Dalanews.kz «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde bilim alyp kelgen geograf, geografıa ǵylymynyń kandıdaty Kenenbaı Mámbetalıevti sózge tartqan edi.
Qazirgi ýaqta turalap qalǵan týrzımdi, Qazaqstanynń týrızm salasyn qalaı damytýǵa bolady? Tyń ıdeıa, jańa usynys, jańa pikir. Oqyp kórińizder, oqyrman, marhabat!
- Qazaqstan álemdegi jer kólemi jaǵynan ondyqqa enetin eldiń biri retinde týrısik potensıaly orasan dep maqtanamyz. Osyǵan qaramastan elimizde týrızm salasy nege damymaı otyr?
- Kez-kelgen memleket belgili bir salany damytý úshin onyń bolashaqtaǵy damý josparyn arnaıy strategıalyq qujat arqyly aıqyndaıdy. Bul qujat memlekettik organdar, sala ǵalymdary jáne osy salaǵa qatysty múddeli taraptardyń barlyǵynyń qatysýmen jasalýy mindetti.
Osy turǵyda men elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi qabyldanǵan barlyq týrızm baǵdarlamalary men konsepsıalaryn AQSH týrızm salasynyń ǵalymdarymen birge tolyqqandy zerttedik.
Sondaǵy anyqtaǵanymyz, bizdegi týrızmdegi kóptegen baǵdarlamalar men konsepsıalarda naqty bir ǵylymı zertteýlerdiń nátıjesin paıdalanbaǵan.
Tipti sońǵy 2017 jyly qabyldanǵan 2023 jylǵa deıingi Týrızm Konsepsıasynda da eldiń týrısik áleýeti durys zerttelmegen.
Zertteýimizdiń nátıjesinde Konsepsıa avtorlary týrızmdi jete túsinbegen, ǵylymı saýaty kúmándi jáne eldiń ekonomıkalyq, geografıalyq jaǵdaıynan múldem habary joq degen qorytyndyǵa keldik. Iaǵnı, bul jaǵdaıda týrızmniń damýy týraly sóz aıtý artyq.
- Elimizdiń 2023 jylǵa deıingi týrızm damý Konsepsıasyna kúmán keltirerlikteı qandaı dálelderińiz bar?
- Qazaqstannyń 2023 jylǵa deıingi týrızm damý konsepsıasy senimsiz aqparattar negizinde jazylǵan.
Mysaly, Konsepsıada týrızmdi damytýǵa qıyndyq týdyratyn negizgi sebepterdiń biri retinde:
“týrızm salasynda bilikti kadrlardyń, onyń ishinde akademıalyq bilim sıpatynyń jetispeýshiligi, bilim baǵdarlamalarynyń eńbek naryǵynyń talaptarynan, óndirister qajettilikterinen, jumys berýshilerdiń kútýinen birshama alshaqtyǵyn” atap kórsetedi.
Olar osy málimetti qaıdan alǵan, qandaı aqparattarǵa súıenip jasaǵan?
Eger Konsepsıa avtorlary týrızmde qyzmet kórsetetin basqa mamandyq ıeleri men týrızm mamandyǵy boıynsha bitirgen mamandardyń prosenttik úlesin kórsetse, joǵarydaǵy ınformasıanyń shynaılyǵyna keliser edik.
Al Konsepsıa avtorlary týrızmniń damymaýyna basty kemshilikter retinde mamandyq berý mekemelerin negizsiz aıyptaı salǵan. Bilim jáne Ǵylym mınıstirligi osy aıyptaýǵa resmı túrde jaýap beredi dep senemiz.
-Konsepsıa avtorlarynyń eldiń geografıalyq jaǵdaıynan habary joqtyǵyna qandaı dálelińiz bar?
- Konsepsıada “Kempıngtik týrızm, avtotýrızm jáne karavanıng” týrızmin damytýdy josparlaǵan. Avtorlardyń aıtýynsha osy salany damytý bizdiń elimiz úshin óte qolaıly-mys. Sebebi týrızmniń osy túri barlyq maýsymda (vse sezonnyı) damı beredi deıdi.
Osy aqparat logıkaǵa sáıkes kele me?
Elimizdiń keıbir aımaqtarynda qys mezgilinde tabıǵat aıasynda serýendeý turmaq, jumys pen úıdiń arasyna qatynaý muń bolady emes pe?
Sýyq kúnderi respýblıkadaǵy mańyzdy qalaaralyq trassalar da jabylady. Barshanyń qatty sýyqta kóptegen mekemeler jumysyn toqtatatynyn bile tura, avtorlardyń qysqy mezgilde de saıahat josparlaýy kúlki shaqyrady.
Elimizdiń tabıǵat jaǵdaılaryn eskermegenine qarap konsepsıa avtorlarynyń geografıalyq bilimine kúmándanamyn.
-Sonda elimizde “kempıngtik týrızm, avtotýrızm jáne karavanıng” týrızmin damytýǵa múmkindik joq pa?
- Dál qazirgi kezde bizde týrızmniń osy túrin damytýǵa qajettilik te, múmkindik te joq. Men aıtar edim, bul bólim Germanıa, Qytaı jáne Reseıdiń týrızmin damytýǵa arnalǵan sıaqty.
Sebebi Konsepsıada sol memleketterdiń áleýeti týraly málimetter berilip, Qazaqstannyń áleýeti nazardan tys qalǵan.
Elimizge barlyq sheteldik týrıser óz kólikterimen kelmeıtini belgili.
Mysaly, Avstralıa men Amerıka, Eýropa jáne Azıanyń damyǵan memleketterinen keletin týrıser óz kólikterimen kelmeıdi.
Al, elimizde týrıserge kólik quraldaryn arendaǵa bere alatyn ortalyqtary bar ma? Bolsa qansha avtoortalyq bar?
Jalpy týrızmniń bul salasyna kez-kelgen kólik jaramaıtyndyqtan, arnaıy avtokólikter qajet. Al, TMD kóleminde óz avtokólikterimen keletin týrıserdiń kóligi buzylǵan jaǵdaıda tehnıkalyq kómek beretin qansha ortalyq bar?
Qazirgi tańda týrızmniń bul túrine ulttyq deńgeıde kóńil bólýge áli erte, sebebi bizde birinshi kezekte týrızmniń daıyn turǵan nysandardyń kópshiligi bos tur.
Osy nysandar paıda ákelýi úshin qajetti týrıserdi áli tartqan joqpyz.
Alys shetelden keletin týrıserdiń sany on bes-jıyrma mıllıonnan asqannan soń ǵana týrızmniń osy túrin damytý týraly aıtýǵa bolar. Al qazir, avtotýrızm, karavanıngti qolǵa alýdan buryn, elimizde sol kólikter júretin joldardyń sapasyn retke keltirgen jón.
-Konsepsıada logıkaǵa sáıkes kelmeıtin tustar retinde taǵy da qandaı dáıektemelerińiz bar?
Konsepsıada týrızmniń 12 salasyn damytý josparlanǵan.
Osynshama kóp baǵytty bas-aıaǵy birneshe jyldyń ishinde ulttyq deńgeıde qalaı damytpaq?
Mysaly, “Medısınalyq týrızm” bóliminde avtorlar medısına salasy boıynsha basqa memleketterdiń lıder ekendigin moıyndaıdy. Solaı bola tura, Qazaqstanda jasalǵan nebári 40 júrek pen 5 ókpe transplantasıalaý operasıalaryn úlken jetistik retinde qarastyryp, osy eldermen medısınalyq týrızmdi salasynda básekege túspek.
Árıne, bir operasıanyń ózi úlken jetistik. Osy kezde taǵy suraq týyndaıdy, joǵaryda atalǵan operasıalar qansha pasıentke shaqqanda sátti jasalyp otyr?
Eger avtorlar Konsepsıada sońǵy bes jyldyń statısıkalyq derekterin paıdalandy desek, jylyna bir transplantasıa jasaý bizdiń medısınanyń joǵary dárejede ekendigin aıqyndaıdy ma?
Otandyq medısına el azamattaryn emdep bolyp, basqa eldiń azamattaryn emdeý jaǵdaıyna jetti me? Erteń sheteldik týrıserdi emdeý sátsiz bolǵan jaǵdaıda Qazaqstannyń álem aldyndaǵy bedeli ne bolady?
Sátsizdikke ushyraǵan klıenttiń qorǵaýshylary halyqaralyq nemese jergilikti sottarǵa júgingen jaǵdaıda Týrızm Komıtetiniń róli qandaı bolady?
Osyndaı kezde Týrızm Indýstrıasy Komıteti qanshalyqty jaýapkershilik arqalaıdy? Taǵy bir másele, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti İs basqarmasynyń aýrýhanasyn medısına týrızmin damytýǵa paıdalanýdy josparlaý qanshalyqty qısyndy? Osy turǵyda Densaýlyq saqtaý mınıstirliginiń oıyn bilý mańyzdy dep oılaımyn.
- Mádenıet jáne Sport Mınıstirliginiń veb saıtynda Qazaqstannyń 2025 jylǵa deıingi damý baǵdarlamasynyń “Jobasy” júktelgen eken. Bul 2023 jylǵa týrızm damýy Konsepsıasyn iske asyrý úshin jasalǵan baǵdarlama “Jobasy” ma álde osy Konsepsıanyń oryn almastyratyn jańa baǵdarlama ma? Ol týraly ne aıtasyz?
- Negizi, týrızm damýynyń 2023 jylǵa deıingi Konsepsıasy qaı jylǵa arnalǵany túsiniksiz, sebebi osynda 2025 jyly kútiletin nátıjeler de júr.
Jalpy bul týraly Týrızm Indýstrıasy Komıtetinen suraý kerek shyǵar, bul baǵdarlama “Jobanyń” ne nárse ekenin.
Bir sholyp shyqtym, jumys tipti pikir berýge jaramsyz.
Álem elderiniń týrızm salasynda jetken jetistikterin baıandaıtyn jáne aǵylshyn tilinde “Fun facts” deıdi ǵoı, osyndaı aqparattardy jınaqtaǵan júz elý alty betten turatyn eńbek!
Osy “Baǵdarlama Jobany” jasaǵan adamdardyń ózi ishinde ne jazylǵanyn tolyq aıtyp bere almaıtyn shyǵar dep oılaımyn. Osyǵan deıingi jarıalanǵan aqparattardy túrlendirip jáne sheteldik týrızmdi taldaı otyryp qaıta jazyp shyǵypty.
Qazaqstan týrızmin damýyna úles qosa almaıdy! Aldyna kelgen qujattyń sapasyn teksermesten qabyldaǵanyna qarap, Úkimetke de týrızm salasynyń bolashaǵy báribir ekenin baıqaımyz.
- Elimizdiń saıasaty týrızmniń damýyna qolaıly ma? Saıasat pen týrızm ekeýiniń qandaı qarym-qatynasy bar jáne olardy jeke dara qarastyrýǵa bolady ma?
- Týrızm bul tikeleı saıasattyń yqpalymen ósip órkendeıtin sala. Qazir bizdiń bılik týrızmge óte qolaıly jaǵdaı jasap otyr. Ókinishtisi osy jaǵdaıdy týrızm salasyna jaýapty mekemeler tıimdi paıdalana almaı otyr.
Álemniń biraz elderinde bizdiń bılik tárizdi týrızmdi qoldap jatqan joq.
Jaǵymsyz saıasattyń áserinen týrızm salasynan túsetin tabystan aıyrylyp jatqan memleketter de bar.
Mysaly, birneshe jyl buryn AQSH-tyń prezıdenti ózgergenin bilesizder. Jańa prezıdent AQSH-tyń qaýipsizdigi maqsatynda jeti musylman eldiń týrıseriniń elge kirýine ýaqytsha tıym jasady.
Al bul AQSH ekonomıseriniń deregine qaraǵanda, eldegi týrızm salasynda baılanysty 40 000 jumys ornyn joǵaltý men mıllıardtaǵan dollar tabystan aıyrylý arqyly negatıvti áseri etipti.
Osy saıasattan keıin AQSH týrıser kóp keletin memleketter arasynda Fransıadan keıingi ekinshi orynnan da túsip qaldy. Osy tyıym arqyly AQSH álemdegi musylman týrıserden, tipti Eýropanyń damyǵan memleketteriniń azamaty bolyp sanalatyn musylman týrıserden de aıyrylyp otyr.
Tipti keıbir Eýropanyń damyǵan memleketteri óz azamattaryna AQSH-qa barmaýǵa keńes berip, ulttyq týrıstik portaldarynda AQSH-ty týrıserge qaýipti elder sanatyna engizip qoıǵan.
Sonymen birge, konservatıvti memleket, Saýd Arabıasy buryn elge tek qana musylman týrıserdi qabyldaıtyn. Qazirgi Taq Murageriniń saıasaty boıynsha (musylmandardyń dinı kıeli jerlerinen basqa aımaqtarǵa), barlyq týrıserdiń elge erkin kirýine ruqsat berýde. Osy arqyly Saýd Arabıasy munaı taýsylǵannan keıingi kezeńde de ekonomıkalyq damýdy tómendetpeýdi qazirden bastap qolǵa alýda.
Osy is-áreketterdiń barlyǵynan týrızmge saıasattyń tikeleı yqpalyn kórýge bolady. Al bizde saıası jaǵdaıdyń qolaılylyǵyna qaramastan Týrızm Indýstrıasy Komıteti týrısik potensıaldyń joǵary múmkindikterin paıdalana almastan salany tıisti dárejede damyta almaı almaı otyr.
- Sizdiń oıyńyzsha elimizge sheteldik týrıserdi tartý úshin ne isteý kerek? Qandaı sharalar atqarsaq elge týrıserdi kóptep tarta alamyz?
- Eń birinshi, týrızmniń qandaı túrlerin damytý qajettigin anyqtaý kerek. Sheteldik týrıserdiń basym bóligi tabıǵat aıasynda (ulttyq parkter, ulttyq saıabaqtar men qoryqtar jáne t.b) bolýdy unatatynyn eskerýimiz shart.
Ekinshiden, qaı eldiń týrısterin tartý el ekonomıkasyna paıdaly ekenin anyqtaý qajet. Konsepsıa avtorlary elimizge keletin týrıserdiń basym bóligi TMD memleketterine tıesili ekendigin, olardyń Reseı, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstannan ekenin atap kórsetken. Men aıtar edim, olar bizdiń ekonomıkaǵa jumsaǵan qarjysynyń biraz bóligin qaıtadan ózderi alyp ketedi. Bul týrıserden elimizdiń ekonomıkasy aıta qalarlyqtaı paıda kórmeıdi.
Sondyqtan bizge Avstralıadan, AQSH, Eýropa jáne Azıadaǵy damyǵan elderden keletin týrıserdi tartý mańyzdy.
Úshinshiden, azamattaryn elge tartqymyz keletin memlekettermen tıanaqty túrde jumys jasaý ózekti. Iaǵnı, osy elderde Qazaqstan týrızmin tıimdi, arzan jáne nátıjeli tásildermen nasıhattaý. Osylardy ǵylymı túrde júıelep, sol jospar boıynsha is-sharalardy atqarsaq jaqsy nátıjege jete alamyz.
- Osy sheteldik týrıserdiń kóptep kelmeýine vıza máselesi kedergi bolyp jatqan joq pa? Jaqynda engizilgen “Jibek joly vızasynyń” el týrızmine áseri qandaı bolmaq?
- Syrtqy İster Mınıstirligi orasan jumys jasady dep aıta alamyz. Olar álemniń damyǵan memleketteriniń barlyǵyna bizdiń elge kelýi úshin vızasyz rejım ornatyp qoıǵan.
Iaǵnı, sheteldik týrıser belgili bir merzimge deıin bizdiń elge erkin kirip shyǵa alady. Tipti jańa derek boıynsha osy vızasyz rejımge kiretin memleketterdiń sany 100 den astam. Biraq, Konsepsıadaǵy “pılottyq túrde vıza berý ortalyǵyn ashýdy” josparlaǵanyn oqyp otyryp elge týrıserdiń kelýine vızalyq kedergiler bar tárizdi sezimde boldym.
Konsepsıa avtorlarynyń “pılottyq túrde vıza berý ortalyǵyn ashý” arqyly elge qaı memlekettiń azamattaryn shaqyrmaq bolǵanyn túsinbedim.
Osydan keıin ne Syrtqy İster Mınıstirliginiń pálenbaı elge vızasyz rejım engizdik degeni jalǵan aqparat nemese Konsepsıa avtorlarynyń osy jumystardan múldem habary joq deýge bolady. Árıne, “Jibek joly vızasy” qoldaýǵa turarlyq jańalyq. Negizinen, Qazaqstan týrızmine el ekonomıkasyna salǵan qarjysynyń bir bóligin qaıta alyp ketetin TMD týrısterin tartý asa bir ózgeris ákeledi dep aıta almaımyn.
- Konsepsıada 2016 jyly elge 6.5 mln týrıs kelgenin habarlapty da, al 2023 jyly elge keletin týrıser sanyn 5.5 mln-ǵa jetkizýdi josparlapty. Muny qalaı túsinýge bolady?
- Biz týrızmdegi statısıkalyq derekterine kúmánmen qaraımyz.
Al myna máseleniń anyq-qanyǵyn Týrızm Indýstrıasy Komıtetinen suraýmyz qajet. Elimizdiń Premer mınıstiriniń veb saıtynda 2016 jyly alys shetelden kelgen týrıserdiń sanyn 500 myńnan sál asatynyn kórsetse, eldegi týrısik fırmalardyń aqparattarynda Qazaqstanǵa 700 myń shamasynda sheteldik týrıs kelgenin habarlaıdy.
Al, 2009 jyly Elbasymyz Dúnıejúzilik Týrısik Uıymnyń on segizinshi sesıasynda sóılegen sózinde, qazaqstandyq týrısik fırmalardyń marketıńtik zertteýlerine súıene otyryp, jaqyn jyldary elge keletin týrıs sanyn 14 mıllıonǵa jetetindigin habarlaǵan bolatyn.
Joǵarydaǵy ár túrli málimetter men Konsepsıadaǵy shet elge shyǵyp, qazaqstanǵa qaıta oralǵan el azamattaryn da sheteldik týrıserdiń sanatyna qosyp qarastyrǵanyna qarap, áli kúnge deıin tipti týrıserdi sanaý tásiliniń de bir izge túspegendigin anyq baıqaı alamyz.
Osyndaı jaǵdaıda el týrızmniń álemdik týrızmmen básekelesýi týraly pikir aıtý tipten artyq.
Konsepsıadaǵy osyndaı senimsiz aqparattar elimizde týrızmdi zertteý máselesiniń de daǵdarysta turǵandyǵyn aıqyndaıdy. Salany daǵdarystan shyǵarýdyń jalǵyz joly týrızmdi zertteıtin óz aldyna ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurý!
- Qoldanystaǵy Konsepsıa avtorlary ózderiniń jasaǵan eńbekterin durystyǵyn qorǵaıtyny anyq. Endi kimniń jasaǵan Konsepsıasy el týrızmine tıimdi ekenin qalaı anyqtaýǵa bolady?
- Kelisemin, qysqa ýaqyt aralyǵynda, muhıttyń arǵy jaǵynda otyryp jasalǵandyqtan bizdiń jasaǵan Konsepsıa da minsiz deı almaımyz.
Ony anyqtaý úshin “Alternatıvti Konsepsıany” baspasóz betteri men ınternet paraqshalaryna jarıalap, halyq talqysyna salaıyq, elimizdiń týrızm salasynyń ǵalymdarynyń pikirin bileıik, tipti bolmasa Ǵylym Komıtetinen arnaıy eksperttik top qurylyp, qazirgi qoldanystaǵy Konsepsıa men bizdiń jasaǵan eńbektiń sapasyn salystyraıyq.
Múddeli taraptardy tarta otyryp, artyq-kem jerlerin túzetip, básekege qabiletti týrızm qalyptastyra alatyn “Jańa Konsepsıa” jasaıyq.
Bizdiń negizgi maqsatymyz – múddeli taraptarǵa damyǵan elderdiń Týrızm Konsepsıasyn jasaý tásilimen tanystyra otyryp, el týrızminiń damýyna oń áser etý. Bolashaqta taǵy da óreskel qatelikterge boı aldyrmas úshin, endigi qabyldanatyn strategıalyq qujattardy jasaýda sala ǵalymdary men múddeli taraptardyń barlyǵynyń mindetti túrde qatysýy qajettigin jetkizý.
-Ýaqyt bólip, pikirleskenińizge kóp rahmet!
Suhbattasqan, Nurtýǵan SHYǴAN
