– Sultanhan myrza, biz Álıhan Bókeıhanovty tek Alashordanyń qurýshysy, kóshbasshysy dep qana bilemiz, ol kisiniń ómiriniń kóptegen tustarynan beıhabarmyz. Al siz osy bir aıbyndy tulǵany zertteýge 20 jyldaı ómirińizdi arnap, sonyń nátıjesi retinde tom-tom eńbekter shyǵaryp otyrǵan adamsyz. Biz bilmeıtin Álıhan Bókeıhanov kim?
– Biz bilmeıtin Bókeıhanov – eń aldymen, Alash qozǵalysynyń strategıasy men taktıkasyn aıqyndap bergen tulǵa. Buǵan bir ǵana mysal keltireıin, 1731 jyly Ábilhaıyr han bastaǵan Kishi júz Reseıge qosyldy.
1750-60 jyldary Orta júz, tek XIX ǵasyrdyń sońynda baryp Uly júzdiń rý-taıpalary birtindep kirdi. Biz osy tarıhı faktige nege nazar aýdarmaımyz?
Osy kezde birikken ult emes, bólek-bólek úsh júz boldy. Bul degen sol kezdegi qýatty Qazaq handyǵynyń bolmaǵandyǵyn kórsetedi. Sondyqtan biz búgin «qazaq quldyqqa ult retinde tutas, erikti barǵan joq» deı alamyz. Álekeńniń 1903 jyly shyqqan «Istorıa kırgızskogo kraıa» degen kitabyn oqyp qarasańyz, «qazaq» degen kózdiń qaıdan shyqqanyna úńiledi.
Sol kitapta Álıhan Bókeıhanov: «Qazaqtyń mıftik atasy bar, ol – Alash» deıdi. Sóıtip, ózderi ulttyń basyn biriktirip, táýelsiz el etetin partıa ataýyn «Alash» dep aldy.
Solaısha patshaǵa jeke-jeke rý bop kirgen qazaq quldyqtan shyǵar kezde bir ult boldyq, ony júzege asyrǵan kim? Álıhan! Biz bilmeıtin Álekeńniń bir qyry, mine, sol.
Ekinshiden, «óziniń ótken tarıhy joq halyq halyq bolmaıdy» dep, ol kisi birinshi bolyp qazaqtyń tarıhyn jazýǵa kiristi.
1903 jyly, sosyn 1910 jyly «Qazaq» gazetindegi «Túrik balasy» degen atpen jazǵan Álekeńniń maqalalaryn oqyp shyǵyńyzshy. Sonda ol kisi qazaq handarynyń orys patshalarymen hat almasqandary týraly tarıhı faktilerdi tizip jazyp, tipti qazaq handarynyń patshaǵa baryp, sálem berip, sóıtip, olardan ataq-dańq pen shen, qymbat syı alǵandyqtaryn, sóıtip, sońynda orystardyń qazaqty qarýmen emes, ataq pen aqshaǵa satyp alǵandyǵyn aıtady.
– Alǵash abaıtanýdy bastap ketken de osy – Álıhan Bókeıhanov. Bir derekterde Álıhannyń Abaımen alys týystyǵy jaıly aıtylady. Osy qanshalyqty shyndyqqa janasymdy?
– Kóp adam Abaıdyń aǵasy Qudaıberdiniń báıbishesi men Álıhan Bókeıhanovtyń sheshesi apaly-sińlili bolǵanyn bile bermeıdi. Biraq Álıhan Abaıdy týysy bolǵandyqtan emes, qazaqtyń ulysy bolǵandyqtan tanytý kerek dep tapty.
1904 jyly Álekeń Ombyda júrgende, elden Abaıdyń qaıtys bolǵandyǵy jaıly qaraly habar jetedi. Estı sala ol kisi Abaıdyń balalaryna hat jazady. Ol hatta Álıhan Nurmuhammeduly kóp uzatpaı, el aýzynda qalǵan aqynnyń barlyq shyǵarmalaryn jınap, sondaı-aq qoljazbalaryn biriktirip, jınaq shyǵarý kerektigin aıtqan bolatyn.
Abaıdyń balalary hatty alysymen, qoldaryndaǵy maldaryn satyp, aqsha men qoljazbany Kákitaıdan Álıhan Bókeıhanovqa berip jiberedi. Kóp uzamaı, 1905 jyldyń kúzinde «Semıpalatınskıı lıstok» gazetiniń úsh birdeı sanyna Álıhannyń Abaıdyń shyǵarmashylyǵy jaıly kólemdi maqalalary shyqty.
Dál osyndaı Abaı jaıly bir kitapqa júk bolarlyq dúnıeni qysqa da nusqa etip syıǵyza bilgen basqa maqalany men ekinshi kezdestirgenim joq. Abaıdy Eýropanyń Gete, Baıron syndy alyp aqyndarymen salystyryp, baǵa beredi. Sol maqalasynyń sońynda Álıhan onyń Abaıdyń nemere inisi Kákitaı Ysqaqulynyń kómegimen jazylǵandyǵyn aıta kele, endi aqynnyń shyǵarmalar jınaǵynyń taıaý ýaqytta ımperatorlyq Reseıdiń Geografıa qoǵamynyń Batye Sibir bóligine qarasty Semeı bólimshesinen shyǵatynynan jurtshylyqty qulaǵdar etip ótedi.
Biraq kóp uzamaı Dýmaǵa saılaý bastalyp ketti, odan keıin Álekeńniń ózi qýdalaýǵa tústi, sol sebepti ol jınaqty Semeıden shyǵarýǵa ruqsat bermegen bolar, áıteýir, qamaýǵa alynǵan kezinde Álıhannyń portfelinde Abaı óleńderiniń jınaǵy qoljazba kúıinde bolypty.
Álıhan Nurmuhammeduly ózi tergeýge alynǵanda, sol qoljazbany qurtyp jibermesin dep sotqa aryz jazady.
«Men tutqyndalǵanda, portfelimde qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaev óleńderiniń qoljazbasy bar. Onyń quny – 5000 rúbl». Bireý-mireýdiń koly tıip, qurtyp, órtep jibermesin dep qoljazbanyń qanshalyqty qundy ekenin ádeıi jazǵan.
Aqyrynda 1906 jyldyń 30 sáýirinde ol kisi Dýmaǵa saılaýshy bolyp saılanǵannan keıin, zań boıynsha ony qamaýdan shyǵarýǵa májbúr boldy. Sosyn Dýmaǵa depýtat boldy da, Stolypın úkimetine qarsy kúres bastaldy sol tusta.
Sóıtip, Álekeń biraz keshikse de, Semeıden shyǵara almaǵan Abaıdyń tuńǵysh shyǵarmalar jınaǵyn patsha úkimetimen, 1909 jyly sol tustaǵy Stolypın bastaǵan Reseıdiń reaksıashyl úkimetimen eregisip júrip, Sankt-Peterbýrgten bir-ak, shyǵardy.
– Álıhan Bókeıhanovtyń ataqty Bókeı ordasynyń hany tuqymynan shyqqanyn, qazaqtyń Táýelsizdigin kóksegen Alash partıasynyń kóshbasshysy ekendigin bile tura, kópke deıin Keńes úkimetiniń ózi oǵan tisin batyra almady.
Ol kisini 15 jyldaı Máskeýde myrzaqamaqta ustady. Sonda bólshevıkterdiń ózderi úshin «qaýipti» adamdy birden atyp tastaýǵa tegeýrini jetpedi me?
– Álıhan han tuqymy bolǵanda da, eseptep qarasaq, Shyńǵys hannyń 23-urpaǵy eken.
Tórelerdiń, negizinen, sol Shyńǵystan taraǵan urpaq ekeni daýsyz ǵoı. Al baı dese, han urpaǵy dese, tóbe shashy tik turatyn bólshevıkter nege Álıhandy birden atyp tastamady degenge kelsek, bólshevıkter – marksıser, Álekeń sol Sibir aımaǵyna marksızmdi nasıhattaǵan birden-bir adam bolǵan. Sol úshin Álekeńdi Máskeýge alyp kelgen de – Lenınniń ózi. Lenın de, onyń úzeńgilesteri de Álıhan Bókeıhanovty ult kósemi retinde, saıası tulǵa retinde syılaǵan.
Sondyqtan sondaı adamdy birden atyp tastaýǵa olardyń moraldyq qaqysy bolmady. Ondaı kósemin birden atyp tastasa, eli kóterilip ketpeı me?
Álekeńdi Máskeýge alyp ketkendegi birinshi sebep ol kisini, eń aldymen, eliniń esinen shyǵarý kerek boldy.
Ekinshiden, onyń izin basqan úzeńgilesteriniń kózin joıyp, sosyn úshinshi kezekte baryp Álıhan Bókeıhanovqa aýyz saldy.
Ony tek Stalın ǵana atýǵa buıryq shyǵardy. Sebebi Stalın kezinde qaraqshy bolǵan adam, sondyqtan bılik basyna kelgenimen, ne marksızmge, ne lenınızmge senbeı, tipti bıliktegi ózine qarsy shyǵady degen úzeńgilesterin de qyryp tastady.
Álıhannyń jerlengen jerin de uzaq ýaqyt qupıa ustap kelgen sebebi – Keńes úkimeti kózi tirisinde ol kisiden qanshalyqty qoryqsa, onyń arýaǵynan da sonshalyqty qoryqty.
Shyndyǵynda, ol kisiniń súıegin de qaldyrmaı otqa órtep, kúlin ǵana shashyp jibergen. Áıgili «Donskoı zıratyna» baryp, dırektorymen jolyqqanymda, ol kisi osy shyndyqty moıyndady.
Endigide ony jasyrýdyń ne quny qaldy?
Iaǵnı, repressıa kezinde 5myń adamdy atyp tastap, krematorııge órtegen de, álgi jerge kúlin tógip otyrǵan. Áıtpese, 5myń adamnyń súıegi alaqandaı jerge qalaı syıady?..
– Qarap otyrsaq, qaıta sol Máskeýde otyryp ol kisi eldegi Ahań, Jaqań syndy inilerimen baılanysyp, bostandyqtaǵydan eki ese artyq iri ister atqarǵan sıaqty. Bul ol kisiniń ózine tóngen qaterdi sezingendiginen be, álde basqa da sebepteri bar ma?
– Ol kez, birinshiden, Álekeńniń saıası qaıratker retinde ábden pisip-jetilgen tusy bolatyn. Álekeńniń «osenshık zemlı» degen taǵy bir mamandyǵy bolǵan.
Sol boıynsha ol kisi Qazaqstanǵa jasalǵan tórt ekspedısıaǵa qatysyp, óz elin bes saýsaǵynyń salasyndaı, óziniń týǵan balasyndaı bilgen. Qazaqstannyń qaı túkpirinde qandaı buta ósip, qaı jerdiń mal ósirýge qolaılylyǵyn, bylaısha aıtqanda, aýyl sharýashylyǵyn da, mádenıetin de, ádebıetin de túgel zerttep shyqqan.
1908 jyly Sankt-Peterbýrgte shyqqan «Sıbırskıe voprosy» gazetine jazǵan maqalasynda: «Qazir Qazaqstanǵa kóship kelip jatqan kelimsekterdiń kóbi mal sharýashylyǵymen aınalysa bastady. Sonda olar sol úshin kelip jatyr ma? Qazaq dalasy belgili bir mólsherde mal asyraýǵa jaraıdy, alaıda ol maldyń sany Qazaqstanda qazirdiń ózinde jetkilikti. Onda kelimsekter Qazaqstanǵa nege qajet?» dep jazady.
Ol kisi sondaı-aq qazaq dalasyn kóktemde qulpyryp, kúzde jalmaýyz kempirdeı qorqynyshty keıipke enetinin aıtyp, ádeıi kelimsekterdi qorqytady.
Bul – tek úrkitý ǵana emes, astarly shyndyq ta. Sebebi qazaq jeriniń tek ústińgi qabaty ǵana qunarly, sondyqtan ony jyrtsa, astyńǵy jaǵynan ýdyń jelmenen ushyp, dalanyń qunarsyz shólge aınalatynyn ǵalym sol kezde bilgen.
Al biz bul shyndyqqa tyń jerdi ıgerýdiń zardabyn ábden tartqannan keıin ǵana kóz jetkizdik. Qazaqtyń jeri úshin qanshama ter tókken, tipti tilimdeı jerdi de ózgege bermeýge janushyra shyryldaǵan tulǵa da osy – Álıhan. Sankt-Peterbýrgte, Ombyda, Orynborda, Semeıde shyǵyp turǵan basylymdarǵa oryssha, qazaqsha maqalalar jazyp, «Eı, qazaqtar, 15 desátına jerden alýshy bolmandar! Qala bolam dep qutyrmańdar! Jersiz qalasyndar! Orys nege jerdi bulaı bólip, qazaqty jarylqap jatyr? Óıtkeni qalǵan jerdiń barlyǵyn alyp qoıyp, óz kelimsekterine bermek. Sondyqtan ázirge qala bolýǵa qumartpaı, kóshpendi bolyp qalý arqyly keń-baıtaq jerińdi saqtap qal» dep shyryldady ol.
Bul – kósemniń sózi ǵoı! Álekeń óz týǵandarynyń arasynda otyrǵanda, únemi «qazaq áli esi kirmegen bala sıaqty: ony erkeletip qolyńa kóterseń, tósińe shaptyrady» dep aıtyp otyrady eken.
– Álıhan aǵamyzdy zertteýshi alashtanýshy ǵalymdardyń biri de biregeıi Aıgúl İsmaqova ol kisiniń aýylsharýashylyq salasyndaǵy eren eńbeginiń zerttelmeı jatqanyn aıtyp, sondaı-aq talaı jyldan beri osy Almatydaǵy Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetke Álıhan Bókeıhanov esimin bergize almaı kele jatqanyn aıtyp edi. Osyǵan ne kedergi dep oılaısyz?
– Ras, Álekeńniń búginde bul qyrynyń zerttelmeı jatýynyń birneshe astarly syry bar.
Sonyń eń sumdyǵyn aıtaıyn, kezinde Álekeńniń bul eńbegin aýylsharýashylyq ǵalymdary urlap, ózderi jańalyq etip te ashqan. Sondyqtan kóp urlyqtyń beti ashylyp qalmaı ma?
Álekeń Sergeı Parfırevıch Shvesov degen kisimen birge 1903 jyly Sibir temirjoly boıyndaǵy qazaqtardyń qoı, iri qara, mal sharýashylyǵyna aralasqan.
Sol kisi 1928 jyly Álekeń týraly jazǵan minezdemesinde bylaı deıdi: «Álıhan qazaqtyń jylqysy jaıly birneshe ocherk jazyp qaldyrdy. Buryn-sońdy ol jaıly eshqandaı zertteý bolǵan emes». Meniń qazir taba almaı júrgenim – sol jylqy jaıly ocherkter.
– Ómirbaıanyna kóz júgirtsek, «Álıhan Bókeıhanov masondyq uıymǵa múshe bolǵan» degen joldardy kóremiz. Osy masondyq uıym degendi, shyny kerek, kóbimiz jete túsinbeımiz, jaǵymsyz jaǵynan qabyldaımyz. Álekeń nege sol uıymǵa múshe boldy, álde ol májbúrlik pe, bolmasa sodan qazaqqa qandaı da bir keletin paıdany kórdi me?
– Dýma Álekeńniń úmitin aqtamady. Partıalardyń birligi de bolmady. Sondyqtan osy tyǵyryqtan shyǵatyn joldy izdegen ol kisi masondyq uıymǵa múshe boldy.
Masondyq uıym – ol saıası partıa emes, odan da joǵary saıası qurylym bolatyn.
Masondar óziniń tamyryn sonaý ejelgi «erikti tas qashaýshylar uıymy» dep atalatyn evreılerdiń uıymynan alatyndyqtan shyǵar, oǵan úrke qaraıtyny. Biraq 1906 jyly Reseıde qaıta jandanǵan masondyq aǵym aldyna tek bir maqsat qoıdy, ol – samoderjavıalyq Reseı úkimetin qulatý.
Álıhannyń oǵan múshe bolǵan sebebi – qazaqqa qara shańyraǵyn qaıta alyp berý boldy. Biz Álıhan Bókeıhanovty tek Qazaqstan kólemindegi ǵana emes, búkilreseılik kontekste qarastyrýymyz kerek.
Qazaqty ásker qataryna alý kerektigin aıtyp, másele kótergen osy Álıhan Bókeıhanov bolatyn. Nege? Sebebi qazaq qaıtyp atqa otyrsa, orys áskeriniń quramynda júrip soǵysý ádisterin meńgerse, onda ol táýelsiz memleket bolǵanda, eń kerek nárse emes pe? Til, dilmen qatar, táýelsiz elde ásker de bolýy qajet qoı.
Sol 1916 jyly Álekeń Atyraýǵa barǵanda, adaılar «O, bizdiń hanymyz keldi» dep qarsy alsa kerek. Sonda Álekeń tyıyp tastap, kerisinshe, «Kóteriliske shyqpańdar, tekke qyrylyp qalasyńdar, odan da 19 ben 43 jas arasyndaǵy azamattardy áskerge jiberińder, el-jer kórip, soǵys tásilin meńgerip qaıtady» degen eken.
Bul – keremet kóregendik.
Ózi de sol soǵysta maıdan dalasyn aralaı júrip, qazaqtarǵa, «Shyraqtarym, bir jerde jınalyp júrmender, bir snarád tússe, báriń qyrylyp qalasyńdar. Ózderiń minip barǵan jylqylardy jep qoıdyńdar, erteń jylqy qalmasa ne isteısińder? Odan da orys jaýyngerleri qara nan jese, soǵan úırenińder. Sosyn mundaǵy jezókshelerge qaramańdar. Merez degen aýrý juqtyryp, elge indet aparasyńdar» dep, aman qalý joldaryn, soǵysta durys júrip-turýdyń amaldaryn aıtyp, leksıa oqydy. Keıin sol soǵystan qaıtqan jigitterden Alash atty áskerin qurdy.
– Siz Álıhan Bókeıhanovtyń 15 jyl myrzaqamaqta turǵan Máskeýdegi páterinde bolypsyz. Omby, Orynbor, Sankt-Peterbýrg muraǵattaryn da túgel aqtarǵan ekensiz. Álıhandaı ulyǵymyzdy «ólgen» jerinen tiriltip, óshkenin jaqqan sizdi bul taqyrypqa alyp kelgen qandaı kúsh?
– Bul – meniń 20 jylǵy eńbegimniń jemisi. 1990 jyldary Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen soń, Ádebıet ınstıtýyna jumysqa ornalastym. Sizderge ótirik sıaqty kórine me, biraq shyndyǵynda, sol kezden beri bir kúnimdi Álekeńniń eńbegin oqymaı ótkizgen emespin.
Reseıdiń barlyq kitaphanalary men muraǵattaryndaǵy materıaldarǵa tapsyrys beretin múmkindigim bar. Tipti solaı elektrondy kitaphananyń kómegimen-aq talaı qundy dúnıelerge qol jetkizdim.
Alǵash Álekeńniń maqalalaryna ushyrasýyma sebepker bolǵan – Úshkúltaı Sýbhanberdına apamyz.
«Qazaq» gazeti jaıly kitap jazyp júrgende, bir kúni maǵan qońyraý shalyp: «Sultanhan, men myna jerden Qyr oǵly degen búrkenshik atpen jazylǵan maqala taýyp aldym, osy Álıhandiki emes pe?» dedi. Bul aqparǵa eleń etip, shynynda da, qarap otyrsam, keıin A.N., Á.N. dep te qol qoıǵan eken keı jerlerde. Qazbalaı kele, taǵy onyń Qarqaraly oıazy, Toqyraýyn bolysy degen jerin de taptym. Bul qaı jer – ol Álekeńniń týǵan topyraǵy. Osylaısha, búrkenshik esimderi arqyly Álıhan Nurmuhammedulynyń áli eshkim zerttemegen bas-aıaǵy 12 maqalasynyń syry ashyldy.
Ekinshi, 1906 jyly Ombyda shyqqan «Stepnoı pıoner» degen gazetke jarıalanǵan jańa maqalalaryn tabý da maǵan úlken olja boldy. Ol jerde Álekeńniń Stolypındi jermen-jeksen etip synaǵan 25-ke jýyq maqalasy bar. Bul da – buryn esh jerde jaryq kórmegen tyń dúnıeler.
– Alash dep ótken arysymyzdyń búgingi urpaǵynyń orystanyp ketkeni janymyzǵa batady. Alaıda oǵan olar kináli emes, taǵdyr taýqymeti ǵoı. Siz olarmen baılanysyp turatyn shyǵarsyz?
– Bókeıhanov tegin alyp qalý olar úshin aýyr da azapty boldy. Eń aldymen, Álekeńniń uly Sergeı kezinde Jezqazǵanda mol tabıǵı qor jatqanyn zerttep, sony ıgerý kerek ekendigin aıtyp, alǵash Máskeýde baıandama jasaǵan.
1938 jyly Máskeýde KSRO Ǵylym akademıasynan «Bolshoı Djezkazgan» degen qalyń kitap shyqqan. Mine, sonyń birinshi betinde osy baıandama tur. Sol baıandamadan keıin KSRO Ǵylym akademıasy Jezqazǵandy ıgerýge aqshany tókken. Eń alǵash basshy bolǵan da – sol Sergeı.
Biraq 1937 jyly ákesi atylyp ketken soń, ony da ornynan bosatyp, qýǵynǵa ushyratqan. Sol Sergeı óte qaıǵyly jaǵdaıda qaza bolǵan, biraq qalaı qaıtys bolǵanyn biz áli kúnge bilmeımiz.
Áıteýir, Reseımen eki ortada «elge qalaı oralsam eken?» dep sergeldeń keshýmen ketkeni belgili. Onyń Máskeýde báıbishesi men Evgenıı atty uly qalǵan. Men sol kisimen, Evgenıı Sergeıuly Bókeıhanovpen, 1992 jyly, 1994 jyly eki ret kezdesip, úıinde boldym.
Qazir ol kisiniń Petr esimdi uly bar. Osy taıaýda Sankt-Peterbýrgke barǵanymda, men Álekeńniń shóberesi Petrdiń Reseı ishki ister mınıstrligindegi qylmystyq isterdi tergeýge qatysty kandıdattyq dısertasıasyn qorǵaýyna katystym.
Bókeıhanovtar áýleti áli de ǵylymnyń sońynda, biraq elden habar úzip qalǵan. 1992 jyly Álıhan Bókeıhanovtyń týǵan jeri Qaraǵandy oblysynyń Aqtoǵaı aýdanynda Alashtyń úsh birdeı arysy – Álıhan Bókeıhanov, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaevtyń mereıtoıyna Evgenıı uly Petrmen kelgen.
Sonda baryp olar atamekenderiniń aýasyn jutyp, at minip, atalarynyń halqy úshin qandaı uly tulǵa bolǵandyǵyn shyn sezindi. Sol kezde ǵana ózderiniń ulynyń urpaǵy ekendikterine kózi jetken.
– Eli úshin osynsha eren eńbek etip eńirep ótken, tipti sońynda kúli de qalmaı janyp ketken osyndaı uly tulǵany biz qazir qalaı baǵalap júrmiz? Baraholka bazary jaqta eshkim bilmeıtin tar kósheni sondaı úly tulǵaǵa berý, kerisinshe ony mazaq etken sıaqty emes pe?
Elorda men Almatynyń tórinen Álıhan Bókeıhanov atyna dańǵyl berip, oqý ornyna atyn qoısaq, abyroıymyz asqaqtamaı ma? Olaı bolsa, nege olaı etpeı otyrmyz? Ne kedergi?
– Kezinde Aerodromnaıa kóshesin sol kisiniń atyna bergende, men de dál osylaı onyń aǵattyk, tulǵaǵa jasalǵan qıanat ekenin ákimdiktegi azamattarǵa túsindire almaı-aq qoıǵanmyn.
Sebebi ol kezde sol alaqandaı kóshege Bókeıhanov esimin bergenderdiń sanasyndaǵy Álıhannyń orny da sondaı ǵana kólemde bolatyn. Demek, qoǵamnyń kózin ashý kerektigine meniń kózim anyq jetti.
Al qadirin bilgenge Álıhan Bókeıhanov – adamzat tarıhyndaǵy óte sırek kezdesetin sanaýly tulǵalardyń biri. Onyń deńgeıi Mahatma Gandı, Atatúrikten esh kem emes. Alaıda ókinishtisi – bizdiń óz baǵymyzǵa týǵan, ózimiz úshin qurban bolǵan tulǵany sol deńgeıde baǵalaýǵa óremiz jetpeı jatyr.
Áńgimelesken, Márıam ÁBSATTAR
«Alash aınasy». 2010 jyl.
