Shań basqan arhıvterdegi «asa qupıa» qujattarǵa qol jetkizgen qalamgerdiń bul eńbegi birneshe bólimnen turady. Álige deıin saıası baǵasyn ala qoımaǵan Jeltoqsan kóterilisiniń tarıhyna qatysty tyń málimetter osy maqalada bir arnaǵa toǵysyp, oqıǵanyń óristeýi men kemeline kelgen shaqty oqyrmannyń oı eleginen ótkizedi.
(Jalǵasy. Basy munda → dalanews.kz)
Qaıym-Munar TABEEV, Jýrnalıs-jazýshy, Qazaqstannyń Qurmetti jýrnalısi
Bir adam Qonaevtyń keterin kúni buryn bildi
Men Jeltoqsan dúrbeleńin qanshalyqty muqıat zerttep júrsem de, osy ýaqytqa deıin kishkentaı bir detalǵa nazar aýdarmappyn.
Qazaqstanda birinshiniń aýysatynyn Saıası búro músheleriniń ishinen eń alǵashqy bolyp partıa OK hatshysy, qaýipsizdik komıtetiniń general-maıory Kamalıdenov estip, bilipti.
«Dımash Ahmetulymen túste tamaqty birge ishemiz, sonda (Kolbın – avt.) kelerden bir kún buryn aıtqany: «Erteń birinshi hatshylyqqa basqa jaqtan adam keledi» dedi. Bitti. Basqa eshkim eshteńe bilmeıdi. Sondyqtan men myna kitapta jazdym: «Jeltoqsan oqıǵasy – bul Gorbachevtiń jibergen úlken qateligi. Naqtylap aıtsam, Qazaqstanǵa Kolbındi birinshi hatshylyqqa jiberýiniń ózi aǵat qadam edi, sebebi ol respýblıkany bilmeıdi» dep aǵynan jarylypty Kamalıdenov. («Ańyz adam» jýrnaly, №12, 2010 j.).
Bul arada «úlken aǵattyq» dep óziniń taǵaıyndalmaı qalǵanyn aıtyp otyrǵany ańǵarylady. Ol kezde Qazaqstandaǵy joǵary bılikten úmitker tórt adamnyń aty jıi atalyp júrdi.
Olar: Zaqash Kamalıdenov – Qazaqstan kompartıasy OK-niń hatshysy, Erkin Áýelbekov – Qyzylorda oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy, Nursultan Nazarbaev – Qazaq SSR mınıstrler keńesiniń tóraǵasy jáne Salamat Muqashev – Qazaq SSR Joǵarǵy keńesiniń tóraǵasy.
Máskeýdiń kózine túsýdiń oraıyn qur jibergisi kelmegen alǵashqy úsheýi 1985 jyldyń 6 aqpanynda ótken partıa sezinde Qonaevty aıaýsyz synap ta úlgerdi.
«Nazarbaev bul iske janyn sala kiristi, - dep jazady jýrnalıs Lıza Brıchkına. – Sıeziń alǵashqy kúni-aq ol kúni keshe óziniń jebeýshisi bolǵan adamdy respýblıka ekonomıkasyn quldyratty dep aıyptady». («Profıl» jýrnaly, 06.12.1999 j.).
Al, ózin qoldap, bılik baspaldaqtaryna ákelgen Qonaevqa aıtylǵan synnyń qatty tıgenin "Lıchnost atty kitabynda Nursultan Nazarbaev ta moıyndaıdy.
"...Jastyq maksımalızmmen aıtqan synymdy túsine almady. ...Biraq men bir jaıtty, óz zamanynyń shyn máninde iri tulǵasy, shırek ǵasyrǵa jýyq túrli joǵary qyzmet atqarǵan Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev psıhologıalyq turǵydan jáne jasyna baılanysty (ol kezde 70-ten asqan edi) jańa jaǵdaılarǵa beıimdele almaǵanyn eskermeppin" dep jazady.
Iá, bolary boldy. Ózi tárbıelep ósirgen izbasarlarynyń jasy kelgen kezde jan-jaqtan talaǵanyna renjigen aqsaqal «Ornyńyzǵa laıyqty kim bar?» dep Gorbachev suraǵanda, eshkimniń atyn atamaýyn endi túsindik.
Qonaev el taǵdyry synǵa túsken aýyr sátte, ult qamyn oılaýdyn góri óziniń pendeshilik pıǵylynan asa almapty.
Qazaqstannyń joǵarǵy basshylyǵyndaǵy osyndaı saıası ishki tartysqa qaramastan, Máskeý jergilikti kadrlardyń tamyryn basyp kórýdi toqtatqan joq.
«Birinshi hatshylyqqa úmitkerdiń bireýi siz boldyńyz emes pe? - degen tilshi saýalyna Kamalıdenov: «Iá, úmitkerdiń bireýi men, al Máskeýden áńgimeden ótken jalǵyz men ǵana» dep jaýap qaıtarǵan.
- Solaı ma?
- Úmitker tórteýmiz – Áýelbekov, Nazarbaev, Kamalıdenov, Muqashev. Osy tizim Razýmovskııdiń ústelinde jatyr deıdi...» («Ańyz adam» jýrnaly, №12, 2010 j.).
Iaǵnı, Saıası búro músheleriniń arasynan Qonaevtyń ornyna bóten adam kele jatqanyn birinshi bolyp Kamalıdenov estigen bolyp shyqty.
Jeltoqsan oqıǵasy kenetten bastalǵan joq, oǵan Qamalıdenovtiń qatysy bolýy múmkin
Al, eki adam bilgendi eki rýly el biletinin kim joqqa shyǵarady? Endeshe, Jeltoqsan oqıǵasynyń kenetten bastalmaǵany, oǵan Ortalyq komıtet hatshysy, MQK generalynyń qatysy bolýy múmkin degen tujyrymdy aıtýymyzǵa negiz bar dep oılaımyz. Sebep – partıa basshylyǵyna Máskeýdiń syrttan adam ákelýi. Kamalıdenovtyń jolyn baılaýy.
Men Muhtar Shahanov basqarǵan Parlamenttik komısıanyń sarapshylar tobynda júrgenimde, «aq «Volga» mingen belgisiz adamdardyń» jastar jataqhanalaryn aralap, úgit júrgizgenin talaı ret estidim. Oǵan mán bermegenim de ras.
Al, endi oılap qarasam, 17 jeltoqsanda tańǵy saǵat 8 jarymda alańǵa stýdentterdiń jınalýy kezdeısoqtyq emes eken. Komısıa alańǵa eń birinshi bolyp Almaty teatr jáne óner ınstıtýty, KazGÝ, SHI, AZVI stýdentteri shyqqanyn anyqtady.
Keńestik stýdentterdiń qazirgi stýdentterden bir aıyrmashylyǵy – olar «oktábrát-pıoner-komsomol» uıymdarynda tárbıelenip, belgili bir tártipke úırengen. Bireýler kóz jetkize sendirip aıtpasa, óz bettermen jıyn ótkizýge, kóshede urandatýǵa bara qoımaıdy. Bul komýnıstik ıdeologıaǵa jat nárse. Sondyqtan, olardy bir tún ishinde mıtıńige daıyndaý, “Lenındik ult saıasaty jasasyn!”, “Ár respýblıkaǵa – óziniń basshysy!” sıaqty plakattardy ázirleý ońaı sharýa emes. Tıanaqty uıymdyq jumystyń nátıjesi ekeni anyq. Alǵashqy sherýshiler tobymen baılanys ornatýǵa barǵan, málimet jınaqtaǵan da “úsh áriptiń” adamdary.
Parlamenttik komısıa materıalynda mynandaı bir eleýsiz aqparat bar.
16 jeltoqsan kúni túnge qaraı Memlekettik Qaýipsizdik komıtetiniń kezekshi pýltine qazaq stýdentteriniń Pleným sheshimine narazylyq uıymdastyrýǵa árekettenip jatqany týraly alǵashqy málimet kelip túsken.
Bul týraly Ortalyq Komıtetke habarlanǵan Biraq, birinshi hatshyǵa jetpegen. Ony orta joldan ustap qalǵan kim? Árıne, ıdeologıa jónindegi orynbasary Kamalıdenov!
Qoldan sýsyp bara jatqan bılikten aıyrylyp qalmaý úshin oǵan dál osy búlinshilik aýadaı qajet edi.
Jeltoqsan oqıǵasyn zerttegen Parlament komısıasyndaǵy Zaqash Kamalıdenovtyń túsiniktemesinen:
“Tańerteńgilik 9.00-de men Otalyq Komıtettiń bólim meńgerýshileri A.Ýstınov, E.Asanbaev, K.Smaıylovty aqyldasýǵa shaqyrdym. Biz terezeden Brejnev alańy jaqtaǵy tas minberge taıap kele jatqan 150-200-deı kisi shoǵyryn kórdik. Shaqyrylǵandardyń eshqaısysy da alańdaǵy bolyp jatqan jıynnyń mánisinen habardar emes eken. Men bólim meńgerýshilerine óz qyzmetkerlerin alańǵa jibertý jaıynda shuǵyl tapsyrma berip, sonan soń Shýlıko, Meńdibaev, Knázev, Mıroshnıkke telefon shaldym. Bul kezde minberdiń mańaıyna basqa da adamdar top-tobymen kele bastady. Birinshi hatshynyń terezesinen alań múlde kórinbeıtindikten, G.V.Kolbın joldas ıdeologıa hatshysy otyrǵan bólmege (Kamalıdenovtyń kabınetine – Avt.) shaqyryldy».
Jergilikti jaǵdaıdan habary az jańa basshylyq aldynda bar-joǵy eki júz adamdyq shoǵyrdyń is-áreketin osynshalyqty úreı týǵyzardaı etip kórsetýdiń ne qajeti boldy? “Kolbınge qazaqtar qarsy bolyp jatyr!» degendi uǵyndyrý úshin be?
Árıne, tek sol úshin. Kamalıdenovtiń túpki kózdegeni – Kremldiń asyǵys qabyldaǵan sheshimin ózgerttirý bolǵanynda shák joq.
Endeshe, bir kúnde alańǵa lap qoıǵan stýdent jastardyń bir qaraǵanda stıhıaly kórinetin sherýin syrttaı baǵyttap, baqylap, qadaǵalap otyrǵan Kamalıdenovti «Jeltoqsan oqıǵasyn tutandyrýshy, nómiri birinshi arandatýshy» dep joramaldaýǵa bolady.
Buǵan MQK generalynyń qabilet-qarymy, tájirıbesi, múmkindigi, aılasy da jetip artylady. Onyń Aýǵanstanǵa jiberseń de qupıa operasıany yń-shyńsyz ótkize alatyn senimdi jansyzdary tapsyrmany óte shuǵyl, muqıat oryndaǵanyn ańǵarýǵa bolady.
Qazirgi kúni «Jastardy alańǵa men alyp shyqtym. Jataqhanany men araladym. Plakattardy men jazdym» dep, keýde soǵyp júrgender kóp. Olarǵa sene berýge bolmaıdy.
Qupıa tapsyrmany oryndaǵandar buıryq berýshi bastyǵynyń kelisiminsiz eshýaqytta ózin-ózi áshkerelemeıdi. 60 myńdaı adamdy jınaý, tún qarańǵysynda júk kólikterimen alańǵa jáshik-jáshik araq jetkizý, narkotık tastaý, oq-dári, raketnısa tıelgen áskerı mashınany qaldyryp ketý sıaqty arandatýshylyq áreketter jaı adamnyń qolynan kelmesi anyq. Meniń arhıvimde Jeltoqsan kezinde erlik kórsetkenderi úshin orden, medalmen, gramotamen marapattalǵan 5 myńdaı prokýratýra, ishki ister, qaýipsizdik qyzmetkerleriniń tizimi jatyr. Marapatqa usynylatyndar partıanyń OK kelisimimen ǵana ázirlenetinin eskersek, Kamalıdenovtiń jansyzdary da osy tizimde bolýy yqtımal.
Kýágerler...
Raýshan Qaharmanova (Baıseıitova kóshesindegi 42-úıdiń turǵyny): “17 jeltoqsan kúni keshkilik alańdaǵy kitap dúkeniniń dál janynda júk mashınasyndaǵy bireýler jáshik-jáshik araq túsirip, kelgen jurtqa úlestirip jatty.
Alǵashynda satylyp jatyr ma dep oılaǵan men, jaqyndaý baryp qarap turyp edim, bir dáý erkek “Saǵan ne joq!” dep bajyldap, ıterip jiberdi. Bir buryshta (quımaq tasıtyn) shaǵyn mashına tegin temeki úlestirip jatyr… Sirá, jastardy ádeıi mas qylǵysy kelgen aram nıetti bireýlerdiń isi bolsa kerek”.(Q.Tabeev, «Qazaqtyń Jeltoqsany» atty kitaptan).
Úsh kúngi dúrbeleńde Máskeýdiń kelisimimen ortalyq jańa alań qanǵa boıaldy. Chelábi, Novosibir, Sverdlov, Ýfa qalalarynan arnaıy bas keserlik jattyǵýdan ótken ásker aldyryldy.
Kolbınniń buıryǵymen kóshege qalyń áskermen birge 16 myńnan astam jumysshy jasaqshysy shyqty. Olardy arnaıy bólingen avtobýstarmen alyp júrdi. Jumysshy jasaqshylaryn uıymdastyrýǵa M.Meńdibaev pen qalalyq komıtettiń 1-shi hatshysy G.Shýlıko tikeleı jaýapty boldy.
Almaty elektr tehnıkasy zaýytynyń burynǵy dırektory Erkin Qadyrjanov bylaı deıdi:
“17 jeltoqsanda men zaýyttan jasaqshylar jınap, olardy alańǵa aparý týraly shuǵyl buıryq aldym. Alańdaǵy qarsylyqty basý úshin olarǵa armatýradan arnaıy temir kesindisin qıyp berý eskertildi”.
Qazaq SSR İshki ister mınıstrliginiń anyqtamasynan: “18-25 jeltoqsan aralyǵynda ishki ister bólimderine 883 stýdent, 1163 jumysshy, 49 qyzmetker, 164 ýchılıshe oqýshysy, 102 jumyssyz ákelindi. Onyń 1214-i VLKSM múshesi, 54-i SOKP múshesi”. Bulardyń barlyǵynyń qylmystyq isine «ultshyldar», «nashaqorlar» degen tańba basyldy. Itke talandy.
Bıdahmet Jámishev, Uly Otan soǵysynyń ardageri, zeınetker:
“Men Alańǵa taıaý Abaı prospektisiniń boıynda turamyn. 17 jeltoqsannan 18-ne qaraǵan túngi ekiler mólsherinde qyzdardyń ý-shýynan oıanyp kettim. Balkonǵa shyqsam, eńgezerdeı mılısıonerler bir-bir ıt jetektep, qyzdardy qýyp bara jatty. Kóshe jaryq edi, ıtterdi sanasam – toǵyz eken. (Q.Tabeev, «Qazaqtyń Jeltoqsany» atty kitaptan).
Kýáger Láılá Quspanova:
«Keshke taıaý alańǵa sińilimiz ekeýmiz kelip, bir shette qarap turdyq. Tolqý óte kúshti eken. Ásker de kóp. Kenet, eki qanatta turǵan mılısıonerler bizge qaraı lap qoıdy. Biz qashyp úlgere almaı qaldyq. Betimizge, ishimizge, búkil denemizge aýyr soqqylar tıip jatyr. Etik pe, dýbınka ma, aıyrýdan qaldyq. Bir kezde esimdi jısam, alańda qar ústinde jatyr ekem. Qasymda sińilim jylap otyr. Aınalamyz tolǵan jaralylar...».
Ustalǵandardyń biri ǵalym, pýblısıs Sábetqazy Aqataevtyń túsiniktemesinen:
«17 jeltoqsanda besin aýa saǵ. 17-lerde alańda boldym. Sýretke túsip qalyppyn. KGB qyzmetkeri M.Tanekeev degen tergedi. Sol kúni alańnan depýtat Ázirbaıjan Mámbetovti kórdim. Ońbaı taıaq jegen. Biraq, qazir nege úndemeıtinin bilmeımin...». Depýtat Mámbetov ne dep úndeýi kerek? Ol alańǵa kezdeısoq barǵan bolsa.
Sol sekildi alańǵa qyzyq úshin barǵan oqýshylar nemese bala-shaǵasyn izdegender de ýaqytsha ustaý ızolátoryna toǵytylyp jatty.
Ony prokýratýrada qyzmet istegen S.Jaqypovtyń myna áńgimesinen baıqaısyz. «Maǵan qamalǵan azamattardyń tizimin ákelip berdi, biraq olardyń ne úshin ustalǵandary týraly eshqandaı da hattama toltyrylmaǵany belgili boldy. Tizimdi qarasam, negizinen jastar, sonyń ishinen 12 jastaǵy Baıǵazınov degen jasóspirim, 15 jasar orys qyzy Gorbýnova degenniń otyrǵandaryn kórip, mılısıa bastyǵyna aıtyp, úılerine bosatqyzyp jiberdim».
Máseleniń aq-qarasyn ajyratpastan 1986 jyldyń 17 jeltoqsan kúni ótken Saıası aǵartý úıindegi túngi jınalysta Kamalıdenov:
“Arandatýshy elementter óz sońdarynan jastardy eliktirip, ertip aldy. Olar nasha men sharaptyń býyna masaıǵan naǵyz mahrovyı ultshyldar edi” – dep aıdaı álemge jar saldy. (Orysshasy «mahrovyı nasıonalızm» dep atalatyn qarǵys tańbaly sózi arqyly ol qazaq halqynyń aldynda máńgilik qarabet atandy. Árıne, ózi aqtalǵandaı, muny Máskeý aıtqyzýy da múmkin. Biraq, endi bul mańyzdy emes. «Baq pen sordyń arasy – bir-aq qadam» degen osy).
«Qupıa» belgisi bar hattaǵy «mahrovyı ultshyldyq»
Máskeýge jol túsken bir saparymda Reseı Prezıdentiniń muraǵatyn qaraýdyń sáti tústi.
Sol jerden Z.Kamalıdenovtyń «qupıa» belgisi qoıylǵan qyzmettik hatyna keziktim (SK KPSS, obshıı otdel. 06.01.1987 g. №00438 - hat kóshirmesi qosa tirkelip otyr). Bas kóterýden keıin arada nebári jıyrma kún ótkennen keıin jazylǵan hat.
Jeltoqsanǵa resmı baǵa berilmese de, ol alańǵa shyqqan jastardyń ashyq qımylyn taǵy da «mahrovyı ultshyldyq» dep aıyptapty. Iaǵnı, Kamalıdenovti Máskeýdiń qınaǵany jalǵan bolyp otyr.
Eń sumdyǵy osy hattaǵy «mahrovyı ultshyldyq» sıpatyndaǵy aıyptaýlar Gorbachev qabyldattyrǵan qazaq ultshyldyǵy jónindegi Qaýlyǵa sol qalpynda enip ketti.
Qaýlyny qabyldatý bir basqa da, ony tıanaqty júzege asyrý bir basqa. Kolbınniń bıligin álsiretip, óz oryntaǵyn bekite túsýdi kózdegen Kamalıdenov endi eldegi ultshyldardy anyqtaýǵa belsene kiristi.
Qazaq baspasózinde jaryq kórgen barlyq materıaldar Ortalyq Komıtettiń, KGB-nyń arnaıy nazarynda boldy.
Kamalıdenovtiń nusqaýymen Memlekettik qaýipsizdik komıtetinde «Qazaqtyń býrjýazıalyq ultshyldary» degen qupıa baǵdarlama jasalyp, tyńshylyq áreketterge jol ashyldy. «Qońyr», «Pantúrkızm», «Nomad» degen atpen qylmystyq ister qozǵaldy. Rejıser Asqar Toqpanov, satırık Shona Smahanuly, etnograf jazýshy Aqseleý Seıdimbekov, ǵalym-jazýshy Muhtar Maǵaýındi «pantúrkıster» dep ataǵan avtorsyz maqalalar respýblıkalyq gazetterge taratyldy.
Tuńǵysh qazaq temirjol ınjeneri Muhamedjan Tynyshpaev týraly túsirilgen «Túrksib» atty tolyq metrajdy kórkem fılmge Ortalyq komıtet qarsy shyqty.
«1917 jylǵy klerıkal-ultshyl toptardyń lıderi jáne basmashy qozǵalysynyń alǵashqy saıası bazasy sanalǵan Qoqan avtonomıasy úkimetiniń premerin nasıhattady» deı otyryp, ekranda kórsetýge tyıym saldy. Kamalıdenov kez-kelgen irili, usaqty jaǵdaılardy óz múddesine utymdy paıdalanyp, qolaıyna jaqpaǵan jergilikti kadrlardy tuqyrtyp, jazalaýdy naýqanǵa aınaldyryp jiberdi.
Biraq, onysyn belsendi qolshoqparlary arqyly ǵana oryndaýǵa tyrysty. Sondyqtan ózin «sútten aq, sýdan taza» etip kórsetýge qumar boldy. Jýrnalıser suraǵyna da qasha jaýap berip júrdi.
«Esh nárseni jasyryp, bolmasa ózimdi qorǵap otyrǵam joq. Kemshilik bolǵanyn moıyndaımyn. QazMÝ-degi kezdesýde ýnıversıtet muǵalimi Kárishal Asanov jeltoqsan oqıǵasyna meni kinálady. «Barlyǵyna kináli – Kamalıdenov. Jastardyń tártip buzǵanyna osy kináli» dedi.
- Jeltoqsan oqıǵasynda qateligińiz bolǵanyn moıyndaısyz ǵoı. Jastar aldynda keshirim suraǵyńyz kelmeı me?
- Keshirim suraý úshin qateligimdi kórsetý kerek. Balalarǵa obal jasaǵanymyz ras. Biraq, men eshkimdi atýǵa, jumystan shyǵarýǵa, qýdalaýǵa buıryq bergem joq. Mysaly, Ómirbek Joldasbekovti tekserýge 86 komısıa jiberdi deıdi. Men birde-bir komısıa jibergen joqpyn. Ómirbekke jamandyq jasaǵan emespin». («Ańyz adam». №12, 2010 j.)
Al, jasaǵan is-áreketi osy aıtqanyna múlde kereǵar edi. Kamalıdenovtiń qaharyna ushyraǵan Oqý mınıstri Q.Náribaev, akademık, QazGÝ rektory Ó.Joldasbekov, jýrnalısıka fakúltetiniń dekany T.Qojakeev, zań fakúltetiniń dekany S.Dosymbekov, profesor N.Mamyrov, sáýlet ınstıtýtynyń rektory S.Baıbolov, dosent A.Ýaqov sıaqty kóptegen ǵalymdar dańǵaza shýdyń obektisine aınaldy. İs qozǵalyp, aldy ıtjekkenge aıdaldy, sońy partıadan shyǵarylyp, qyzmetterinen qýyldy.
Rasyn aıtqanda, olardyń birde-bireýin Kolbın tanymaıtyn. Alty alasy, bes beresi joq bóten qazaqtardy ne qylsyn?
Sol sıaqty, syn saǵattarda kezdeısoq alańda bolǵan bir top jazýshy, jýrnalıser jasaqshylardyń qolyna túsip qalady. Aqparat ilezde Kamalıdenovtiń ústelinde jatady.
Ol qalam ustaǵandardyń lenındik prınsıpterdi túsinbeıtin «saıası saýatsyzdyǵyn» múlde keshire almaıtyn. Qan-josa bop taıaqqa jyǵylǵan, eki qabyrǵasy synǵan Meıirhan Aqdáýletov partıadan, qyzmetten qýyldy.
Amanhan Álimov tıpografıaǵa jumysqa jiberildi. Lesbaı Ospanov jaraqaty asqynyp, birneshe jyldan soń qaıtys boldy. «Jetisý» gazetiniń redaktory Mamadıar Jaqypov, tilshisi Meırambek Tólepbergenov, QazTAG dırektory Jumaǵalı Ysmaǵulov qyzmetterinen shettetildi. Elimizdegi búkil qazaq basylymdary baqylaýǵa alyndy, ańdý uıymdastyryldy.
Qýdalaýǵa shydamaǵandar ózine qol saldy
Ondaı qýǵyn-súrgindi óz basymnan da ótkergenimdi qosa ketsem, artyq bolmas.
«Qazaq ádebıeti» gazetinde jarıalanǵan «Jeltoqsan jańǵyryqtary» atty zertteý maqalamyzda osy kóterilistiń aqıqatyn alǵash ret ashyp aıtýǵa tyrystyq (1989 jyl 10 qarasha). Maqala jaryq kórisimen 16 qarasha kúni QazGÝ-diń jýrnalısıka fakúltetiniń stýdentteri meni kezdesýge shaqyryp, qozǵalystyń belgisiz jaqtary haqynda estigisi keldi. Bardyq. Júzdestik. Ashyq-jarqyn áńgime ótkizdik. Úlken akt zaly lyq tolypty. Stýdentter ǵana emes, oqytýshylar da qatysqan bul júzdesý óte tartymdy, qyzý ótti dese de bolady. Jalyndaǵan jastardyń rýhy oıanǵanyn kórip qýanǵanym esimde.
Biraq, bir aptaǵa jeter-jetpes ýaqytta Almaty qalasynyń prokýrory
«ruqsat etilmegen mıtıń ótkizipsiz» dep kiná taqty.J Oǵan dálelder de tabyla ketti. Birinshisi, jeltoqsanǵa baılanysty 2 jylǵa sottalǵan Bahsha Mergenova degen boıjetken MHQ tapsyrmasymen «Maqalada meniń ar-namysyma nuqsan keltirildi» degen turǵyda shuǵyl aryz jazypty. Kóppen birge aty atalǵany ras edi. Artynan bilsem, aryzdyń óteýine jazasy shartty merzimge aýystyrylypty. Ekinshisi QazGÝ-den túsken mynaý donos.
“Prokýrorý g.Alma-Aty, tov. Azarový A.I.
Rektorat ı partıınyı komıtet prosıt Vas rassmotret vozmojnostprınát mery v otnoshenıı korespondenta gazety “Qazaq ádebıeti” Tabeeva K. kotoryı na sostaıavsheısá 16 noıabrá 1989 goda vstreche so stýdentamı v obshejıtıı №5 KazGÝ dopýskal tendensıoznye, klevetnıcheskıe sýjdenıa o dekabrskıh sobytıah 1986 g. v g. Alma-Ate.
I. o. rektora Neronov V. S.
Sekretar partkoma Boldyrev V. M.”
Almaty qalasyna Azarov degen prokýrordyń ámiri júrgizip turǵan qıly kezeń edi. Qazaqtardy kisi qataryna qospaıtyn tarpań. Óskemende stýdent jastardy qýǵynǵa salǵan, on alty jasar Sábıra Muhamedjanovanyń qazasyna sebepker bolǵan qandyqol jendet bolatyn. Uzaq ýaqyt áýre-sarsańmen sabyltqanyn qansha umytqym kelse de, eshbir jazyqsyz abaqtyǵa toǵytpaq bolǵan shovınısik pıǵylyn umyta almaı júrdim.
Tym asyra silteýshilikpen kóringen osyndaı ur da jyq oryndaýshylardyń kesirinen barlyq eńbek ujymdarynda, partıa uıymdarynda, quqyq organdarynda adam shydatpas psıhologıalyq aýyr ahýal ornady. Adamdardyń júıkesin álsiretti. Qyzmetine áserin tıgizdi. 1986-88 jyldary Ǵylym akademıasy men Joǵary jáne orta arnaýly bilim mınıstrligi júıesine qarasty oqý oryndaryndaǵy qazaq tilinde oqıtyn 316 aspırant dısertasıasyn qorǵamaı aıaqtady.
Torǵaı oblysy Jaqsy aýdandyq partıa komıtetiniń ekinshi hatshysy Sholpan Orazgeldınova ulty orys basshylardyń qýdalaýyna shydamaı óz kabınetinde sirke sýyn iship, mert boldy. Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy Engels atyndaǵy keńshardyń dırektory Aıtbek Esenqulov jeltoqsanǵa qatysqan stýdent qyzy Gúlnárǵa «ıdeıalyq durys tárbıe» bere almaǵany úshin partbıletinen aıyrylyp, ornynan alyndy. Aqyr sońynda júrek talmasyna ushyrady. Almaty oblysynyń «Sarybulaq» sovhozynyń dırektory Sáken Bekbolatov partıadan shyǵarylyp, naqaqtan sotty boldy. Sonyń qaıǵysynan densaýlyǵy buzyldy, áıeli de múgedektikke ushyrady. Mundaı mysaldardy júzdep, myńdap keltirýge bolady.
Ańdý men aıaqtan shalý, «tyrnaq astynan kir izdeý» barlyq memlekettik organdardyń kúndelikti jumys tártibine sińip úlgerdi.
Qaýipsizdik komıtetiniń podpolkovnıgi Táńirbergen Bekimovtiń tómendegideı eki suraqqa jazbasha jaýap berý talap etilgenin aıǵaqtaıdy: «16-18 jeltoqsan kúnderi siz qaıda boldyńyz? Jáne qandaı oqıǵalar men jaǵdaılardyń kýási boldyńyz? Oqıǵaǵa Sizdiń qatysyńyz ben kózqarasyńyz qandaı?».
1987 jyldyń qańtarynda, ıaǵnı, bir aıda 2300 adam “ishkilikke salyndy” degen syltaýmen aqshalaı aıyp tóledi, onyń ishinde, 150 adam kúshpen emdeý ornyna jiberildi.
Gorbachev pen Kolbınniń aldynda aqtalý úshin Kamalıdenov “maskúnemder” men «nashaqorlardy» osylaısha qoldan jasady.
Bir ǵana Almatynyń ózinde maskúnemdermen kúres jónindegi 128 jedel top aınalysty! Quryǵy uzyn MQK kórshiles Reseı, Qyrǵyz elderine de saqtyq sharalaryn jasaýdy tapsyrdy. Qazaqstarǵa kómekke umtylǵan qyrǵyz jigitterine tosqaýyl qoıyldy. Asanbek Stamov degen jazýshynyń esteliginde «Myrzaǵaparov, Aqylbekov degen jigitterdiń top jınap Almatyǵa bara jatqanda, Qordaıdan KGB avtomatshylarmen ustap, keri qaıtarylǵany» aıtylady.
Ulan Orazalıev: «Ol kezde men baspada isteıtinmin. 89 kitapty qolyma berip, osylardan qazaq ultshyldyǵyn dáleldeıtin faktiler taýyp ber dep qınady. Árıne, men arymnan attaǵan joqpyn» («EQ», 10.12.96 j.).
Qamalıdenovtiń «qyryq ótirigi» nemese Jeltoqsannyń Jańaózennen aıyrmashylyǵy nede?
Kamalıdenov «Ańyz adam» jýrnalyndaǵy bir sózinde «Jeltoqsannyń Jańaózennen aıyrmashylyǵy – onda ashyq qarý qoldanylsa, biz sý shashýmen shekteldik» dep maqtanypty.
Shynymen solaı ma? Joq, faktiler kerisinshe sóıleıdi.
İshine oq tıip jaralanǵan Ádil Moldybaev, saper kúreginen jaraqat alǵan Nursulý Erǵalıeva, Halýat Qojalıev, Ydyryshan Tileshov, Lázzat Elekova, Muhamed Muratov degenderdiń keıingi taǵdyryn eshkim bilmeıdi.
Alańda soqqyǵa jyǵylyp aýylyna qashyp baryp, habarsyz ketkender de az emes. Abaı atyndaǵy Almaty pedagogıkalyq ınstıtýttyń stýdenti Baqytgúl Myrzaǵazınanyń qos búıregi zaqymdalyp, Torǵaıdaǵy eline barǵan soń, kóp uzamaı qaıtys boldy.
1989 jylǵy 12 jeltoqsandaǵy Prezıdent N.Nazarbaevtyń jarlyǵynan keıin ǵana stalın kezinen bergi saıası-qýǵyn súrginge ushyraǵan, atylǵan, sottalǵan 76 309 adamnyń isi qaıta qaraldy. Odan tys KGB pármenimen erekshe statámen ketken 3601 adam aqtaldy. Onyń ishinde 99-y jeltoqsanshy jastar edi. Jambyl Taıjumaev sekildi «mılıasıaǵa qarý kóterdi» degen jalaǵa ilikken 10 jeltoqsanshy sol beti aqtalmady. Al, oqýdan, komsomoldan shyǵarylyp, jumystan qýylǵan myńdaǵan adam óz isteriniń aq ekendikterin dáleldeı almaı, ómir aǵynynyń tolqynymen áli alysyp keledi.
Eń basty saýal – olardyń jastaı solǵan taǵdyryna kim jaýap beredi?
Bizdińshe, óz jeke basynyń múddesi úshin osy qyrǵyndy uıymdastyryp alyp, artynan jaǵdaıǵa ıe bola almaı taıqyp ketken Kamalıdenov jaýapty. Jeltoqsan kóterilisi týraly zertteý kitap jazǵan pýblısıs Kárishal Asanovtyń «Barlyǵyna kináli – Kamalıdenov! Jastardyń tártip buzǵanyna osy kináli!» dep, kóptiń kózinshe aıyp taǵýy osy pikirimizdi túıindeı túsedi.
Ol kim edi?
Al, ómir boıy partıa men úkimetke qaltqysyz qyzmet etip kelip, bıliktiń ushar basyna bir-aq qadam jetpeı qalǵan, ómiriniń sońynda barmaǵyn shaınaǵan Kamalıdenov kim edi?
Óziniń aıtýy boıynsha, ákesinen bir jasta, sheshesinen 9 jasta jetim qalǵan, qart ájesi men aǵaıynnyń qolynda, keıin mektep-ınternatta tárbıelengen sovettik kadrdyń biri. Ras, soǵys jyldarynyń qıyndyǵyna qaramastan, mektepti altyn medalmen, ınstıtýtty qyzyl dıplommen bitiripti. Árıne, úlken jetistik. Biraq, bul adamı kórsetkishtiń bıik ólshemi emes. Bar bolǵany taǵdyrǵa beıimdelgen pysyqtyqtyń, assa bilimdiliktiń belgisi. Ál Farabıdyń bir aıtqany bar: «Tárbıesiz alǵan bilim, qoldaǵy qarý sıaqty». Ata-ana jylýy men tárbıesin sezinbeı ósken Kamalıdenovtyń boıyndaǵy qataldyq, ózin tyńdamaǵan janǵa degen senimsizdik, óshpendilik jastaıynan qalyptasqan minez ekeni ańǵarylady. Halqymyz «Jetim qozy tasbaýyr» degendi osyndaılarǵa qarata aıtqan bolar.
«Elena aralyna» jer aýdarylyp bara jatqan Napaleon Bonopart «Baq pen sordyń arasy – bir-aq qadam» depti ókinishpen. Kamalıdenovke de osyny aıtýǵa bolady.
Qonaevtyń jeke qamqorlyǵyn kóp kórgen ol qyzmet baspaldaqtarymen jyldam kóterildi. Qazaqstannyń komsomol jastar uıymyn segiz jyl basqaryp, Qonaevtyń qoldaýymen Selınograd oblystyq partıa komıtetiniń ekinshi hatshylyǵyna jiberledi.
Odan keıin Máskeýde Memlekettik qaýipsizdik komıtetinde eki jyldaı jumys istep, Qonaevtyń shaqyrýymen partıa Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıa jónindegi hatshysy qyzmetine saılanady. Al, 1982 jyldyń aqpanynan bastap, respýblıka Memlekettik qaýipsizdik komıtetine tóraǵa bolyp bektiledi. 1986 jyldyń 06 qańtarynda Ortalyq Komıtettiń ıdeologıa jónindegi hatshylyǵyna qaıtyp keledi. 1988 jyly Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy qyzmetine saılanyp, sol jyly 52 jasynda zeınetke shyǵyp, MHK mektebine oqytýshylyqqa aýysady.
Mine, aınalasy on jyldyń ishinde birinshi hatshylyqtan basqa qyzmettiń báriniń dámin tatyp kórgen Kamalıdenovtiń qysqasha ómir joly osyndaı.
Qazaqstan Kompartıasy OK Hİİ plenýmynda M.Meńdibaevtyń: «...eń aldymen Kamalıdenov pen Ýstınovtyń jaǵdaıdy nashar bilip, nashar yqpal jasaýy, ıdeologıa kadrlary arasyndaǵy jumysty jaqsartý jóninde der kezinde shuǵyl sharalar qoldanbaýy nelikten?» (07.06.1988 «SQ») dep kinálilerdi jaýapkershilikke shaqyrýdy talap etýi onyń taǵdyryn birjolata kúıretti.
Bir sózben qaıyrsaq, Kamalıdenov qazaq eliniń tarıhynda «Berıanyń kóleńkesi» degen qara tańbamen qalǵan biregeı tulǵa. Ol baıansyz bılik jolyndaǵy bitispes aıtys-tartystyń, Kreml júrgizgen óktem áreketter men demokratıalyq prınsıpter arasyndaǵy qaıshylyqtardyń qurbany boldy. Óziniń Jeltoqsan zobalańynda óz qandastary men stýdent jastarǵa jasaǵan qysastyǵynyń salmaǵyn sezindi me, joq pa, ol jaǵy bizge beımálim.
R.S.
Osy az ǵana ýaqyt ishinde Táýelsiz jas memleketimiz júz jyldyq kezeńdi júrip ótkendeı. El eńsesin tiktedi. Elimiz saıası reformalar men ekonomıkalyq túleýdiń jańa belesterine aıaq basty. Qazirgi kúni sol ózgeristerdiń jalǵasy retinde rýhanı jańǵyrý qolǵa alynýda. Bul qadam kózge kórinetin ulttyq bolmys pen biregeılikti saqtaı otyryp, kózge kórinbeıtin qundylyq – sanany jańǵyrtý degen sóz. Endeshe, keler jyly 35 jyldyǵy atap ótiletin Uly Jeltoqsan kóterilisine naǵyz jańǵyrǵan sanamen qaıta kóz jiberetin ýaqyt jetti dep oılaımyz!
