Sımvol qashanda jalpylyq sıpat alady, taǵy, onyń mánin anyq túsindim degenińizben, shyǵarma ıesi ony ısharalap qana qoıady. Ony sózbe-sóz túsiný múmkin emes. Budan tys, sımvoldyq týyndyny túsinýden ótken qıyn nárse joq. Sımvol qashanda sımvoldap kórsetýge paıdalanǵan týyndydan joǵary turady ári beınelep turǵan nársesi aıtpaqshy bolǵan nársesinen áldeqaıda kóp. Sondyqtan, ony jiktep-jiliktep, kómeski mánin qýarlaǵannan góri, shyǵarmany ózimizge áser etýge talpynsaq, ony túsinýdiń senimdi jolyn tapqan bolar edik. Ásirese, Kafkaǵa kelgende, eń abzaly onyń qalamynyń yńǵaıyna júginip, dramalaryn syrtqy qubylys arqyly, prozalaryn formasy jaǵynan ıgerý kerek. Balań sanadaǵy oqyrmandardyń kózine túsiniksiz jaǵdaılar birden túsedi. Mundaı túsiniksiz jaǵdaılar aıtyp túsindirip kórmegen máseleni tynym tappaı, tabandap turyp zerttegen keıipkerlerge qatysty bolady. «Sot oryndaýshy» atty romanynda Iozef.K sottalady. Biraq ne úshin sottalyp jatqanyn bilmeıdi. Ol ózin aqtaýdan jazbaıdy, biraq ne úshin ekenin bilmeıdi. Qorǵaýshy onyń isi qym-qýyt dep qaraıdy. Sonymen birge ol súıgen qyzyn, tamaqtanýdy, gazet oqýdy, sol arqyly kóńil kóterýdi de esten shyǵarmaıdy. Keıin oǵan úkim shyǵarylady, biraq sot zaly tym-tyrys, ol munyń baıybyna bara almaıdy. Tek ózine úkim shyǵarylǵanyn shamalap biledi, biraq qandaı qylmys kesilgenin suramaıdy. Keıde tipti qylmys kesilgenine de kúmándanady. Ol jalǵasty ómir súredi. Kóp ýaqyt ótken soń retti kıingen, salaýatty eki adam kelip ony alyp júredi. Ol ekeýi sondaı sypaıy túrde ony qala syrtyndaǵy ıen jerge ákelip, basyn tasqa qoıyp óltiredi. Úkim kesilgen adam óler aldynda «ıt sıaqty boldym» degen bir aýyz sózdi ǵana aıtady.
Budan, eger prozanyń eń kórnekti ereksheligi onyń natýraldyǵy bolsa, sımvol jóninde aýyz asha almaımyz. Natýraldyq ــ túsinýge qıyn uǵym. Oqyrman onyń kóptegen shyǵarmalarynan sújettiń tabıǵı órilip jatatynyn baıqaıdy. Taǵy bir shyǵarmalarynda (ondaı shyǵarmalary óte sırek) basty keıipker óziniń kez bolǵan jaǵdaılarynyń barlyǵy tabıǵı ekenin baıqaıdy. Munda eskeretin, biraq kózge uryp turatyn bir paradoks bar: basty keıipkerdiń keshirmesi aqylǵa syıymsyz bolǵan saıyn, oqıǵa tabıǵı óriledi. Ol adam ómiriniń qym-qýyt kúrdeliligi men sol adamnyń mańdaıyna jazylǵan ómiriniń qarabaıyrlyǵynyń arasyndaǵy kórneý alshaqtyqqa sáıkes keledi. Bul Kafkanyń tabıǵılyǵy sıaqty kórinedi. Osylaı qaraǵanda ǵana biz «Sot oryndaýshy» atty romanda baıandalǵan barlyq nársege shynaıy tushyna alamyz. Keıbireýler «ol adamnyń basynan ótken keshirmesiniń kóshirmesi» deıdi. Durys aıtady. Biraq oqıǵa qarapaıym ári kúrdeli. Bul týrasynda Kafkanyń áńgimeleri anaǵurlym erekshelenip, jeke adamnyń mánimen astasady degendi aıtqym keledi. Biz ókinishtiń otyna órtenip, táýbege kelgen kezimizde, ol biz úshin sóz aıtady. Ol tiri, biraq, oǵan úkim shyǵaryldy. Romannyń bastapqy birneshe betinde muny sezinedi. Ol osy dúnıede romandaǵy jaǵdaıdy basynan keshirgen. Ol táýbege kelgen kezde oılamaǵan jerden osy jaǵdaı týdy. Osyndaı ǵajaptanarlyq jaǵdaıǵa ol kerisinshe, selt etpeıdi. Mundaı kereǵarlyqtan absýrdtyq shyǵarmanyń eń bastapqy nyshany baıqalady. Talantty jazýshy onyń rýhanı tragedıasyn jarqyratyp kórsetip bere alady. Al ol muny oryndap shyǵýǵa tek paradokstik tásildiń kómegine júginedi. Maǵynasyzdyqty qaıta kórsetip berý úshin ózgeshe boıaýdy oılap tabady ári kúndelikti qımyldy máńgilikti kókseýge qabiletti etedi.
Múmkin, «Qorǵan» osyndaı shyǵarma bolǵandyqtan ǵana oqıǵaly teologıaǵa ózgerse kerek. Biraq ol – áýeli júregi meıirimge shóldegen adamnyń ǵajaıyp keshirmesi. Ol – jer-jahannan patsha saraıynyń qupıasyn izdegen, uıqydaǵy áıeldiń táninen Táńirdiń belgisin izdegen adam. Kerisinshe, «Qubylý» ــ etıkany aına-qatesiz beınelegen tańǵalarlyq kartına. Alaıda, ol – óziniń jándikke aınalǵanyn baıqaǵan kezdegi sumdyq sezimniń týyndysy. Kafkanyń qupıasy qos qabatty maǵynada jatyr. Natýraldyq pen ózgesheliktiń, daralyq pen jalpylyqtyń, tragedıa men únemdiliktiń, absýrd pen logıkanyń arasyndaǵy úzdiksiz sharpysýshylyq ــ onyń búkil shyǵarmalaryna jeli bolyp tartylǵan ári keri áser jáne maǵyna ústep turady. Absýrdtyq shyǵarmalardy túsiný úshin osyndaı paradokstik tásilderdi durys tanyp, kereǵarlyqtardy jadaǵaılastyrý kerek.
Áýelde bir sımvoldyń eki jaǵy bolady: tanymdyq dúnıe jáne sezimdik dúnıe. Taǵy ekeýine birdeı keletin termın kerek. Mundaı termındi taýyp shyǵý ــ qıynnyń qıyny. Kóz aldyńda sát-saıyn qubylǵan mundaı dúnıeni túsiný úshin ekeýiniń arasyndaǵy qupıa baılanysty tabý kerek. Kafkanyń shyǵarmalarynda bir jaǵynan, kúndelikti ómirdegi qarapaıym dúnıe jatady, endi bir jaǵynan tabıǵılyqtan ozǵan qasiretti dúnıe jatady. Bul jerde maqalamyzdyń mazmunyna saı kelmese de, Nıssheniń «Úlken máselelerden aıaq alyp júre almaısyń» degen sózin túsindire ketetin sıaqtymyz. Adam balasynyń basynan ótkergen taǵdyrynan negizgi absýrd pen qatal ulylyq beınelenedi. Bul ekeýi bir ýaqytta ózdiginen paıda bolady. Bul ekeýi kúlkili túrde ekige bólinedi. Bizdiń júregimizdiń sheksizdigin tánniń ýaqyttyq qýanyshynan bóledi. Absýrdty bolatyny, júrek tánniń menshigine tán, ol ásilinde tánniń ýaqyttyq qýanyshynan tym-tym shalǵaıǵa ozǵan. Kimde-kim mundaı absýrdty beınelemekshi bolsa, sózsiz, paralel jelidegi qaıshylyqtyń dınamıkasynda jan bitirýi kerek. Mine, Kafka osyndaı jaı dúnıelermen tragedıany, logıka arqyly absýrdty beınelegen.
Bir akter ásireleýi az bolǵan saıyn onyń somdaǵan tragedıalyq obrazynyń ılandyrý qýaty kúshti bolady. Eger ol belgili ólshemge erekshe mán berse, onyń boıynda qısapsyz úreı men qorqynysh oıanady. Bul jaǵynan grekterdiń tragedıasy bizge sabaq bolady. Belgili bir tragedıalyq shyǵarmada logıkalyq pen natýraldyqtyń bet qalqany ishinde taǵdyrdyń qubylýy eń kórnekti bolady. Edıptiń taǵdyrdy kúni buryn boljanǵan, onyń óz ákesin óltirip, sheshesin áıeldikke alatyndyǵy ǵaıyptan belgilenip qoıǵan. Dramada bas keıipkerdiń basyna keletin zulmattyń bir-birlep iske asatyndyǵy jónindegi logıkalyq zańdylyq tolyq eskertilgen. Osy erekshe taǵdyr jóninde jaı ǵana eskertip qoısa da, adamǵa úreı salmaıdy. Óıtkeni, qansha degenmen onyń ómirde bolýy neǵaıbyl. Biraq, ol qoǵamda, memlekette jáne kúndelikti ómirde, sózsiz, týylatyn is retinde kóz aldymyzda paıda bolsa, úreılenýimizge sebebi bolar edi. Adamnyń úreıden tula boıy qalshyldap: «bulaı bolýy múmkin emes» dep qarsy sebep aıtar edi, sonymen birge, toryǵyp turyp: «bulaı bolýy múmkin» degen shúbásiz sengen maǵyna jatar edi.
Bul ــ grek tragedıalarynyń barlyq qupıasy nemese, tym bolmaǵanda, osy qupıalardyń bir parasy. Bul degenimiz taǵy bir jaqtan alǵanda, kereǵar tásil arqyly Kafkany anaǵurlym jaqsy túsinýimizge bolady. Jurttyń kóńilinde taptaýryn bolǵan bir ıdeıa bar: adamdy qurdymǵa jiberetin nárseni ǵana taǵdyr dep ataıdy. Alaıda, baq-táleı de aınalyp ótýge bolmaıtyn nárse bolǵandyqtan, jańaǵy «taptaýryn tásil» boıynsha aıtsa úılespeıdi. Osylaı bola tursa da, qazirgi adamdar ony tanyp jetse, onda ózine qaıtady. Budan syrt, grek tragedıalaryndaǵy yntasy aýǵan taǵdyr týraly aıtsaq áńgime kóp, baıyrǵy ańyzdardaǵy eń jaqsy kóretin obrazdar da osy. Olar (mysaly, «Ýlıss») asa qaterli jaǵdaıda ózin qutqarady.
Qalaı bolǵanda da tragedıadaǵy logıkalyq pen únemdiliktiń arasyndaǵy qupıa baılanysty myqty ustaý kerek. Osylaı bolǵandyqtan «Qubylýdaǵy» bas keıipker Zamza tek bir saýda agenti. Osylaı bolǵandyqtan ol saýytty qońyzǵa aınalǵan, tym sırek ushyraıtyn sumdyq jaǵdaıda, bastyq onyń jumysqa kelmegenine bola ashý shaqyra ma degen nársege ǵana alańdaıdy. Oǵan tyrnaq pen murt ósedi, omyrtqasy shodyraıyp shyǵady, qarnyn jypyrlaǵan aq teńbil basady. Men, bul jaǵdaı ony qaıran qaldyrady, erekshe áser berýi neǵaıbyl dep aıta almaımyn. Qaıta bul jaǵdaı onyń boıynda bolymsyz qasiretti oıatady. Kafkanyń barlyq óner týyndylarynda osyndaı názik paryqtar jatady. Onyń basty shyǵarmasy «Qorǵanda» kúndelikti ómirdegi nárseler basty oryndy ıelegen. Ózge týyndylardan oqshaý turǵan osy shyǵarmada barlyq eńbek esh bolyp, eriksizden bárin qaıta bastaıdy. Munda meıirim ańsaǵan rýhtyń saqtalǵan hıkmeti beınelenedi. Problemany qımylǵa aınaldyrýynan, jalpylyq zat pen erekshe zatty ushtastyrýynan ári bir uly sýretkerdiń sheberligi kórinip turady. «Sot oryndaýshy» atty romandaǵy bas keıipkerdi Shmıdt nemese Frans Kafka dep ataýǵa bolady. Biraq onyń esimi – Iozef. K . Ol – Kafka emes jáne Kafkanyń dál ózi. Ol – qarapaıym eýropa adamy. Jaı adam. Budan tys, ol – shynaıy ómirdegi belgili bir adamnyń tıpi.
Kafka, tipti, absýrdty beınelegen kezde de osy baılanystardy qoldanady. Aqymaqtyń vanadan balyq aýlaǵan oqıǵasyn bárimiz bilemiz. Rýhanı aýrýlardy emdeý jobasyna bas qatyryp otyrǵan shıpager odan: «Balyq ilindi me?» – dep suraǵanda, «Naqurys neme, vanadan balyq iline me?» – degen asa dóreki jaýapqa ıe bolady. Bul anekdot tym ózgeshe. Biraq ol adamdarǵa absýrdtyń nátıjesi kóbinde ásire logıkadan keletinin túsindiredi. Kafkanyń dúnıesi – aıtyp jetkizýge bolmaıtyn álem. Adam munda kól-kósir azapqa shógedi. Vanadan balyq aýlaǵanda ol eshteńe ilinbeıtinin biledi. Sondyqtan, shyǵarmada onyń negizgi prınsıpi boıynsha onyń absýrdtyq shyǵarmalary týraly sóz aıtý kerek. Mysaly, «Sot oryndaýshy» atty romanda ol oılaǵan nátıjesine jetti dep aıta alamyn. Tán jeńiske jetti. Munda bári bar, únsiz qarsylyq ta bar (ol – avtordyń ózi), bári aıdan anyq, biraq aıtyp jetkizýge bolmaıtyn toryǵý da bar, tipti aqylǵa syımaıtyn áreket erkindigi de bar. Romandaǵy keıipker óle-ólgenshe osy erkindikte ómir súredi.
Alaıda dúnıe onyń syrtqy beınesinen kórinip turǵanyndaı tomaǵa-tuıyq emes. Shyǵar jol tabylmaı tuıyqqa tirelgen ǵalamda Kafka erekshe bir úmit dúnıesine bastap ákeledi. Bylaı qaraǵanda «Sot oryndaýshy» men «Qorǵanda» esh sáıkestik joq, biraq bir-birimen tutas. Bir shyǵarma men ekinshi shyǵarmanyń arasynda kózge kórinbeıtin baılanystyń bar ekendigi baıqalady. Shyntýaıtynda, bastalýy men aıaqtalýy aıyrǵysyz, quddy sheksiz jeńis sıaqty. «Sot oryndaýshy» bir suraq qoıady, «Qorǵan» ol suraqty belgili tásildermen sheshedi. Aldyńǵysy ǵylymı ádisteme boıynsha beınelep, eshqandaı qorytyndy shyǵarmaıdy, sońǵysy onyń jaýabyn ázirleıtin sıaqty. «Sot oryndaýshy» naýqasqa dıagnoz qoıady, «Qorǵan» daýalaıdy. Biraq jazyp bergen dáriler esh ónimin bermeıdi. Ol tek kúndelikti ómirde aýrýdy qaıta qozdyrady. Ol aýrý azabyna tózýge septigin tıgizedi. Belgili mánnen alǵanda (Kerkegordy oılańyzshy) bizdiń sol aýrýǵa degen mahabbatymyzdy oıatady. Jer ólsheýshi qyzmetker K. bar zeıinimen onyń janyna tynyshtyq bermegen ýaıym jóninde oılanady. Onyń jaqyndary da osy bir maǵynasyz, at qoıýǵa da kelmeıtin azaptyń yqpalyna ushyraıdy. Bul azap ــ quddy shyǵarmadaǵy sheksiz mahabbattyń beınesi sıaqty. Frıda K.-ǵa: «Maǵan seniń janyńda bolý qajet, senimen tanysqannan beri senen aıyrylyp kórgem joq», – deıdi. Osyndaı hıkmetti dári bizdi qurdymǵa jiberetin nársege mahabbatymyzdy oıatyp, shyǵar joly joq álemge bastaýyn úmittendiredi. Osy tosynnan kelgen «tebindilik» bizdiń barlyq kózqarasymyzdy ózgertedi. Bul ــ bolmysshyldyq ákelgen tóńkeristiń qupıasy ári «Qorǵannyń» da týabitti qupıasy.
«Qorǵan» sıaqty aqyry asa qatygezdikpen aıaqtalǵan óner týyndylary kemde-kem. K. – komıtettiń qorǵanǵa jibergen jer ólsheýshi qyzmetkeri. Sóıtip, ol qystaqqa keledi. Bir qystaq pen qorǵannyń adamdary ejelden bir-birine at izin salmaǵan. K. túrli amaldar oılap, talmaı qorǵanǵa kiretin jol izdeıdi. Ol kóp amaldy qoldanady. Qýlyqtardy da istetedi. Soqpaq jol izdeıdi. Eshqashan renjimeıdi, qaıta qorǵanǵa degen ózi de baıybyna bara almaıtyn senim bar. Ol taraý saıyn sátsizdikke ushyraıdy, biraq qaıta bastaıdy. Bul – logıka emes, talmaıtyn tabandylyq. Shyǵarmaǵa bastan-aıaq ózek bolǵan tabandylyq onyń tragedıalyǵyn týdyrady.
K. qorǵanǵa telefon soqqanda ar jaǵynan shýyldaq dybystar, belgisiz kúlki jáne alystan talyp jetken aıǵaıdy estıdi. Bul ــ jazǵy aspanda belgili bir nyshan paıda bolǵany sıaqty nemese ómirimizge mán syılaǵan ymyrttaǵy kezdesý sıaqty oǵan úmit ushqynyn syılaıdy. Biz bul jerde Kafkanyń erekshe qasiretiniń qupıasyn baıqaımyz. Budan tys, biz taǵy Prýsttyń shyǵarmalarynan nemese Plotınnyń peızajdarynan osyndaı qasiretke kez bolamyz, ıaǵnı joǵaltqan saıabaqty saǵynǵan qasiret. Olga: «Barnabastyń tańerteń qorǵanǵa ketkenin estip qatty qaıǵyrdym. Múmkin, bul – obaldy sapar. Múmkin, bul – tekke ketken bir kún. Múmkin, bul – selge ketken úmit», – deıdi. «Múmkin, Kafkanyń barlyq shyǵarmalary osyndaı selge ketken dúnıeler shyǵar». Biraq onyń esh ónimi joq. Shyǵarmada onyń máńgilikke degen armany tym dármensiz. Osy bir tirshilik tynysyna toly mehanıkalyq qurylym bizge mynadaı oı salady, eger ózimizdiń kóńilimizdi kótermeı, rýhanı buǵaýǵa boıusyna bersek qandaı nársege ózgerer edik.
«Qorǵanda» kúndelikti ómirdegi baǵynysh etıkaǵa aınalady. Qorǵandaǵylardyń qabyldaýyna ıe bolýy ــ K.-nyń eń úlken armany. Ol muny jalǵyz ózi iske asyra almaıtyndyqtan, osy «baqytqa kenelý» úshin baryn salady. Eger ol osy qystaqtyń turǵynyna aınalsa, syrttan ákelgen tólqujatynan bas tartýǵa rıza (sol kezde barlyq adam ózin syrttan kelgen adam sezinedi) . Ol óziniń kásibi, otbasy bolýyn, el qatarly salaýatty ómir súrýdi oılaıdy. Ol endigári eldiń tabasyna tózbeıdi. Onyń baısaldy ómir keshirgisi keledi. Frıdamen qalypsyz baılanysta bolýy bul jaǵynda erekshe mán alady. Eger ol qorǵandaǵy mansaptynyń qyzymen tanysyp, ózine jar etken bolsa, onda ol qyzdyń ótken kúnderiniń sebebinen bolar edi. Ol qyzdan ózi qajet etken nárseden de artyq dúnıe paıdalanady. Sonymen birge, qorǵannyń nazarynda qandaı nárseniń eshqashanda jetpeı turatyny onyń kókeıinde saırap turady. Kerkegordyń Regıne Olsenge degen erekshe mahabbatyn oılap kórińizshi. Olardy jalmaǵan ottyń alapat kúshi olardyń dostary men jaqyndaryn da qurtady. «Qorǵandaǵy» osy bir qystyrma epızod baqytsyz qatelikke urynady, ıaǵnı táńirge tıesili bolmaǵan nárse Táńirdiń menshigine tıedi. Biraq Kafka úshin bul qatelik emes. Qaıta ýaǵyz jáne «tebindilik». Ol Táńirge tıesili bolmaǵan eshqandaı nárseni alyp shyqqan joq.
Jer ólsheýshi Frıdany tastap, Barnabastyń qaryndasyn izdeıdi. Bul is tipti de mánge ıe. Bylaısha aıtqanda, Barnabastyń otbasy qystaqtaǵylarmen de, qorǵanmen de barys-kelis jasamaıdy. Qaryndasy Amalıa qorǵandaǵy bir mansaptynyń jıirkenishti talabynan birneshe ret bas tartqan. Arsyz qarǵys onyń sońynan túsip, ony Táńirdiń mahabbatynan jurdaı etedi. Kim Táńir úshin óziniń dańqyn qurbandyqqa shalmasa, sol Táńirdiń shapaǵatyna bólenbeıdi. Biz bul jerden bolmysshyldyq fılosofásynyń «Moral men aqıqat qarama-qarsy» degen ózimizge qanyq negizgi taqyrybyn tanı alamyz. Biraq kóptegen ister bizge áli anyq emes. Óıtkeni, Kafkanyń bas keıipkeriniń júrip ótken joly ــ Frıdadan Barnabastyń qaryndasyna deıingi jol, shúbásiz sengen mahabbattan absýrdty tabynýshylyqqa deıingi jol. Dál osy jerde Kafka da Kerkegordy izdeıdi. Barnabasqa arnalǵan taraýdy kitaptyń sońyna qoıady. Bul adamǵa oqys sezilmeıdi. Jer ólsheýshiniń eń sońǵy qulshynysy Táńirdiń barlyq zattaryn teriske shyǵarý arqyly Táńirdi baıqaýǵa, bizdiń daǵdymyz boıynsha izgilik pen sulýlyqtyń kategorıasynan emes, qaıta onyń qataldyǵynan, ádiletsizdigi men óshpendiliginiń maǵynasyzdyǵynan, keıipsiz beınesiniń tasasynan tanıdy. Qorǵannyń qabyldaýyn qatty ańsaǵan osy beıtanys adamnyń eń sońynda shyǵar joly qalmaǵan kezde jurt odan bezedi, óıtkeni osy joly ol ózine adal bolmady. Moraldiń, logıkanyń, rýhtyń shynaıylyǵynan bas tartty. Tek tıanaǵy joq úmitpen Táńirdiń qulazyǵan meıirim dúnıesine kirdi.
«Úmit» degen sózdi bul jerde aıtý esh kúlkili emes. Kerisinshe, Kafka baıandaǵan jaǵdaılar qansha toryǵýshylyqqa toly bolǵan saıyn, úmit sonsha kúsheıedi. Shyntýaıtynda, «Qorǵan» absýrdty bolǵan saıyn, ondaǵy shıelenisken jaǵdaılar barynsha qasiretke aınalyp, oǵan aıtar ýáj tappaısyń. Alaıda, biz bolmysshyldyq oılaý júıesiniń paradoksine eriksiz júginemiz. Kerkegordyń aýzymen aıtylǵan sózdi mysalǵa keltirsek: «Sózsiz, biz adamdar arasyndaǵy úmitti joısaq qana shynaıy úmitke qol jetkizemiz». Bul sózdi: «Sózsiz, «Sot oryndaýshyny» jazǵannan keıin ǵana, «Qorǵandy» jazýǵa bolady dep túsinýge bolady.
Kóptegen synshylar Kafkanyń shyǵarmasyn tuıyqqa tirelgen adamnyń janaıqaıy dep aıtady. Bul sózdi ózgertýge týra keledi. Úmit pen úmit uqsamaıdy. Menshe Henrı Bordostyń optımısik shyǵarmalary adamdy qatty úmitsizdendiredi. Kerisinshe, Malronyń oılaý júıesi adam kóńiline qanat bitiredi. Biraq bul ekeýi de biz tilge tıek etip otyrǵan úmitpen de, toryǵýshylyqpen de qatysy joq. Men absýrdtyq shyǵarmalardyń adamdy eriksiz túrde senimsiz jolǵa bastaıtynyn bilemin. Bir shyǵarmada aqyry joq sıtýasıalardy, qas-qaǵym sátte sulýlyǵyn joǵaltatyn zattardy bir qalypty qaıtalaı berse, ol qur elestiń mekenine aınalady. Ol qozǵaý salady, úmit syılaıdy. Shyǵarma ıesi odan endi aıyryla almaıdy. Ol tragedıanyń oıynshyǵy emes. Ol avtordyń ómirine mán syılaıdy.
Kafkanyń, S. Kerkegordyń jáne L. Shestovtyń shyǵarmalarynyń tabıǵaty uqsaıdy. Túıindep aıtsaq, bolmysshyldyq baǵytyndaǵy jazýshylar men fılosoftardyń shyǵarmalary túgeldeı absýrdqa ári zardapqa bet alady. Biraq qansha úmitsiz bolsa da, shyǵarmanyń sońy úmitke toly janaıqaımen aıaqtalady. Bul ــ teńdessiz sheberlik. Olar Táńirdi qushaqtaıdy, Táńir olardy jutady. Qorlyqqa toly ómirge bolymsyz úmit sáýlesin túsiredi. Óıtkeni, osyndaı absýrdtyń ómir súrýi ــ onyń tabıǵılyqtan ozǵan shyndyq bolýyna kepil bolady. Eger osyndaı ómir joly Táńirge bastap aparatyn bolsa, onda shyǵar jol týraly sóz aıta almaımyz. Onyń ústine Kerkegordyń, Shestov jáne Kafkanyń bas keıipkerleri alǵan betinen qaıtpaıtyn birbetkeıligi qaıtalana bergen saıyn úmitke degen senimdilik kúsheıedi.
Kafkanyń moraldyń ulylyǵy, ómirsheńdigi, izgiligi jáne birtektiligi týraly Táńirmen bolǵan talasy ــ Táńirdiń qushaǵyna ynty-shyntysymen qulaý úshin ǵana. Absýrd tanyldy jáne moıyndaldy. Adamdar onyń tabıǵı únin ǵana tyńdady. Osy bir qas-qaǵym sátte biz onyń endigári absýrd emes ekenin bilemiz. Adamnyń óziniń qazirgi tabıǵatynan qutylýdan ótken artyq qandaı uly úmit bar? Bul jaǵynda, biz kórip kózimiz úırengen nárselerge qaraǵanda, bolmysshyldyq oılaý júıesiniń fýndamenti ــ sheksiz úmit. Ol – hrıstıan dininiń bastaýyna, kıeli habarlardyń qatparyna boılaǵan kóne dúnıeniń úmiti. Biraq biz osy bolmysshyldyq oılaý júıesiniń ushqyr qıalynan, birbetkeıliginen, shet-shegine jetip bolmaıtyn aqıqatynan ózimizdi teriske shyǵaratyn parasattylyǵyn nege kórmedik? Kúnádan tazarý úshin tákapparlyqtan baz keshý kerek. Mundaı baz keshýdiń paıdasy bar shyǵar, biraq sodan ózgerer eshteńe joq. Meniń pikirimshe, parasattylyqtyń (árqandaı tákapparlyq sıaqty) esh paıdasy joq bolsa, onyń moraldyq quny da buǵan bola kemimeıdi. Eger ol bir aqıqat bolyp oǵan anyqtama berý kerek bolsa da, paıdasy joq. Árqandaı dáleldiń de paıdasy joq. Bári tolyq, biraq eshteńeni túsindirip bere almaıtyn dúnıede qundylyqtyń nemese metafızıkanyń ózi de túk qısyny joq uǵymǵa aınalady.
Kafkanyń shyǵarmalary qandaı dástúrli ıdeıaǵa jatatyny aıdan anyq nárse. İs júzinde «sot oryndaýshydan» «qorǵanǵa» deıingi sapar asa aýyr boldy deý de ــ ústirt aıtqandyq. Iozef K. men jer ólsheýshi K. ــ tek eki jaǵy. Onyń shyǵarmalary absýrd emes bolýy da múmkin. Osylaı bola tursa da onyń shyǵarmalarynyń ulylyǵy men jalpyǵa birdeıligin moıyndaýymyz kerek. Óıtkeni, ol úmit pen úreıdiń, toryǵýshylyqtyń mánin jete túsiný men óz erkimen aldanýdyń arasyndaǵy jaı taq-taq joldy «taıǵa tańba basqandaı» etip beıneleýdi jaqsy biledi. Onyń shyǵarmalarynda qamtylmaıtyn nárse joq (shynaıy absýrdtyq shyǵarmanyń qamtymaıtyn nársesi joq) , óıtkeni, ol adamzattyń júrek tebirenterlik obrazdardan qashqanyn, júregindegi senimi úshin qaıshylyqtardan sebep izdegenin beıneledi. Paıdaly úmitsizdikten úmit ushqynyn tabý úshin ómirdi ólimge jasalǵan qorqynyshty daıyndyq dep atady. Ol dinderde dáriptelgen izgilikti qýattaıtyndyqtan, onyń qamtymaıtyny joq. Barlyq dinderde aıtylatyndaı, adam munda ómirdiń zil-batpan aýyrtpashylyǵynan qutylady. Men muny bilemin ári oǵan qurmet etemin. Sonymen birge meniń izdeıtinim jalpylyq emes, aqıqat. Bul ekeýi múlde bir nárse emes.
Bul kózqarasymdy túsiný qıyn emes. Naǵyz toryǵýshylyq ıdeıalardy oǵan múlde kereǵar ólshemdermen túsindiredi, al tragedıalyq shyǵarmalarda bolashaq týraly úmittiń jyltyla da joq desek, onda ol baqytty adamnyń ańyzyna aınalady. Ómir retsiz bolǵan saıyn odan qutylýdyń tásilderi de absýrdtana beredi. Zaıyry, Nıssheniń shyǵarmalarynda aıtylǵan «Ulylyqqa aınalǵan paıdasyz dúnıelerdiń» qupıasy osynda jatqan sıaqty. Nıssheniń bul ıdeıalary tek absýrdtyq estetıkadan qorytyndy shyǵarǵandyǵynan bolsa kerek. Sebebi, onyń adamzatqa aıtar sońǵy sózi ــ nátıjesi joq danyshpandyqty, ásire jubanyshqa toıtarys berýdi negiz etken.
Bul ــ Kafkanyń shyǵarmalarynyń mánin osy maqalanyń aıasynda kórsetip berdi. Biz Kafkanyń shyǵarmalary arqyly adamzattyń oılaý júıesiniń shegine jaqyndadyq. Onyń shyǵarmalary túgeldeı mándik qásıetke ıe. Ol absýrdqa qatysty máseleni tolyq kóterdi. Eger shyǵarǵan qorytyndymyzdy osy maqaladaǵy tilge tıek etip otyrǵan sózimizben, mazmundy formasymen jáne «Qorǵandaǵy» qupıa maǵynasy men esh jasandylyqsyz tabıǵı órilgen óner týyndysymen, K. qyzýqandy ári asqaq muraty men sol kezdegi bolyp ótken qarabaıyr keshirmeniń bir qyrynan ǵana salystyrsaq, onyń shyǵarmalarynyń ulylyǵynyń qaıda ekenin bilemiz. Olaı bolatyny, ańsarly armanǵa talpynýdy adamdyq qasıettiń bir belgisi desek, jan azabyn tartqan osy árýeılerge basqa eshbir adam dárý bolar daýa tappaǵan bolar edi. Sonymen birge absýrdtyq shyǵarmanyń qandaı bir ǵajaıyp ulylyqty, múmkin, bul jerde bolmaǵan ulylyqty suranyp turatynyn túsinemiz. Eger de ózgeshe mánin onyń jalpylyq ereksheligimen ushtastyrsaq, bir tal sý tamshysynyń qas-qaǵym sátte joǵalǵan máńgiligin onyń sáýlesimen ushtastyrsaq, onda osy eki álem arasynan paıda bolǵan aralyqpen absýrdtyq jazýshynyń ulylyǵyn shamalaýǵa bolady. Ol jasyrǵan qupıanyń ornyn eń úlken úılesimsizdikter qaqtyǵysqan jerde turaqtandyrýǵa bolady.
Búkpesiz túrde aıtsaq, tap-taza rýhty adam men adamshylyqqa jat geometrıalyq orynnyń kez kelgen jerinen tabýǵa bolady. Eger «Faýst» pen «Don Kıhot» uly shyǵarma bolsa, ol tek sansyzdaǵan adamdar qos qolymen onyń sheksiz ulylyǵyn kórsetip qana bergeni. Alaıda shyǵarma endigári absýrd bolmaıtyn, oǵan muqıat mámile jasaıtyn kúnder keledi. Sol kezde ǵana úmit týraly sóz aıtýǵa bolady. Biraq bul onyń mindeti emes. Onyń mindeti ــ árqandaı perdelengen sózden aýlaq bolý. Al Kafkanyń búkil ǵaryshqa jan-tánimen aıtqan shaǵymynyń sońynda osy perdelengen sózge ushyrastym. Ol myna dúnıeniń jıirkenishti revolúsıalyq dúnıe ekenine, bul dúnıede qyl aıaǵy kórtyshqan da úmit týraly oılaıtynyna sengisi kelmeı úkim shyǵarady.
Qytaı tilinen aýdarǵan
Qahar ÝAIYS,
«Solaqaılar» ádebı klýby
