[caption id="attachment_21359" align="alignleft" width="353"]
Sanjar Kerimbaı[/caption]
– Jýyrda jaryq kórgen «Logoterapıa nemese ómirge qushtarlyq» kitabyna jyly pikir bildirýshiler kóp. Kitapty jazýǵa ne túrtki boldy?
– Áńgimege mysaldan túseıik. Jas jigit aýyldan qalaǵa keledi. Ata-ájesi «uıat bolady», «ádepti bol», «jaman qylyq jasama», «bireýdiń ala jibin attama» dep dástúrli tárbıeni sińiredi. Biraq qalada ómir basqasha bolyp kórinedi. Uıatyna júgineıin dese, jurt kúlip qaraıdy. Qatarlastary «staromodnyı», «apalarskıı, atalarskıı» dep keketedi. Bir jyldaı daralanyp, ıbasyna berik bolyp júredi. Oǵan qorshaǵan ortasy ómirdiń zańdylyǵyn basqasha túsindiredi. Biri ómirdiń máni «raqattaný, qydyrý, oralyńnyń barynda oınap-kúlý» dep tápsirleıdi. Ekinshisi «karera jasaý, ortańnan ozyp shyǵyp, mártebeli bolý» dep túsindiredi. Osy kezde jigittiń sanasynda qundylyqtar qaıshylyǵy oryn alady. Beınebir ózin aldanyp qalǵandaı sezinedi. Kóbi pozısıasyn aýystyrady. Daralyǵyn joǵaltyp, tobyrdyń ishine sińedi. Sóıtip ózin joǵaltady. Munyń arty túrli tragedıaǵa soqtyrady.
Endi problema qaıdan shyqty degende qaıtadan o bastaǵy qundylyqtar qaıshylyǵyna kelip tirelemiz. Barlyǵy jigittiń ómir fılosofıasyn durys túsinbeýinen bastaldy. Vıktor Frankl máselege dál osy qyrynan túsken. Eń áýeli ar-uıat fenomenin adamdy aıqyndaýshy negizgi faktor retinde akademıalyq ortaǵa ákeledi. Rýhanı bolmysty joqqa balap, ar-uıatty sharttanǵan refleks dep tanıtyndardy redýksıonıster (Adamǵa zat dep qaraýshylar) dep tanıdy. Frankl 21 jasynda redýksıonısterdi akademıalyq alańda jekpe jekke shaqyrady. Olarǵa maıdan ashady. Redýksıonısterdiń «Oralyńnyń barynda oına da kúl» degen kredosyna ol «Oralyńnyń barynda hıkmet izde» degen devızdi qarsy qoıǵan. 15 jyl zerttegen ǵylymyn empırıkalyq ádistermen dáleldep, doktorlyq dısertasıasyn bite bergende Gıtlerdiń tutqynyna túsedi. Ol endi bólek áńgime. Bizde de qazir ar-uıat fenomenin joqqa shyǵaratyn redýksıonıstik qoǵam ornady. Frankldyń Logoterapıasy redýksıonıstik qoǵamdy álsiretedi.
– Qashannan bastap qolǵa aldyńyz?
– 2007 jyldan beri Logoterapıa ıdeıasymen tanyspyz. Logoterapıa týraly birneshe materıal jarıaladyq. Almaty qalasynda jáne oblysynda, OQO orta mektepterinde logoterapıany tájirıbeden ótkerdik. Biraq leksıadan soń oqýshylar da, ustazdar da «Logoterapıa kitaby bar ma?» dep suraı bastady. Mine, sol kezde logoterapıany qazaq tilinde kitap etip shyǵarý kún tártibine kóterildi.
– Logoterapıa degen ne? Bul termın qashan paıda bolǵan?
– Frankl grektiń «Logos» sózin «Mán», «Hıkmet», «Danalyq» dep alǵan. Bul bizdiń qazaqy tanymǵa dóp keldi.
Birinshiden, Qoja Ahmet Iassaýıdiń «Dıýanı hıkmeti» arqyly bul sóz qazaqtyń túpsanasyna sińgen.
Ekinshiden, «Bul ómirdiń baılaýy ne?», «Ómirdiń bitpeıtin qyzyǵy ne?» degen suraqqa Hakim Abaı:
Keshe bala eń, keldiń ǵoı talaı jasqa,
Kóz jetti bir qalypta tura almasqa.
Adamdy súı, Allanyń HIKMETİN sez,
Ne qyzyq bar ómirde odan basqa? – dep jaýap bergen.
Úshinshiden, Mán degen bolmysty bólek fenomen retinde tuńǵysh ret qoldanǵan qazaq ǵulamasy Shákárim qajy.
Ol:
Jaralys basy – qozǵalys,
Qozǵaýǵa kerek qolǵabys.
Jan de, meıliń, bir MÁN de
Sol qýatpen bol tanys.
Álemdi sol MÁN jaratqan! – deıdi.
Ókinishke oraı, bul rýhanı fenomender revolúsıanyń kesirinen qazaq tanymynan óship ketti. Eger óshpegende bul termınder akademıalyq aınalymǵa enip keter edi.
– Frankl sýısıdti toqtatqan jalǵyz ǵalym dep aıtylady. Onyń sýısıdpen bel sheship kúresýine ne túrtki boldy? Týysqany qaıtys boldy ma nemese balasy sýısıdten óldi me? Álde, basqa jaǵdaı ma?..
– Frankl bar-joǵy otyzdan asqan shaǵynda ǵalym retinde moıyndalǵan. Tulǵany zamannyń talaby men áleýmettik sharttary týǵyzady degen de ras. Ómirdiń máni jaıly jas Frankldyń tolǵanýyna sol kezdegi Avstrıadaǵy áleýmettiń kóńil kúıi áser etti. Birinshi dúnıejúzilik soǵystan buryn Avstrıa-Vengrıa ımperıasy dúrkirep, Eýropaǵa aıbat shegip turǵan. Soǵystan soń ımperıanyń aty óshti. Dalıǵan terıtorıasy talaýǵa tústi. Gabsbýrgter ımperıasynyń týy jyǵylyp, kúni batty. Ata qonystaǵy «Avstrıa Respýblıkasy» pushpaqtaı jerdi ıelendi. Kúni keshe 60 mıllıon halqy bar ımperıada 6 mıllıon adam qaldy. Aldynda ǵana «Myzǵymas Imperıanyń máńgilik múddesi úshin ómir súremiz! Imperator úshin jan pıda!» dep jalyndaǵan aqsúıekter men generaldar ne úshin ómir súrerin bilmeı qaldy. Báriniń asqaqtaǵan kóńili sý sepkendeı basyldy. Nan pisken kókirekte maǵynasyz vakým paıda boldy. Bastary qosylsa, «Alaqandaı Avstrıada ómir súrýdiń ne mánisi qaldy? Qaıda baryp tirshilik qylamyz? Patsha saraıy qulady. Aqsúıekter otbasynyń endi ne keregi bar? Olar nemen aınalysady?» degendi talqylaı jóneletin. Venadaǵy oqý oryndary men mádenı oshaqtarda qyzmet etken qaıratkerler ózderin kereksiz qalǵandaı sezindi. Ómir súrýge degen qushtarlyq pyshaq keskendeı tyıyldy. Rýhanı qasıet janshylǵan atmosferada sýısıd tamyr jaıady. Osy tusta Alfred Adler bastaǵan Vena psıhoterapıasynyń ekinshi mektebi qalandy (birinshisi – Freıdtiń psıhoanalıtıkasy). Frankldyń da osy mektepke múshe bolatyn sebebi sol: «Ne úshin ómir súremiz? Ómirge yntyq qylatyn negizgi motıv ne?» degen suraqtarǵa jaýap tabý. Frankl osy suraqtarǵa jaýap tapqanda Venadaǵy psıhoterapıanyń úshinshi mektebi – LOGOTERAPIA degen atpen boı kóterdi. 1933-1937 jyldary ózine qol jumsamaqshy bolǵan 3 myńnan astam pasıent kelip qaralǵan. Frankl solardyń túgelge jýyǵyn abyroısyz ajaldan aman saqtap qaldy.
– Vıktor Frankl osy salaǵa jan-tánimen kirisken mezeti qaı kezeń?
– Oqıǵa bylaı bolǵan: HH ǵasyrdyń basynda Zıgmýnd Freıd negizin qalaǵan psıhoanalız jańa ǵylym retinde Eýropany dúrliktirip jatqan kez. Túpki sanaǵa súńgýdi meńgergen bul ilim zor jańalyq boldy. Beısanaly túrde jasaıtyn is-áreketti psıhoanalızben túsindirýge talpynǵan bul ǵylymǵa Frankl erte qyzyqqan. Nebári 21 jasynda psıhoanalız týraly ǵylymı maqala jazyp, ony Freıdke joldaǵan. Freıd ony balasynbaı, maqalasyn ǵylymı jýrnalǵa bastyrady. Frankl ony júzbe-júz kórmese de, turaqty hat jazysyp turady. Aıta ketelik, Zıgmýnd Freıd Frankldan 47 jas úlken bolǵan. Bir kúni Frankl aqsaqal Freıdke «Men psıhoanalızdi tereń oqyǵym keledi. Sizdiń qaýymdastyqqa múshe bolsam dep edim» dep hat jazady. Freıd ony Psıhoanalız qaýymdastyǵynyń bas hatshysy Federnge silteıdi. Frankl kelisilgen ýaqytta ǵalymnyń kabınetine keledi. Kirse, Federn ústelinde jazý jazyp otyr eken. Frankldyń kirgenin bilse de, basyn kótermesten jumysyn istep otyra berdi. Ony baqylap qana turǵan Franklǵa uzaq ýaqyt kútkendeı kórinedi. Birazdan soń Federn «otyr» dep ıshara jasaıdy. Áı joq, sháı joq, gújildegen jýan daýysymen: «Iá, qurmetti Frankl, qandaı nevroz mazańdy alyp júrgen?» dep túıeden túskendeı dúńk etkizedi. Frankl suraqqa birdeńelerdi aıtyp jaýap bergen bolady. Federn: «Sen bala áýeli medısınalyq ınstıtýtty bitirip al. Sosyn maǵan kelersiń», – deıdi (Frankl ol kezde medınstıtýttyń stýdenti bolatyn).
Osy sátti logoterapıanyń dúnıege kelgen saǵaty dese de bolǵandaı. Kezdesýden Frankldyń kóńili jermen-jeksen bop shyǵady. Janyn qoıarǵa jer tappaǵan ol Dýnaıdyń jaǵasyna baryp, esin jınaı almaı ári-beri júrip alady.
Iá, ne bop qaldy sonda Franklǵa? Federn ne búldirip qoıdy? Ol oıyn jınaqtap, kartınany qaıta elestetip turdy. «Áı joq, sháı joq, «Ana jerge otyr da, nevrozyńdy aıt» degeni nesi?! Maqul, bul sondaı ádis delik, sonyń ózinde bul ilimde adamshylyqtyń ushtyǵy túgil, pushtyǵy da joq. Kúttirip qoıǵany nesi?! Ol úshin keshirim de suramady. Eń bolmasa, «İnim, on mınýt kúte turshy, jaraı ma, myna qaǵazdy jazyp tastaıyn» dese, nesi ketetin edi?! Ne adammen durys amandaspaıdy. «Úı ishiń qalaı, háliń qalaı, oqýyń qalaı? Ne úshin psıhoanalızge qyzyǵyp júrsiń?» degenniń biri joq. Sonda meni nevrozben aýyrǵan soń ǵana solarǵa bardy dep tur ma?! Osyndaı da ǵylym bola ma?! Sonda maǵan nazar salǵanda adamdy emes, tek nevrozdy kórip tur ma?! Bular adamdy emes, nevrozdy zertteýmen aınalysa ma?!» degen suraqtarmen basy qatyp turdy. Osylaısha Frankl adamǵa zat dep qaraıtyn REDÝKSIONIZMMEN tuńǵysh ret betpe-bet keledi.
– HHİ ǵasyr «Frankltaný ǵasyry» bolady degen pikirdi estip edik. Onyń sebebi nede?
– Bul jerde másele – Franklda emes, joıylyp bara jatqan qundylyqtar men ar-uıat fenomeninde. Eger qoǵamda qundylyqtar nasıhattalyp, redýksıonızmniń yqpaly álsirese Franklmen de, onyń ilimimen de eshkimniń isi bolmaıdy. Al adamǵa zat sıaqty qaraıtyn tasjúrek qoǵam ornaǵanda adamdar logoterapıany ınstınkti túrde taýyp alady. Sondyqtan redýksıonızmnen yǵyr bolǵan elderdiń bári Frankldyń ilimin kótere beredi. Logoterapıanyń Qazaqstanda paıda bolǵanyna tańǵalatyn túkte joq. Bul zańdy qubylys.
– V.Frankl jaıly málimetti qazaq oqyrmandary endi-endi bilip jatyr. Bul kitap avtordyń qandaı shyǵarmalaryna súıenip jazyldy?
– Frankldyń otyzdan astam kitaby bar. Biraq olar birin biri tolyqtyryp otyrady. Frankl 93 jyl jasaǵan adam. Ol eseıgen saıyn Mán týraly tanymy da tereńdeı bergen. Soǵan oraı oılary da óristeı berdi. Biz negizinen «Ómirden Mán izdegen adam», «Estilmeıtin janaıqaı», «Mánge qalaý», «Maǵynasyz ómirdiń azaby», «Túpsanadaǵy Táńir» jáne budan bólek árkezde jarıalanǵan ǵylymı materıaldardan qazaq tiline aýdaryp aldyq.
– Frankl Freıdızmge nege qarsy shyqty? Psıhoanalızdiń qandaı kemshilikterine toqtalady? Ony Logoterapıa arqyly qalaı túsindiredi?
– Biz qarsy boldy degen sózdi qoldanbaımyz. Durysy, ony qalaı synady bolýy kerek. Freıd adamnyń transendentti qabiletin múlde nazarǵa almaǵan. Onyń maǵynasy adam rýhanı qaıratynyń arqasynda ǵaıypqa samǵap, basqa álemniń esigin ashýǵa qabiletti. Budan bólek psıhoanalızdiń «Adamdy ómirde jetekteýshi fenomen – qumarlyq» degen teorıany tas-talqan qylǵan. Logoterapıa ony bylaı túsindirgen. Qumarlyq ishten julqıdy, al Mán magnıt sıaqty alystan tartady. Biz osy ıdeıaǵa jabyq jumyrtqa mysalyn berdik. Psıhoanalız boıynsha sary ýyz biteý jumyrtqanyń ishinde qumarlyǵyn qandyryp jata beredi. Biraq olaı jata berse bir kúni ol shirigen jumyrtqaǵa aınalady. Logoterapıa boıynsha taýyq sary ýyzdy syrtqa tartýshy – Mán rolinde. Sary ýyzben taýyq ortaq gormonıaǵa túskende balapan paıda bolyp, tysqa jaryp shyǵady. Adam da týra solaı. Birinshi osy dúnıege pende bolyp týylady. Sosyn rýhanı tulǵaǵa aınalyp, transendentti álemge qadam basady.
– Bul kitapta Frankldiń tujyrymdaryn qazaq ańyz-mysaldarymen tuzdyqtap otyrypsyzdar. Qazaqy dúnıetanym men Frankl tujyrymdary qalaı qabysady eken?
– Bunyń jaýaby óte ońaı. Sebebi Frankl 5 jasqa tolmaı Táýratty jatqa soqqan. Búkil paıǵambarlar qıssasyn jatqa bilgen. Óziniń ómirin de qıssadaǵy qaharmandarmen salystyryp leksıa oqyǵan. Odan bólek ıýmordy óte jaqsy kórgen. Neshe túrli anekdottar aıtatyn bolǵan. Ol ony bylaı túsindirgen. Iýmor adamǵa ǵana berilgen nyǵmet. Birde bir aıýan óziniń kemdigine ózi kúle almaıdy. Adam ǵana ózin ájýalap, ıýmordyń kómegimen kem ketigin rettep, ózin tárbıeleı alady degen. Bul turǵydan alsaq qazaq aýyz ádebıetindegi ańyzdar men qıssalar shamadan tys kóp. Olardyń kóptigi sondaı, tipti, Frankldyń ózi oqysa tańqalar edi. Sondyqtan Logoterapıanyń qazaqshasy túpnusqadan áldeqaıda mazmundy, áldeqaıda qyzyqty dep sanaımyz.
– Áńgimeńizge raqmet!
Áńgimelesken Toqtaraly Tańjaryq
