(Áýezhan Qodar rýhyna arnalady)
Ol ultyn súıe tura, kosmopolıt boldy, kosmopolıt bola tura, ultyn sheksiz súıe bildi. Onyń bul tuǵyrlyq deńgeıin aıqyndaı túsetin taǵy bir eńbegi bar. Postmodernızm dese tóbe shashy tik turatyn qazaq ádebıetine ol osy baǵyttyń minez-qulqy men tynysyn túsindirýge tyrysyp baqty. Sebebi Áýezhan ýaqytpen erkin dıalog qura alatyn jańashyl, ózgerisshil tulǵa boldy.
Aıtatyn saǵan syrym bul,
Bastaýdyń muzdaı sýymen,
Joq bola ketsem jýyndyr.
Órtengen jandy sýyndyr.
Bir jannyń keýdesinen tógilgen bul úzik oı ekinshi bir jannyń keýdesindegi ómir únimen úndesip jatty. Onyń jany sýyndy. Biraq jer betine tastap ketken oılary arttaǵylardyń janyn kúıdirip barady. Ol Áýezhan oılary. Bul qaıdan bastaý alyp, qaı jaqqa qaraı bet aldy?
Suraqtarǵa jaýapty oıshyldy týdyrǵan ýaqyttyń astarynan izdegen durys shyǵar. Sekseninshi jyldary qazaq ádebıetinde, kınosynda, jalpy mádenıette jańa tolqyn shoǵyry qalyptasa bastady. Dál osy kezde jeltoqsan oqıǵasy da tarıhqa endi. Bul saıası- mádenı qozǵalystar mıdaǵy «mendik» sananyń, keýdedegi «kimdik» sezimniń oıanýynyń nátıjesi bolatyn. Nátıjelerdiń nátıjesi bizdi saıası qurylymdyq táýelsizdikke jetkizdi. Biraq bul áli tolyq oıanýdyń bastalmaǵan ýaqyty boldy. Tarıhı, dinı, ıdeologıalyq, mádenı, tildik, tipti álippelik óre qozǵalǵan ózgerister men jalpy adamzattyq órkenıetter qaqtyǵysynda ábden qaınap shyqqan qazaq ulty endigi jerde álemmen kim retinde suhbattasa alady? Táýelsizdikten keıin týyndaǵan bul suraq ádebıette óz lebin sezdire bastady. Asqar Súleımenov, Talasbek Ásemqulov, Ámirhan Balqybek, Dıdar Amantaı, Áýezhan Qodar – «kimdigin» izdegen bul kósh aǵartýshylyq baǵyttaǵy Alashordanyń óte shashyrańqy túri sıaqty kórine bastady. Osy tulǵalardyń ishinde tamyryn izdep shaq uryp, kóshpeliler mádenıetiniń kóz-qulaǵymyz áli jete qoımaǵan tuńǵıyǵyna súńgı bilgen birden bir adam ol – Áýezhan Qodar bolatyn. Ol qazaq ádebıetine orys tildi álemnen kelip qosyldy. Ol batystyń klasıkalyq, modernısik ádebıetimen tanysyp, J. Derrıda, J. Delıez bastaǵan dekonstrýksıalyq postmodernızm aǵymymen sýsyndady da, qazaq tilinde sóıletti.
Belgisizdeý baǵytym da, jasym da,
Ketýim de múmkin meniń qur janym.
Profesor Doýeldiń basyndaı,
Meniń basym qateliktiń qurbany.
Batystyń mádenı fılosofıalyq jaýharlarymen ábden shólin qandyrǵan ol endi óziniń tól sýsynyn izdeı bastady. Sóıtti de qazaq ádebıetiniń tereń zańdylyqtary men tarıhı qurylymdaryn zertteýge kiristi. Ol osy ádebı izdeniste júrip kóshpeliler mádenıeti, kóne túrki mádenıeti, sonyń ishinde qazaqtyń tól mádenıeti degen uǵymdarǵa ózindik jańa kózqaras ákeldi. Ol álemge keń qarady, ásire ultshyldyqtan bıik tura bildi.
«Eger adamdar ǵasyrlar boıy ulttyq tańbadan ajyraı almasa, ol onyń myqtylyǵynan emes, álsizdiginen. Óıtkeni ultqa bóliný, shyǵys pen bastysqa bólinýdiń ózi belgili tarıhı jaǵdaıdan týyndaǵan qubylys, adamnyń óz- ózin saqtaýynyń bir amaly. Biraq kosmopolıt bolý ulttyq bolmystan aıyrylý emes, kerisinshe, ony kúrdelendirý, belgisizdikten qoryqpaý, ó -ózińdi tosyn jaǵdaıda synaý.»
Demek, ol eshqashan syńarjaqtylyqty ǵylymı eńbekterine jolatpaǵan. Ol ultyn súıe tura, kosmopolıt boldy, kosmopolıt bola tura, ultyn sheksiz súıe bildi. Onyń bul tuǵyrlyq deńgeıin aıqyndaı túsetin taǵy bir eńbegi bar. Postmodernızm dese tóbe shashy tik turatyn qazaq ádebıetine ol osy baǵyttyń minez-qulqy men tynysyn túsindirýge tyrysyp baqty. Sebebi Áýezhan ýaqytpen erkin dıalog qura alatyn jańashyl, ózgerisshil tulǵa boldy.
Rene Genonnyń «otyryqshy Qabyldyń malshy Abyldy óltirgenindeı aqyr aıaǵynda kúshti órkenıet álsiz órkenıetti ózine sińirip ketedi» degen konsepsıasyna ishteı qarsylyǵy onyń boıynda kóshpeliler mádenıetine degen asa zor súıispenshilik pen qyzyǵýshylyq týdyryp, aqyry ol órkenıetter tarıhy taqyrybyna den qoıdy. Táńirshilik zamanyndaǵy kóne túrkilik mádenıet onyń erekshe álemine aınaldy. Sebebi, ol múmkin biz joǵaltyp alǵan boıtumarymyzdy sol bir bulyńǵyr ýaqyt ishinen tapqandaı edi. Árıne, qazirde qoǵamdyq talas týdyratyn Táńirshildik ıdeıasyna qatysty Áýezhannyń oılaryna da qalaıda bolmasyn azamattyq turǵydan qurmetpen qaraýǵa tıispiz dep oılaımyn.
Ol bir eńbeginde Qorqyt obrazy týraly erekshe oı paıymdaıdy. «Islamǵa deıin túrki halyqtarynda ólim degen qorqynysh sezimi bolmaǵan. Adam balasy ólgennen keıin árýaqqa aınalyp, bizben birge ómir súrýin jalǵastyrady. Demek, adam máńgilik ómir súredi. Al, Islammen birge kelgen ólim, joq bolý túsinigine degen sońǵy qarsylyq áreket Qorqyt obrazy».
Al, Oljan Súleımenov bir suhbatynda «Qorqyt batyp bara jatqan kúnniń sımvoly bolǵan» deıdi. Osy eki kózqarastyń túkpirinde bir úndestik jatqany anyq. Áýezhannyń janyn jep, mazasyn alǵan da osy túrkilik túsinikter, halyqtyq tamyrymyzdyń tarıh qoınaýynda joǵalyp ketken izderi bolatyn.
«Kóshpelilerdiń sýyryp salma sınkretıkalyq mádenıeti Mysyr pıramıdalary sıaqty – aýa qysymy ózgermeıtin, basqa túsken qubylystardy sol qalpynda sýretke túsiretin, óziniń ǵasyrlar boıy qalyptasqan eske saqtaý dástúri myqty, basqa zamandarǵa tek tikeleı býyn almasý arqyly ǵana jetetin, atalyq qoǵamda qalyptasqan «máńgilik» ıdeıasynyń kórinisi...»
«Otyryqshylar ózine ýaqyt kórinisi retinde qarasa, kóshpeliler ózin keńistik qaraqshysymyz dep eseptedi. Keńistikti keńinen keshkendeı, ýaqyttan da óte shyqqysy keldi. Bul - jer men kóktiń tepe-teńdigin jáne kún aınalymyna negizdelgen máńgilik ıdeıasynyń kórinisi edi».
Qorqyt kezeńine deıingi «Máńgilik» ıdeıasy týraly oılaryn Áýezhan osylaı órbitedi. Osy tusta bir tamasha suraq týyndaıdy. Al qazir biz memlekettiń ıdeıa retinde alynǵan «Máńgilik el» tirkesin boıymyzǵa qanshalyqty sińire aldyq. Demek, «Máńgilik» ıdeıasy kókten túsken joq. Tamyry bar, tarıhı pálsafalyq tektik uǵym. Biz tereń túsine almaǵandyqtan da sana-sezimizge áli ıdeologıalyq qural retinde qona qoımaǵan bul uǵymdy Áýezhannyń anyqtap berip ketkenin bizdiń qoǵam, tipti, ádebıte te áli baıqaı qoımaǵan sıaqty. Alashorda bastaǵan aǵartýshylyq oıanýdyń jańa kezeńi bastaldy. «Kimdigin» izdegender kóshi máńgilikke baǵyt alyp, jolǵa shyǵyp kettik. Áýezhannyń rýhy jol saparda, bizdi qorǵap -qoldap júretinine senemin.
Mereı Qosyn.
