Keńes Qudaıbergenov[/caption]
«Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ jas ǵalymdardyń jumysyn kópshilikke tanystyrýda. Bul joly munaımen lastanǵan sý kózin tazartatyn sorbent oılap tapqan QazUÝ-diń hımıa fakúlteti, hımıalyq fızıka jáne materıaltaný kafedrasynyń PhD doktory Keńes Qudaıbergenovpen suhbattastyq.
– Keńes, sýǵa tógilgen munaı men munaı ónimderinen tazartatyn sorbentti qalaı oılap taptyńyz? Áńgimeni osydan bastasaq.
– Bul ispen doktorantýrada oqyp júrgende shyndap aınalystym. Árıne, taqyr jerde eshteńeniń paıda bolmaıdy. Jalpy sorbentpmen jumys isteýdi stýdent kezimnen bastaǵam.
Sorbentter ádette ár túrli jáne suıyq nemese gaz tárizdi zattardy óz boıyna sińirip alady. Qazir biz úshin sýǵa tógilgen munaı men munaı ónimderin tazartý mańyzdy másele. Sýdy tazartatyn jeńil jáne arzan ónimdi shyǵarýdyń mańyzy zor ekenin túsinip, jańa sorbentti oılap tabýmen 2009 jyldan beri aınalysa bastadym. Qazaqstan munaı óndiretin negizgi elderdiń biri. Qara altyndy óndirý, tasymaldaý barysynda qorshaǵan ortaǵa birshama zalal keledi. Keıde munaı kóp kólemde sýǵa, jerge tógiledi. Mundaıda qorshaǵan ortany sorbentpen tazartýdyń máni zor.
Qorshaǵan ortaǵa jaıylǵan munaıdy joıýdyń birneshe tásili bar. Kásibı mamandar ony termıalyq, mehanıkalyq, bıologıalyq, fızıka-hımıalyq ádis dep birneshe túrge bóledi. Meniń baǵytym fızıka-hımıalyq, onyń ishinde adsorbsıa dep atalady.
Otandyq munaı kompanıalary ekologıalyq máselelerdi sheshýge baǵyttalǵan ǵylymı jobalarǵa kóńil bólmeıdi. Olardy munaıdy múmkindiginshe kóp óndirýge baǵyttalǵan ǵylymı jobalar qyzyqtyrady.
– Sýǵa tógilgen munaıdy kúrish qaýyzynan jasalynǵan sorbent arqyly tazartqanyńyzdy estidik...
[caption id="attachment_8794" align="alignleft" width="477"]
Ádette sý men munaıdy aralastyrǵanda ózara aralaspaıtynyn baıqaımyz. Nelikten? Óıtkeni, munaı men sýdyń tyǵyzdyǵy jáne polárlik qasıeti ár túrli.[/caption]
– Iá. Sorbentti kúrish qaýyzynan, ıaǵnı, aýylsharýashylyǵy daqylynyń qaldyǵynan daıyndaımyz. Ádette munaıǵa arnalǵan sorbentterdi daıyndaýda ǵalymdar ónimdi ázirleıtin shıkizat qorynyń mol, arzan bolýyna jáne munaıdy boıyna sińiretin qasıetiniń joǵary bolýyna mán beredi.
– Biraq kúrish qaýyzy birden sorbentke aınalmaıdy ǵoı?
– Kúrish qaýyzyn zerthanalyq jaǵdaıda termıalyq jáne hımıalyq óńdeýden ótkizgennen keıin ǵana qajetti sorbentke qol jetkizemiz. Budan soń kúrish qaýyzy ǵylym tilinde kómirtektengen sorbent degen ataýǵa ıe bolady. Sý betinde qalqyǵan munaıǵa zerthanalyq jolmen alynǵan sorbentti seýip, sýdy munaıdan tazartýǵa bolady. Bizder kúrish qaýyzynan jasalǵan sorbentti synaqtan ótkizgende 1 gram sorbent 15-18 gram munaıdy boıyna sińirip, sýdy jaqsy tazartatynyna kóz jetkizdik. Sorbent óziniń tıimdiligin kórsetti. Shıkizatty óńdemegen jaǵdaıda, ıaǵnı, taza kúrish qaýyzynyń 1 gramy sý betindegi munaıdyń 1-2 gramyn ǵana boıyna sińiretinin baıqadyq. Kúrish qaýyzy shemishkeniń syrtqy qabyǵy sıaqty qatty. Al ony termıalyq óńdeýden ótkizgennen keıin shıkizat krıstaldyq fazadan amorfty fazaǵa aýysyp, sorbsıalyq qasıeti joǵary sorbentke aınalady. Onyń sorbsıalyq qasıetiniń joǵarylaýy kúrish qaýyzynda kúrdeli óńdeýden keıin kóp mólsherde makrokeýekterdiń paıda bolýymen túsindiriledi. Osy makrokeýekterdiń kómegimen sýǵa tógilgen munaıdy boıyna sińirip, lastanǵan sýlardy tazartýda joǵary tıimdilik kórsetedi. Al shıkizatta mundaı keýekter bolmaıdy.
– Sý da, munaı da suıyq zat. Sonda kúrish qaýyzynan jasalynǵan sorbent munaıdy sińiretin qasıetke qalaı ıe bolady?
– Oıyńyz oryndy. Ádette sý men munaıdy aralastyrǵanda ózara aralaspaıtynyn baıqaımyz. Nelikten? Óıtkeni, munaı men sýdyń tyǵyzdyǵy jáne polárlik qasıeti ár túrli. Sol sebepti eki suıyqtyq bir-birimen aralaspaıdy. Kúrish qaýyzyn termıalyq óńdeýden keıin, ony gıdrofobtaýǵa týra keledi. Mundaı óńdeýden keıin sorbent boıyna tek qana munaıdy sińiretin qasıetke ıe bolady. Sýǵa tógilgen munaıdy tazartatyn sorbentterge qoıylatyn taǵy bir talap, olar sýǵa batpaı betinde qalqyp júrýi shart. Osy turǵydan kúrish qaýyzynan jasalǵan sorbent óziniń tıimdiligin tanytty.
Qazir ózge elderde jasalǵan keıbir sorbentter boıyna munaıdy jaqsy sińirgenimen sý túbine batyp, birqatar qıyndyqtar týǵyzýda. Al otandyq sorbent sýǵa batpaıdy. Óıtkeni kúrish qaýyzy óte jeńil.
– Munaıdy boıyna sińirgen sorbentterdi jınap alyp, kádege asyrýǵa bola ma?
– Olardan qara altyndy bólip alý mańyzdy másele. Osy turǵydan alǵanda bizdiń joba birshama jetildirýdi qajetsinedi. Kúrish qaýyzynan jasalǵan sorbentti mehanıkalyq jolmen syǵyp, boıyndaǵy munaıdy aıyryp alýǵa bolady. Biraq mundaıda sorbentti birneshe ret paıdalaný qasıeti tómendeıdi. Ádette sorbentti bir ret emes, birneshe ret paıdalanady. Ázir biz kúrish qaýyzynan jasalǵan sorbentti úsh-tórt ret paıdalanýdyń múmkindigin qarastyryp jatyrmyz. Másele oń sheshimin tapsa, mundaı sorbentti óndiristik deńgeıde óndirý múmkindigine jol ashylady.
Qazir qorshaǵan ortany qorǵaý salasynda sıntetıkalyq sorbentter qoldanylyp júr. Olardy syǵyp, boıyndaǵy munaıdy bólip alǵannan keıin sıntetıkalyq sorbentter birden óz qalpyna keledi. Biraq bular óte qymbat. Al bizdiń sorbentti syqqanda onyń qurylymy ózgerip, munaı sińirý deńgeıi tómendep ketedi.
Qazaqstan munaı óndiretin negizgi elderdiń biri. Qara altyndy óndirý, tasymaldaý barysynda qorshaǵan ortaǵa birshama zalal keledi. Keıde munaı kóp kólemde sýǵa, jerge tógiledi. Mundaıda qorshaǵan ortany sorbentpen tazartýdyń máni zor.
– Bul máseleni sheshýdiń joldary bar ma?
– Bar. Aıtalyq, organıkalyq eritindilerdi qoldanyp, sorbentke zıan keltirmeı, onyń boıyndaǵy munaıdy bólip alýǵa bolady. Bolmasa termıalyq ádisti qoldanyp, joǵary temperatýrada munaıdy qyzdyryp, odan sorbentti bólip alýdyń joldary bar. Doktorlyq jumysymda daıyndaǵan sý betindegi munaıdyń qalyńdyǵyn, sýdyń temperatýrasyn negizge alyp, sorbentterdi qandaı kólemde daıyndaý qajettigin eseptedim. Sorbentterge qatysty mundaı ólshemderde sýdy tazartý mańyzdy rólde.
– Munaı kompanıalary jobaǵa qyzyǵýshylyq tanytty ma?
– Otandyq munaı kompanıalary ekologıalyq máselelerdi sheshýge baǵyttalǵan ǵylymı jobalarǵa kóńil bólmeıdi. Olardy munaıdy múmkindiginshe kóp óndirýge baǵyttalǵan ǵylymı jobalar qyzyqtyrady. Sondyqtan bizdiń jobaǵa qyzyǵýshylyq tanytqan kompanıa bolǵan joq.
– Qazir álem ǵalymdary qandaı zattardan sorbent jasap jatyr?
– Dúnıejúzi ǵalymdary munaımen lastanǵan sýdy tabıǵı qaldyqtarmen, ıaǵnı, jańǵaq qabyǵy, aǵash pen banan qabyǵy, bıdaı sabaǵynan daıyndaǵan. Orys ǵalymdarynyń grafıtten jasaǵan sorbentteri boıyna kóp mólsherde munaıdy sińiretin qasıetimen erekshelenýde. O basta grafıtten jasalǵan 1 gram sorbent 40 gram munaıdy boıyna sińiretinin estigende tańqalǵanmyn. Keıin onyń rastyǵyna kózim jetti. Sondyqtan qazirgi tańda sý betine munaı tógilgende, kóptegen munaı kompanıalary grafıtten jasalǵan sorbentpen sýdy tazartyp júr. Grafıtten daıyndalatyn sorbenttiń kemshin tustary da bar. Ol jeńil. Sondyqtan lastanǵan aımaqqa tikushaqpen sepkende jeldiń áserinen aıdalaǵa shashylyp ketedi.Ekinshiden quny qymbat.
– Sorbent termıalyq jaǵdaıda óńdeletinin bildik. Bul shıkizatty joǵary temperatýrada qyzdyrý degen sóz. Mundaı jaǵdaıda shıkizat kúlge aınalyp ketpeı ma?
– Termıalyq óńdeý barysynda arnaıy peshter men reaktorlar qoldanylady. Shıkizat atmosferalyq jaǵdaıda qyzdyrylmaıtyndyqtan ol kúl bolmaı kómirtekti materıalǵa aınalady. Budan syrt shıkizatty órteý barysynda túrli gazdar paıdalanamyz. Sonyń arqasynda qurylymy kómirtegi atomdarynan quralǵan keýektengen ónim alynady. Onyń keýekterin tek elektrondy mıkroskoptyń kómegimen kórýge bolady.
Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN.
...
