperatıv arqyly biriktirip jiberýdiń reti kelip edi... Átteń, onyń jolynda da naqty áreket bolmady.
Úı sharýashylyqtaryna qaıta oralaıyq. Kooperatıv qurý boıynsha memleket tarapynan osydan on bes jyl buryn bolǵan sony serpindi jobany eske alaıyqshy...
Lızıń pen nesıe syıaqylary 9 ben 11 paıyz bolyp turǵanda «SPK» degen 5 paıyzdyq jańa baǵdarlama bulttan shyǵa kelgen kúndeı jarq ete tústi. Shynyn aıtý kerek, birneshe adam birigip sút jınaımyn dese jeńildetilgen tártipte beriletin óte arzan nesıe aýyl arasyna tym shıki kúıinde ketti. Onyń ústine úı-úıdi aralap eshkim nasıhat jumysyn júrgizbegendikten baǵdarlama týraly aqparat oblys pen aýdandardaǵy kabınetterden aryǵa shyǵa qoımady. Alaıaqtar sybyr-kúbirmen taraǵan aqparatty estip alyp, kooperatıvke kirgen adamdardyń jalǵan tizimin jasap, arzan nesıeni talan-tarajǵa saldy. Onyń 90 paıyzy qaıtarýsyz qalǵandyqtan nesıe beretin uıym da, aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi de bul taqyryptan at tonyn ala qashty. Baǵdarlamanyń avtorlarynan «jobalaryń nelikten jabyldy» dep surasańyz, «sharttary shıki boldy» dep moıyndaýdyń ornyna «halyq birigýge daıyn emes», «bul ýtopıa eken», «kooperatıv qurý tıimsiz» dep, sýdyrlata jónelýden taıynbaıtyn. Kezinde osyndaı jaýaptary úshin keıbir azamattarmen jaǵa jyrtysýǵa deıin bardym.
Eshten kesh jaqsy
Mamyrdyń basynda COVID-19 pandemıasynan sal (paralıch) kúıine jetken ekonomıkany qaıta qolǵa alý kerektigin tapsyrǵan Prezıdentimiz úı sharýashylyqtaryna erekshe nazar aýdardy! Bul endi aýyldaǵy sharýa baqqan aǵaıynǵa birigip, tirlik etemiz deýge týyp turǵan naǵyz juldyzdy sát degim keledi. Óıtkeni, Prezıdentimizdiń ózi batıqasyn berip, eki tizgin bir shylbyrdy qolymyzǵa ustatyp otyr ǵoı. Qyrýar qarjy da bólinedi. Endi ne kerek? Qalaı bolǵanda da osy kúnderde kooperatıv qurýdy aqı-taqı sóz etýdiń naǵyz tarıhı sáti týyp turǵanyn esten shyǵarmaýymyz qajet. Tipti, sóz etip, naıqalyp júrip almaı, bilekti sybanyp jiberip iske kireıik. Ómir talaby, jahandy jaılaǵan jaısyz indet bizden osyny talap etip otyrǵanyn barlyq jan-tánimizben sezinýimiz kerek, aǵaıyn!..
Endeshe, kooperasıa aýyl turǵyndaryna ne beredi, ol qalaı qurylady, ol úshin ne isteý kerek degen qarapaıym suraqtarǵa keleıik. Buǵan deıin de qurmaqshy bolyp edik qoı, nege qurylmady deýshiler de tabylar, olarǵa da jaýap berip kórelik.
Jalpy kooperatıv qurý múmkin be degen suraqqa saıasatkerler men sarapshylar áli de naqty jaýap tappaı keledi. Dese de pikir bildirýshilerdiń basym kópshiligi pesımıser tarapynda, saryýaıym soǵyp ketetini de jasyryn emes. Ókinishti! «70 jyl kollektıvtenýden sharshaǵan halyqtyń ujymdasa jumys isteýge qulqy joq», «bul da baıaǵydaǵy kolhozdasamyz degenniń bir túri ǵoı... » degen bos áńgimeni alǵa tartyp, kooperasıa jumysyn tejep jatqandar áli de jetip artylady.
Biraq, 2016 jyly vedomstvomyzǵa jańa basshynyń kelýimen kooperasıa taqyryby jandana bastady. Ideıa da, nıet te keremet. «Aýyl sharýashylyǵyn qarjylaı qoldaý qory» buryn sońdy bolmaǵan prınsıpti qoldana otyryp, kooperatıv qurýshylarǵa keremet baǵdarlama syılasa, mınıstrlik ınvestısıalyq sýbsıdıa jaǵyn jaınatyp qoıdy. Nátıjesinde Qazaqstan boıynsha 157 eldi mekende quny 5 mıllıondyq sút jınaıtyn beketter ornatyldy. Salıqaly nesıe saıasaty men ınvestısıalyq sýbsıdıa sol beketterdiń kooperatıvter úshin qoljetimdi bolýyna arqaý edi. Sol kezdegi basshylardyń ójettiligine áli de bas ıemin.
Áreket bolmasa bereket joq
Qoǵamdy bir ıdeıa tóńiregine jınaý ońaı sharýa emes. Biriktirý jolyndaǵy eń basty shyǵyn ýaqyt pen júıke ekenin jaqsy bilemiz. Ár adammen jeke kezdesip, oǵan birigýdiń tıimdi joldaryn táptishtep túsindirý kerek. Alaıda, ádettegideı ortalyqtan bastalǵan baǵdarlama jergilikti jerde pármendiligin joǵaltyp aldy. Kooperasıa jalaýyn jyqpaǵan mınıstrliktiń kinási joq ekenin aıta ketý kerek. Bul jumysqa ákimder jaýapty boldy. Olardyń baıaǵy aqsha jetispeıdi degen syltaýy men «bastaımyz, qalǵanyn kóre jatarmyz» degen selqostyǵy jumystyń berekesin ketirdi. Oblys jetekshileriniń qolynda áleýmettik-kásipkerlik korporasıalar sıaqty qarjy ınstıtýttary bolsa da, olar bul baǵdarlamaǵa tartylmady. Aqyry ákimderdiń halyqty kooperatıvke kirý boıynsha nasıhattaý jumysy asyǵys ári sapasyz ótti. Aqsha qarastyrmaǵan soń úgitteý jumysy tálimin tájirıbeden alǵan adamdarǵa emes, ákimdiktiń sóıleýden sharshamaıtyn mamandaryna tapsyryldy. Olar bolsa kez-kelgen jańalyqqa kúmánmen qaraıtyn aýyl turǵyndarynyń bir-eki ótkir suraǵyna tıisinshe durys jaýap bere almaı, degbiri qashyp, sózderiniń basy kúńgir, aıaǵy mińgir bolyp, bastaǵan isterin aıaqsyz qaldyrdy. «Jospar qaıda?» dep tóbeden toqpaqtap jatqan soń kooperatıvterdi qaǵaz júzinde syqıtyp, qurdy da qoıdy. Sóıtip, «Áp-ádemi án edi, pushyq aıtyp qor qyldy» boldy da shyqty. Týrasyn aıtqanda tyń sharýa qolǵa alynbaı jatyp, aıaǵy qurdymǵa ketti...
Sonymen qatar, baǵdarlamada aýyl adamdaryn kooperatıvke múshe bolyp kirýge, ne bolmasa sonyń qyzmetin tutynýǵa múddeli etetin, quramyna kirgennen keıin kooperatıvti basqarý jumysyna jan-tánimen kirip ketýge yntalandyratyn múmkindikter usynylmady. Halyqqa eń aldymen sút saqtaıtyn oryn emes, sol sútti óndirýge qajet jem-shóptiń qoljetimdiligi ýaıym boldy. Shabyndyǵy men astyǵy mol soltústik óńirlerdiń ózinde shóp kelisiniń baǵasy 25 teńgeden assa, arpa kelisiniń baǵasy 60 teńgege deıin kóterildi...
Eki jyl óte kele kooperatıv prosesiniń tamyryna qaıta balta shabyldy. AÓK-ń saıasat arenasyna qaıtyp kelgen «60 myń tonnalyq alyp azamattar» kooperatıv jumysyn jalǵastyrý ornyna, aldyńǵylardy tabalap, «birlik túbi tirlik» degen uly uǵymdy túbirimen julyp tastaýdy maqsat tutty. Sebebi, bul jerde tek iri sharýashylyqtardyń múddesi kózdeldi. Al olar óz kezeginde aýyl adamdarynyń birigip, kooperatıv quryp, básekege túsýine qulyqsyz boldy. Sonymen qatar, memleketten beriletin sýbsıdıa «jetpeı qalady» degen táýekel barda, «Baıdyń malyn baıǵus qyzǵanady» - degendeı olarǵa artyq aýyz – ash qursaqty qosh kórmedi. Megafermalardy ǵana moıyndaıtyndardyń bar armany «úı sharýashylyqtary» sanatyn, kooperatıvke qarastyrylǵan azdaǵan sýbsıdıany joıýǵa baǵyttaldy. Aýyz ashsań, «Aýyldaǵy mal – aýrý taratqysh. El arasynda jatypisherler kóp. Jaýapkershilik múldem joq» degen pikirler kóldeneń tartyldy.
Ádildik úshin aıtaıyn – ol ras, iri qara maldy aýyl turǵyndary sharýashylyq deńgeıindegideı tehnologıaǵa sáıkes baǵa almaıdy. Biraq, oǵan kóngen halyq bar ma? Jalaqysy jaqsy jumys berip jatsaq bir sári... Jaǵdaı jasamadyq pa – maldy úıde ustama dep talap ete almaımyz. Aýyl halqy bolsa kiris kózin arttyryp, jaqsy ómir súrýdi qalaıdy. Olarǵa bar keregi sol. Al endi osyndaı jaǵdaıda úı sharýashylyǵynyń qolyndaǵy 1,9 mln. bas urǵashy maldy qaıtpekpiz? Jylyna 1,5 mln. bastan astam buzaý ákeletin áleýeti bar «úı sharýashylyqtaryn» ysyryp tastap, shetelden mal tasımyz ba, qalaı? Menińshe, Prezıdentimizdiń sońǵy úndeýinde aýyl turǵyndarynyń birigý jolyn yntalandyratyn erekshe baǵdarlama kerek ekendiginiń aıtylýy beker emes.
Jumyla kótergen júk jeńil
Ondaı baǵdarlamany biz Aqmola oblysy Aqkól aýdanynyń Azat aýylynda júzege asyrýdy qolǵa aldyq. Teorıadan naqty iske kóshetin kezeńde 1 mln. 700 myń úı sharýashylyǵyn kooperasıa arqyly damytý máselesin kabınet deńgeıinde ıdeıa jınaý arqyly sheshýge bolmaıdy. Oǵan ýaqyt joq. Oblys ákimderi men quzyrly organdarǵa bizdiń tájirıbeni qoldaný boıynsha tapsyrma berilse jetkilikti. Bilgenimizben bólisýge biz daıynbyz.
Kooperatıvimizdiń qurylý tarıhy
Eń aldymen «aýyl turǵyndarynyń birigip jumys isteýi úshin naqty ne isteý kerek jáne kooperatıv qurylǵan jaǵdaıda, onyń turaqtylyǵyn qalaı qamtamasyz ete alamyz?» degen eki suraqqa S. Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıtetiniń ǵalymdarynyń ǵylymı kózqarastarymen qatar jergilikti jaǵdaı men halyqtyń oıyn bir-birimen úılestire otyryp, jaýap izdedik. Basty bilgenimiz – kooperatıv qurýda alǵashqy qadamdy adam emes, memleket ne mesenat jasaýy tıis. Ia, bul istiń baıybyna baryp, túsiný qıyn. Dese de, osynaý zamanda «Aldymen qosylyńdar, sosyn baryp kerek-jaraqtaryńdy alyp beremiz» degen ýáde bos sóz bolady. Aıtylatyn sóz «Minekeı, qajetterińe jaratatyn dúnıe daıyn, kelińder, paıdasyn birge kórińder» bolý kerek!
Qarapaıym mysalmen túsindirip kóreıik. Qaladaǵy páter ıeleri kooperatıvterin (KSK) bir sát kózge elesteteıikshi. Máselen sizge jáne kórshilerińizge turǵyn úı jertólesindegi bos oryndy tıimdi paıdalanýǵa bolady. Kooperatıvtik dúken ashsańyz, kórshilerińiz sol jerden azyq-túlikti basqa saýda oryndaryna qaraǵanda, kem degende 30 paıyzǵa arzan ala alady. Jaqsy ıdeıa ma? Árıne! Biraq keshke taman dáliz aldynda halyqtyń basyn qosyp «Aqsha jınaıyq, ne bolmasa nesıe alaıyq ta dúken quraıyq», dep kórińizshi. «Jarymes» degen atqa ıe bolasyz! Oǵan qosa aıta-aıta jaqsy ıdeıadan ózińiz de sharshaısyz. Al endi ózińiz aqsha taýyp dúken ashsańyz she? Onda kórshilerińizdiń problemasy sizdiń oıyńyzǵa da kirip shyqpasy anyq. Óıtkeni siz - jeke kásipkersiz. Bul ekonomıkanyń qatal zańdylyǵy.
Sonda kórshilerdiń arzan baǵamen azyq-túlik alý qajettiligin de, sizdiń dúkenge jalǵyz ıelik etip, baǵany kóterip dandaısyp ketpeýińizdiń de, turǵyn úı jertólesindegi orynnyń bos turmaı, tıimdi paıdalanylýynyń da kepili ne? Jaýap bireý – syrttan kelgen adal kómek pen batyl qadam! Minekeı, týra osy prınsıpti negizge alyp, kooperatıv qurý týraly oıymyzdy «Samruq Qazyna» ál-aýqat qoryna aıttyq. Túsindi. Qoldady.
Endigi kezekte irgeles aýyldardyń áleýmettik jaǵdaıyna beıqam qaramaıtyn, amanatqa qıanat jasamaıtyn adal da abzal seriktes tabý kerek edi. Tańdaý Aqmola oblysy Aqkól aýdanyndaǵy Azat kentinen 6 shaqyrym jerde ornalasqan «Qara Naıza» sharýashylyǵyna tústi. Bul qojalyq orta deńgeıdegilerdiń qatarynda. Qora-qopsysy qarapaıym. Aǵashtan salynǵan. Jupyny deýge kelmeıdi, jyltyrap turǵan jeri de joq. Qarapaıymdylyǵynan bolar, «Qara Naıza» sharýashylyǵy ıdeıamyzdy qoldap, kooperatıvke qajet jer bólip, úı sharýashylyqtaryna qyzmet kórsetý maqsatynda qurylǵan jańa qurylymǵa demeýshi ári kómekshi bolýǵa kelisti. Sóıtip, 2019 jyldyń kúzinde S.Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrarlyq ýnıversıtetiniń qoldaýymen jobamyzdy qaǵazǵa túsirip, «Samuryq Qazyna» qorynan qarajat alyp, jumysty bastap kettik.
Eń aýyry osy ıdeıany óz oıymyzdaǵydaı aýyl turǵyndaryna jetkizý, túsindirý boldy. Malǵa qajet sapaly jem-shópti ósirip, ony arzan baǵamen aýyl turǵyndaryna jetkizýge, erkek maldy bordaqylaýǵa, urǵashy maldy kóktemnen qysqa deıin baǵyp berýge, olardy qoldan uryqtandyryp, veterınarıa jaǵynan qadaǵalap turýǵa daıyn ekenimizge halyqty birden sendirý ońaı emes. Osyny eskere otyryp nasıhattaý jumysyna úlken mán berdik. Bizge úlken demeý bolǵan taǵy bir jáı – ol seriktes retinde tartylǵan «Qara Naıza» sharýashylyǵynyń sol mańdaǵy aýyl turǵyndarynyń aldyndaǵy joǵary bedeli boldy.
Úgitteý jumysyn júrgizýge bilikti de, bilimdi, ómir kórgen, tájirıbeleri mol, halyqpen qoıan-qoltyq aralasyp solardyń tilimen sóılese alatyn azamattar tartyldy. Olar kúzden bastap kóktemge deıin qystyń surapyl borandaryna qaramastan alty aı boıy 13 eldi mekendegi ár úıdi aralap shyqty. Nátıjesinde 1075 adamǵa sáıkesinshe aqparat pen bilim berildi. Mamandar qoldaryna qalam men qaǵazyn alyp, kooperatıv qyzmetin paıdalaný jáne úı sharýashylyǵy bolyp jeke jumys isteýdiń aıyrmashylyǵyn túsindirýden jalyqpady. Aqyry tamshylap túsindirý arqyly tasty tesip shyqtyq.
Kooperatıv jumysynda tórt prınsıpti negizge aldyq. Birinshisi – qanaǵat. Kooperatıvtiń óz tutynýshylaryna kórsetetin qyzmetten tabatyn paıdasy ózindik qunnyń 10-15 paıyzynan aspaý kerek. Ekinshi prınsıp – jaýapkershilik pen abyroı. Kooperatıv pen aýyl turǵyndarynyń arasynda jasalatyn kelisim-shart senimdi bolý úshin bergen ýádeni buljytpaı oryndaý qajet. Mysaly, baǵýǵa alǵan mal joǵalsa, ornyna dál sondaı mal qoıý nemese qunyn ádil baǵamen ýaqytynda óteý. Úshinshi prınsıp – tehnologıany dáripteý. Bordaqylaý da, óriste ósirý de zamanaýı talaptarǵa saı bolýy shart. Aýyl turǵyny sharýashylyq jaǵdaıynda ósirilgen maldyń kúıi úıdegi malmen salystyrǵanda birneshe ese jaqsy bolatynyn sezse ǵana kooperatıvke qyzyǵýshylyq paıda bolady. Tórtinshisi – aýyl turǵyny úshin tabysty ulǵaıtý múmkindiginiń bolýy. Iaǵnı, mal ótkizýmen ǵana shektelmeý. Ári qaraı, kooperatıvtiń kómegimen arzan nesıege qol jetkizip, oǵan qosymsha mal alyp kooperatıvtiń qyzmetin paıdalaný arqyly kiris kólemin eseleı berý. Bul endi aldaǵy kúnderimizge mańdaı túzegen temirqazyq josparymyz.
Osydan bir jyl buryn ıdeıamdy túsindirgen kezde adamdar «Qolyndaǵy bar maldy kooperatıvke tapsyryp qoıyp, aýyl turǵyny ne istemekshi?..» dep kúlgen edi. Minekeı, ýaqyttyń ózi dáleldep shyqty. Kooperatıvke malyn senimmen tapsyryp, qoly tolyq bosaǵandardyń bir bóligi aýdan ortalyǵynda jumysqa ornalassa, ekinshi bóligi baý-baqshamen aınalysyp ketti. Kiris kózin barynsha ulǵaıtý degen osy emes pe?..
Sonymen baǵanadan toqyp otyrǵan órmegimizdiń toq eteri - irilengenniń isi iri bolady. Kooperatıvke birikkennen utpasaq, utylmaımyz. Tipti, áriden alsaq, «Túıeni jel shaıqasa, eshkini kókten kóresiń» degendeı, mynaý joıqyn indet aýzyn aıǵa bilegen memleketterdiń ózin teńseltip jatqanda ońasha qalyp alysqa barý qıyn. Ne bolsa da birigip, judyryqtaı jumylyp, qıyndyqqa qarsy turǵanymyz jón ekeni daýsyz.
Anas BAQQOJAEV, «Kooperatıv qurý arqyly aýyl turǵyndarynyń áleýmettik jaǵdaıyn kóterý» jobasynyń jetekshisi, Qazaq radıosyndaǵy «Agrarly Qazaqstan» habarynyń júrgizýshisi
