Shań basqan arhıvterdegi «asa qupıa» qujattarǵa qol jetkizgen qalamgerdiń bul eńbegi birneshe bólimnen turady. Álige deıin saıası baǵasyn ala qoımaǵan Jeltoqsan kóterilisiniń tarıhyna qatysty tyń málimetter osy maqalada bir arnaǵa toǵysyp, oqıǵanyń óristeýi men kemeline kelgen shaqty oqyrmannyń oı eleginen ótkizedi.
Qaıym-Munar Tabeev, Jýrnalıs-jazýshy, Qazaqstannyń Qurmetti jýrnalısi
Tıranıa
Bul kúnde Jeltoqsan tarıhqa aınalyp barady. Tarıhtyń shynaıy ıesi halyq bolǵanymen, ony jasaıtyn jeke tulǵalar. Bul buljymas aksıoma. Ult azattyǵy úshin basyn báıgege tigip, órlik minez tanytqan bozdaqtar Qaırat Rysqulbekov, Sábıra Muhamedjanova, Erbol Sypataev, Lázzat Asanovanyń esimderi tarıhtyń altyn paraǵyna óshpesteı jazylyp qaldy. Bar-joǵy 16 men 21 jas aralyǵynda ǵumyr keshken bul órender – sol kezdegi kóńilderi alyp-ushqan búkil jastardyń ortaq sımvoly!
Sol úshin de ásem Almatynyń eń kórnekti jerinen alaýlaǵan jalyn beınesindegi alyp eskertkish turǵyzýǵa laıyqty tulǵalar. Muny bir deńiz.
Ekinshiden, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri Altynbek Sársenbaıuly aıtqandaı:
“Tarıhta ártúrli iz qaldyrýǵa bolady: tarıhqa abyroımen kirýge bolady, kerisinshe, qara tańbamen qalýǵa da bolady”.
Búgingi áńgimemizdiń ózegi ekinshi toptaǵylar týraly bolmaq. Jeltoqsanda da sondaı qarabetter bolǵan.
Maqsatymyz – olardy áspetteý emes, shama kelse olardyń zulymdyq qareketterin qaıtalamaý, qatelikterinen sabaq alý.
Qarap tursańyz, qasqyr tartqandaı julym-julym tarıhtyń jaraly betinde qara tańbamen qalǵandardyń qarasy az emes ekenin kóresiz. Nege bulaı? Bul týraly fılosof Frıdrıh Nıssheniń «İzgilik pen zulymdyqtyń arǵy jaǵynda» atty kitabynda dál jaýap berilgen eken.
«Bılikke qushtarlyq – dúnıedegi bar nárseniń bastaýy jáne jaýy! - deıdi ol. – Bıliktiń ushar basyna shyqqandar sonshalyqty bekzat bolyp kóringisi kelgenimen, shyn mánisinde qatygez jáne raqymsyz tırannyń keıpine enedi. Olar astyndaǵy taq úshin óz baýyrlaryn da qurbandyqqa shalýdan tartynbaıdy, zorlyq-zombylyq jasap, qýlyq-sumdyqpen áreket etýdi ómiriniń ózegine aınaldyrady».
Qandaı dál aıtylǵan sóz! Ómirdiń ashshy shyndyǵy bul! Qanshama qıly zamandy bastan ótkersek te, qandaı qoǵamdyq formasıalarda tirshilik qursaq ta, ózgermeıtin qaǵıdat. Qarapaıym adamdardyń sengishtigin, nemquraıdylyǵyn, basqa da álsizdikterin sheber paıdalana otyryp, sheksiz bılikke qol jetkizgender qaıtse de taqta uzaq otyrýdy qalaıdy.
Sol úshin qoǵam men halyqtyń sanasyn tusap, olardy tek qana bodandyqta ustaǵysy keledi. Kezinde Keńester Odaǵyn qyp-qyzyl qanǵa bóktirgen Stalın, Goloshekın, Ejov, Berıa sıaqty qanisherlerdiń basyn biriktirgen de osy – bılikke qushtarlyq. Olar kóp jaǵdaıda bılikqumarlyq álsizdikterin «Japon, nemis shpıondaryna ólim kelsin!», «Dárigerler isi» sıaqty jasandy urandarmen barynsha búrkemelýge tyrysty. Ózderinen oıy ozyq, halyqty sońynan erte alatyn kúshtilerdiń rýhyn janyshtap, kózderin joıyp otyrdy.
Osy rette, bılikte uzaq jyl otyrǵan Dinmuhamed Qonaevtyń myna bir moıyndaýy eske túsedi.
«Jalǵyz ǵana kózimniń jetkeni – kóp ýaqyt bılik basynda bolýǵa bolmaıdy. Aınalańdaǵy adamdardy taný túısigiń joǵalady, tyń oılardy túsinbeısiń nemese qabyldamaısyń, ózińe óziń syn kózben qaraýdy qoıasyń. Sosyn mindetti túrde qatelikter jasaısyń, ásirese kadrlyq saıasatta». («Birlesý» táýelsiz gazeti, 15 qyrkúıek 1990 j.).
Al, kadrlyq saıasattyń teris júrgizilýi orny tolmas ókinishterge aparyp soqtyratynyn ýaqyt kórsetti.
Stalındik saıası qýǵyn-súrginde bir Qazaqstannyń ózinde 110 myńnan astam adam lagerlerge toǵytyldy. 25 myńdaı alashtyń qaımaǵy «halyq jaýy» retinde atyldy. Oǵan «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn!» naýqanynda qynadaı qyrylǵan qandastarymyzdy qosyńyz.
Tarıhshy-ǵalym Talas Omarbekovtiń aıtýynsha: «1928 jyly Qazaqstanda 4 mıllıon 800 myń qazaq bolsa, 1939 jyly 2 mıllıon 328 myń ǵana qazaq qalǵan…”.
Abaı atamyz aıtqandaı: «kúshiginen talanǵan» urpaqtyń ókili retinde, biz de qyzyl ımperıa qıanatynyń shet jaǵasyn kórdik.
86-nyń jeltoqsanyda týra sondaı qasiretti kúıdi bastan ótkerdik. Gorbachevtiń «demokratıa», «jarıalylyq» degen sózderine shyn senip qalǵan beıkúná jastarymyz Almatynyń bas alańyna shyǵyp, qan-josa bolǵany kóz aldymyzda.
Máskeýdiń qolshoqpary Solomensev degen sumyraı sol ultaralyq oqıǵanyń shyǵýyna Almatydaǵy qazaqtardyń sany shamadan tys kóbeıgeni sebep boldy dep soqty.
“Kogda ıa zdes rabotal sekretarem SK, pomnú, togda bylo kazahskogo naselenıa 8 prosentov. A seıchas 16. V dva raza ývelıchılos!..” dep dabyldatty. Onyń oıynsha qazaqtar óz astanasyna jolamaı, aıdalada qoı baǵyp qana júrýi kerek eken.
Áne, sondaı asyra silteýshilik pen basynýshylyqty kózben kórip, qulaqpen estigenbiz.
Berıanyń izbasarlary: Kamalıdenov pen Meńdibaev tandemi
Jeltoqsan kóterilisi ımperıalyq qataldyq pen qatygezdikti qarý etken máskeýlikterdiń shovınısik pıǵyldan eshýaqytta bas tartpaıtynyn ańǵartty. Bizden keıin bas kótergen Saha Respýblıkasy (1987 j.), Baltyq elderi, Grýzıa men Ázirbaıjan (1989 j.) kóterilisshileri de qatań jazalandy. Júzdegen beıkúná qyz-jigitter tanktyń shynjyr tabanyna taptaldy. Oqqa ushty.
Toqyrap qalǵan qoǵamnyń tońyn jibitip, qoǵamǵa jańa lep ákelgen, tyń serpin bergen bul áleýmettik-saıası silkinister bir-birinen bólip qaraýǵa kelmeıtin birtutas azattyq kúresiniń tizbegi edi.
Biraq, Odaq ydyraǵanymen, búginde óz yqpalynan aırylǵysy kelmegen Máskeýdiń ozbyrlyǵy áli de óshpegen, myǵym. Ýkraına, Moldova, Belorýssıa, Qarabaqtaǵy qandy oqıǵalar sol Jeltoqsan jańǵyryǵynyń jalǵasy. Barlyq jerden qaharly da aılaly Reseıdiń qandy tyrnaǵynyń izi kórinedi.
Bılik basyndaǵy keshegi Gorbachev pen qazirgi Pýtın syndy tırandar óz múddesi úshin týǵan halqyn da, ózgeni de aıamaıtynyn tarıh osylaısha dáleldep berdi. Sheksiz bılikke ıe bolǵan úlken tırandardyń qylyǵy óte juqpaly keledi. Máskeý bılegen tusta Qazaqstanda da jergilikti tırandar boı kórsetip shyǵa bastady.
Jasyryn emes, ashyqtan ashyq. Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy, keıinnen Qazaqstan Kompartıasy OK ıdeologıa jónindegi hatshysy bolǵan Zaqash Kamalıdenov pen Almaty oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy, keıinnen Qazaqstan KP OK ekinshi hatshysy bolǵan Marat Meńdibaev osy aldyńǵy qatardan tabyldy.
Kremldiń aldynda kózge túsýge tyrysyp, qazaq zıalylaryn qýdalaýdyń nebir qanquıly ádisterin oılap tapqan ekeýiniń qylyǵy Berıadan asyp túspese, kem bolǵan joq.
Olarmen betpe-bet jolyǵysqan sátte, talaı ór keýdeli ǵalymdardyń, tarıhshylar men aqyn-jazýshylardyń aıýmen kezdesken jylqydaı dirildep qalatynyn kózimizben kórdik.
Al, osy qazaqtar birin-biri qyr asyra qýyp, dúrligip jatqan kezde «Kolbın qaıda qarap otyrdy?» degen zańdy suraqtyń qulaǵy qyltıýy múmkin ǵoı. Árıne. Qazaqstanǵa ýaqytsha kelgen Kolbın munda uzaq turaqtamaıtynyn jaqsy bildi. Sondyqtan da, oǵan báribir edi. Eldegi bolyp jatqan tótenshe jaǵdaılarǵa kóp basyn aýyrta qoıǵan joq. Aldyna ákelgen qaǵazdarǵa qol qoıyp, kómekshileri jazyp bergendi oqyp berýmen shekteletin. Kóbinese sharabyn iship býsanyp, qusyn atyp, týrıs sekildi shalqyp júretin.
Bir joly ol jandaıshaptarymen birge kezekti saýyq-saıranǵa shyǵady.
Kolbın aspanǵa qarata myltyq atqan kezde, ár jerdegi butanyń túbine jasyrynǵan úsh-tórt áskerı mergen qosa atady.
Bir oqpen úsh-tórt úırektiń jerge topyrlap túskenin kórip, máz bolǵan Kolbın sol kúni mol oljaǵa kenelipti. Tost kóterip turyp aıtqan: «Qazaqstan halqyn qustyń etimen qamtamasyz etýge bolady eken ǵoı!» degen danyshpandyq sózi ertesine respýblıkalyq gazetterge jarıalanyp ta ketti. Mine, álemde jer kólemi jaǵynan 9-shy oryndy ıelenetin alyp memleketti basqarýǵa jiberilgen basshynyń bar bolmys-bitimi osyndaı dárejede ǵana bolatyn.
«Bireý toıǵa aınalǵanda, qasqyr qoıǵa aınaldy» degendeı, Qazaqstanǵa kezdeısoq adasyp kelgen Kolbınniń qyzmettegi shalalyǵyn óz múddesine oraılastyra bilgen Kamalıdenov pen Meńdibaevtyń qudaıy berdi dese de bolady. Qazaqstandy «Kishi 37-niń» elesi kezip júrdi.
Jeltoqsan zobalańynda Kamalıdenovtiń belsendiligimen oblystyq komıtetterdiń 64 hatshysy, qalalyq jáne aýdandyq partıa komıtetteriniń 630 hatshysy, bastaýysh partıa uıymdarynyń 1836 múshesi almastyryldy. Ishki ister mınıstrliginiń basshy organdaǵy 1200 jetekshi kadrlary «saıası-tárbıe jumystaryn aqsatqany» úshin qyzmetterinen qýyldy.
Olardyń barlyǵy da qazaqtar edi. Odan basqa Ulttyq ǵylym akademıasynyń, ǵylymı-zertteý, jobalaý ınstıtýttarynyń, joǵary oqý oryndarynyń, shyǵarmashylyq odaqtardyń basshylary bar.
Mysaly, aldyńǵy qatardaǵy iri JOO-nyń 12 rektory ornyna alynyp, isti boldy.
Al, qazaqqa degen qatygezdigi jaǵynan Kamalıdenovten kem túspeıtin Meńdibaev basqarǵan alǵashqy bir jarym jyl ishinde Almaty oblysyndaǵy basshylyq býynnyń 750 qyzmetkeri negizsiz qýǵynǵa ushyrady.
Partıalyq turǵydan jazalandy, ishinara sottaldy, abaqtyǵa qamaldy. Onyń ishinde 35 aýdandyq, qalalyq partıa komıtetiniń hatshylary, 25 aýatkom tóraǵalary boldy.
Elimizdi jaıpap ótken repressıanyń joıqyn kúshiniń qanshalyqty aýyr bolǵanyn osydan-aq shamalańyz. Árıne, bul arada Máskeýdiń jazalaý naýqanyn qatań júrgizý týraly nusqaýy bolǵany shyndyq. Ony jergilikti tırandardyń asyra oryndaǵany da shyndyq.
Kolbın bolsa, óz qaramaǵyndaǵy joǵary laýazymdy qos orynbasarynyń búkil eldegi kadrlyq saıasatty óreskel burmalaǵanyna, basqa da bylyq-shylyqtaryna kóz juma qaraýmen júrdi.
Óıtkeni, odaqtaǵy asa iri partıa uıymyndaǵy aparattyq qýlyq-sumdyqtardy túsinýge kolhoz basshysy deńgeıindegi óresi jetpedi. Ári joǵaryda aıtylǵan hatshylardy, rektorlar men sharýashylyq basshylarynyń birde-birin jyǵa tanymaıtyndyqtan, solaı bolýǵa tıisti nársedeı qabyldady.
Qonaev? Onyń tusynda 700-den asa qazaq mektebi jabyldy
Qonaevtyń bıligi aıaqtalar tusta Keńester Odaǵy ishten irip-shirı bastaǵan edi. Gorbachevtyń «jarıalyǵynan» keıin bastalǵan dańǵazanyń shýy kúsheıgenimen, sybaılastyq pen paraqorlyqqa batyp, ábden bylyqqan júıe ońala qoımady.
Bılik tarmaqtarynyń barlyǵyn jaılap alǵan jemqorlyq eldiń turmysy men áleýmettik jaǵdaıyn álsiretip jiberdi.
SSSR ishki ister mınıstri V.Bakatınniń qupıa baıandamasynda mynandaı bir joldar bar. «1986-89 jyldary Odaq boıynsha 1,2 mln laýazymdy qyzmetker óziniń qyzmettik babyn asyra paıdalanǵany úshin jaýapqa tartyldy. Jasalǵan 1 mln qylmystyń 28 myńy sheneýnikterdiń paraqorlyǵy, 170 myńy memleket múlkin alyp-satarlyqqa ushyratqandar. Qazaq SSR-inde 5 myńnan asa qylmystyq ister joǵaldy. 92 kooperatıv basshysynyń buryn sottalǵany anyqtaldy».
Iá, 80-shi jyldardyń sońyna qaraı Qazaqstandaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı da tym shıelenisip ketken edi. Halyq kúızeliske ushyraýdyń sál-aq aldynda turdy. Mol altyn men kúmistiń, aǵyl-tegil munaı men astyqtyń ústinde otyrsa da, qazaq halqynyń basym bóligi en baılyqtyń qyzyǵyn kórýden shet qaldy. Óndirilgen ónimniń eń jaqsysy, et pen maıdyń shuraılysy, vagon-vagon astyq pen un tegis ortalyqqa jóneltiletin.
Áli esimde, 1985 jyly qańtar aıynda Búkilodaqtyq jas jýrnalıser semınaryna qatystym. Sonda Máskeýdegi úlken bir gastronomda ózimizdiń Semeı et kombınatynan shyqqan súbeli et pen maıly shujyqtardy kórip, qatty tańyrqaǵam.
Bir jıren shashty tátemizdiń tóńkerilgen san etti shanyshqymen shuqylap: «Segodnáshnıı ılı vcherachnıı?» dep tyjyrynǵanyn kórip, odan saıyn esim shyqty. Bul kezde astanamyz Almatyda surp eti sylynǵan súıek-saıaqqa uzyn-sonar kezek bolatyn. Onyń ózinde de, bir qolǵa eki kılodan artyq berilmeıtin.
Já, tamaqty qoıshy. Ashyqqan qaryn toıynar, eskirgen kıim jańarar. Eń aýyr tıgeni – rýhanı mesheýlik edi.
Qazaq mektepteri jappaı jabylyp, qazaq tiliniń taǵdyry qyl ústinde turdy. Almaty syndy qalada №12 orta mektep pen eki mektep-ınternatty qosqanda, bar-joǵy úsh-aq bilim oshaǵy qazaq tilinde oqytatyn. Osy arada bárimiz búgejektep aıta almaıtyn bir ashshy aqıqat bar.
Qazaq tarıhynda el basqarǵan kórnekti memleket qaıratkeriniń biri Qonaev ekeni belgili. Sol kezdegi ımperıalyq saıasatqa baılanysty ustanǵan taktıkasy bólekteý, qaıshylyǵy mol tulǵa. Qazaqstan ekonomıkasyn damytýǵa, sharýashylyǵyn órkendetýge sińirgen eńbegi ólsheýsiz.
Alaıda qansha jerden madaqtap, áspettesek te, Qonaevtyń rýhanıat salasynda tek «orystandyrý» baǵytyn ustanǵanyn jasyra almaımyz. Onyń kezinde 700-den asa qazaq mektebi jabylyp qalǵany shyndyq. «Japtyrmaımyn!» dese, bılik qolynda tur edi. Joq, bıligin paıdalanbady. Al, sol kezeńderde biz sıaqty kún keshken ózbek, túrkimen, tájik mektepteriniń birde-biri jabylǵan emes.
Onyń arǵy sebebin bir áńgimesinde Memlekettik syılyqtyń laýreaty, aqyn Esenǵalı Raýshanov ta izdestirgenin kózim shalyp qaldy. «Qonaev dúnıeden ótkende Sadyqbek Adambekovtiń jazǵan bir shýmaq óleńi ol kisiniń kim ekenin belgili bir ortaǵa dáleldep ketti.
Polıtbúro ishinde
Turýshy edi soraıyp.
Ardaqty tatar halqynyń,
Aıaýlysy ketti Qonaev...
Qazaqtyń tili, ádebıeti úshin shóp basyn syndyrmaı ketti degen pikir bar.
Qonaevtyń tusynda Qazaqstandaǵy qazaq mektebinen Ózbekstandaǵy qazaq mektepteriniń sany kóp boldy» deıdi aqyn. Yp-ras. Qonaevtyń qazaq tiline janashyrlyqpen qaramaýynyń túpki kiltıpany osynda jatsa kerek. Meniń bul jazbamnan keıbireýlerdiń «jaý izdep» lap qoımaýy úshin ózge aǵaıyndardy da tyńdap kóreıik.
Belgili uıǵyr jazýshysy Ábdikerim Ǵanıevtiń «Ismaıl Iýsýpov: «S chıstotoı pomyslov» atty derekti povesi bar eken. Sonda 1962-64 jyldary Qazaqstan Kompartıasy OK-niń birinshi hatshysy bolyp qyzmet istegen Iýsýpovtyń esteligin keltiredi. «Respýblıkaǵa basshylyq etýge men kelgende «meniń qarakóz dostarym» Qazaqstannyń basyna uıǵyr keldi dedi. Al, Qonaev týraly ondaı áńgime aıtylǵan joq. Onyń ulty tatar edi ǵoı. Biz D.A.Qonaev ekeýmiz bala kezden birge óstik, sosyn Sopy Zarvat atyndaǵy uıǵyr orta mektebinde birge oqydyq».
Partıanyń taǵy bir ardageri, Qaraǵandy oblystyq arhıvin basqarǵan Satypaldy Totanov «Ótken ómir ótkelderi» degen kitabynda Qonaevtyń óz qolymen toltyrylǵan anketasyn kórgenin, onda ulty «tatar» dep kórsetilgenin, al Qazaqstan basshysyn ulttyq kadrlar sapynan bekitemiz degen másele kóterilgende Qonaev óz pasportyn bir-aq túnde joıyp, ulty «qazaq» dep jańasyn alǵanyn aıtady.
Ardager jýrnalıs Madat Aqqozın bylaı dep jazypty:
«Dinmuhamed Qonaevtyń qabyldaýynda eki qazaq, bir orys otyr. Olar aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshylyǵyna bekitileıin dep jatqandar edi. Ana tilinde amandasqan eki qazaqty Qonaev sol jerde toqtatyp, «jalpyǵa túsinikti» orys tiline kóshýlerin suraıdy. Sol úsheýdiń biri – meniń eski tanysym Rahymbaı Tazabekov bolatyn. Ol aýylda týǵan adam. Oǵan respýblıka basshysynyń ózi sekildi ekinshi qazaqtan oryssha sóıleýin talap etýi oǵash bolyp kóringen» (Azattyq.org. 30.11.2009 j.)
Qazaq tiliniń qadirin túsiretin de, kóteretin de bıliktegi birinshi basshylar ekeninde daý joq. Qalaı bolsa da, shyqqan teginde sharýamyz shamaly, qazaq mektepteriniń jappaı jabylýy – tikeleı Qonaevtyń moınyndaǵy is.
Óz ana tilinde sóılegen jastarǵa jıren shashty apamyzdyń «Govorı po-rýsskıı!» dep zekip, dikeńdegenine de kináli Qonaev.
Biz osy kúnderi «júzden asa ult turatyn...» degen jalǵan urandy jıi jalaýlatyp aıtamyz. Sonyń avtory kim eken dep júrsem, ol da Qonaev bolyp shyqty. 1977 jyly shyqqan «Sovettik Qazaqstan» atty orys tilindegi kitabynda baqytty el qandaı dep saýal qoıyp, soǵan jaýap beripti. “Eto 19 oblasteı, bolee 80 gorodov, 193 poselka gorodskogo tıpa, 218 selskıh raıonov, gde drýjnoı semeı jıvýt ı trýdátsá predstavıtelı bolee 100 nasıonalnosteı ı narodnosteı”.
Eń ókinishtisi, bul qısynsyz ótirik osy kúnge deıin jalǵasyp keledi.
«Kazahstan – mnogonasıonalnaıa strana, kotoryı stal Rodınoı dlá predstavıteleı bolee sta narodov» dep erkinsigen dúńgen etnos uıymnyń basshysy áli jalaýlatyp júr. Oǵan eshkim emes, ózimiz kinálimiz. Almaty qalasyndaǵy «kóp ulttyń» arasyna 1 somalı, 1 gagaýz, 1 nord, 1 pýshtýn, 2 modrakan degenderdi resmı tizimge qosyp qoıypty. Onyń ne keregi bar? Kim qystap jatyr? Shynymdy aıtsam, aspırantýra bitirgen meniń ózim «modrakan» degen paqyrdyń kim ekenin, qaıda turatynyn kóz aldyma elestete almaımyn.
Sóıtip, Qonaevtyń kezinen jalǵasyp kele jatqan keri saıasattyń kesirinen ortamyzda bir orys (modrakan, gagaýz, pýshtýn...) otyrsa, ana tilimizde sóıleýge qysylatyn boldyq. «Basqalarǵa túsinikti bolý úshin...» dep búlkildeı jónelemiz. Áli de solaı! Eger, memlekettik is-sharalarda, jınalystarda Prezıdent pen Elbasy tek qana qazaqsha sóıleı bastasa, ózgeler de solaı sóıleýge májúbir bolar edi.
Mysaly, belgili jazýshy Ázilhan Nurshaıyqov OK birinshi hatshysy Jumabaı Shaıahmetovtyń búro májilisterin keıde taza qazaq tilinde júrgizetinin óz esteliginde atap ótedi. Birde, orysy kóp plenýmda «OK hatshysy» bolyp bekitilip jatqan Anatolıı Shalovtan ómirbaıanyn qazaqsha aıtyp berýin suraǵan. Oǵan Shalov renjimegen, tili jetkenshe aıtyp bergen. Keıinirek sol batyldyǵy úshin memleket qaıratkeri Jumabaı Shaıahmetovty erekshe jylylyqpen eske alatyn deıdi. Mine, tarıhta jaqsy aty qalý degen osy!
Qordaıdaǵy qazaq-dúńgen teketiresi 86-shy jyldyń jańǵyryǵy
Jalpy, komýnıstik totalıtarlyq júıe qalyptastyrǵan qatań tártiptiń salqyny qazaq jastaryna aýyr soqqy bolyp tıdi. Ásirese aýyl balalarynyń mamandyq tańdaý erki shekteldi. Ary ketse muǵalimdik, dárigerlik, esepshi, zoovet, aýylsharýashylyq ınstıtýttaryna ǵana jol ashyq bolatyn.
Al, avıasıalyq, akademıalyq, tehnıkalyq, quqyqtyq joǵary oqý oryndaryna oryn kvotamen beriletin. Mysaly, 1985 jyly Qaraǵandydaǵy joǵarǵy mılısıa mektebindegi abıtýrıentter úlesiniń 61%-yn qazaqtar qurasa, 1986 jyly bul kórsetkish 27,5%-ǵa deıin kemitilgen. Ádeıi, qasaqana.
Qazaq jastaryn ishki ister organyna qyzmetke qabyldaý kúrt azaıtyldy. Tipti, Shymkent oblystyq ishki ister basqarmasy aldynda «Qazaqtardy ishki ister organyna qabyldamaımyz!» degen soraqy jarnama ilýge deıin barǵan. Úlken qalalarǵa qazaqtardyń engizilýin shekteý, turǵyn úı kezegine tirkemeý, jumysqa ornalasýda «aǵa ult» sanalatyndarǵa basymdyq berý kópe-kórneý kózge uryp turatyn.
Oǵan qosa mektep bitirýshi túlekterdi aýyldan shyǵarmaı, qaıtse de qoı baǵýǵa úgitteıtin jumystar jyl boıy qyzý júrgiziletin.
Joǵarǵy bılik organdary osy áreketteriniń bárin sylap-sıpap tigisin jatqyzyp, ádemi etip kórsetýge tyrysatyn.
Ómir aǵymy osylaı birqalypty ótip jatty. Bir sózben aıtqanda, toqyraýǵa tústik. Eger Gorbachev «jarıalylyq», «qaıta qurý» atty jańa baǵyttyń bastalǵanyn jarıalamaǵanda, kim bilsin, osylaı jalǵasa beretin be edi? Gazet, radıo, teledıdar dabyldata júrgizgen bul nasıhattyń dúmpýi qazaq jastarynyń oı-sanasyn oıatýǵa túrtki boldy.
Olar óziniń týǵan elinde, týǵan jerinde júrip «ekinshi sortty» ultqa ushyraýdyń sebebin izdestire bastady. Oılandy. Silkindi. Aqyr sońynda uzaq jyldar boıy júrgizilip kelgen «halyqtar dostyǵynyń» jasandylyǵyn túsindi. Jeltoqsan ushqyny týa bastady!
Jańa serpiliske qanattanǵan qazaqtardyń rýhanı erkindikke umtylýy, óz quqyqtaryn qorǵaýdaǵy talap-tileginiń kúsheıýi ózge etnos ókilderine unaı qoımady. Óńirderde qyrǵıqabaqtyq ahýal týyndady.
Shymkent oblysynyń Mıchýrın sovhozynda qazaqtar men ázirbaıjandar, Selınograd oblysynyń Atbasar qalasynda qazaqtar men sheshender, Almatyda KGB shekara ýchılıshesiniń orys kýrsanttary men Zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýynyń qazaq stýdentteri ózara qaqtyǵysyp qaldy.
Mundaı oqıǵalar basqa óńirlerde de boı kórsete bastady. Jaralanǵandar da az bolǵan joq. Ortalyq partıa komıtetiniń hatshysy Kamalıdenovtyń tikeleı nusqaýymen bunyń barlyǵy jyly jabylyp otyrdy. Ultaralyq reńk alǵan oqıǵalardyń shyǵý sebepterin anyqtap, ony túbegeıli joıýdyń ornyna bılik organdary «turmystyq kıkiljiń» atap, ádettegisinshe kózboıaýshylyqpen aınalysty.
Bir ǵajaby, biz ótkennen sabaq almaıtyn halyq ekenbiz. Sol kózboıaýshylyqtyń saldary osy kúnge deıin jalǵasyp keledi.
Keshegi Maıatastaǵy qazaq-kúrd, Shelektegi qazaq-uıǵyr, Malovodnoe aýylyndaǵy qazaq-sheshen, Qordaıdaǵy qazaq-dúńgen arasyndaǵy teketirester – 86-shy jyldyń jańǵyryǵy ekenin túsingimiz kelmeıdi. İsti bolǵan qordaılyqtarǵa «maskúnem», «nashaqor», «hýlıganskıe vyhodkı molodejı» degen tańbanyń tańylýy bizdiń áli alysqa uzamaǵanymyzdy kórsetedi.
Eger de, elimizdegi ultaralyq kelisim men ynytymaqty odan ary saqtaǵymyz kelse, eń birinshi qazaqtyń múddesine nuqsan keltirmeýdi esten shyǵarmaǵanymyz jón dep bilemiz. Óıtkeni, basqa etnos ókilderiniń arqa súıer elderi bar. Al qazaqtyń Otany bireý-aq, ol – Táýelsiz Qazaqstan!
Aldyǵa ozyp ketsem, keshirim ótinemin. Bári de kerek oılar ǵoı. Sonymen, Jeltoqsan qarsańyndaǵy jaǵdaıǵa qaıtyp oralaıyq.
Eldegi ultaralyq shıelenistiń órshýi, qoǵamnyń toqyraýy, qalyptasqan saıası elıtanyń kúıreýi Qonaevtyń bedelin túsirip qana qoımaı, bıliktegi yqpalyn da álsiretti.
Buǵan deıin senimdi serikteri – Shymkent obkomyn basqarǵan Asanbaı Asqarov, Almaty obkomyn basqarǵan Keńes Aýhadıev, Almaty qalalyq komıtetin basqarǵan Aqan Qoıshymanov, Joǵarǵy keńes tóraǵasy Báıken Áshimov, Avtomobıl kólik mınıstri Anatolıı Karavaev, Ǵylym akademıasyn basqarǵan inisi Asqar Qonaevty Kreml zorlyqpen qyzmetterinen shettetken bolatyn. Keıbiri aıqaı-shýmen ustalyp ta ketti. Al, mınıstrlikter men oblystardy basqarýǵa máskeýlik kadrlar Qonaevtyń kelisiminsiz topyrlap kele bastady.
Odaq quramynda bolsa da, Reseı men Ýkraınadan keıingi úshinshi iri memleket sanalatyn Qazaqstandy kópe-kórneý basynýshylyq qarsylyq týǵyzýy múmkin edi.
Muny aıqyn túsingen Gorbachev bas kótererdeı oqys oqıǵa týa qalsa, qarsy shara qoldanýdy umytqan joq.
Memlekettik qaýipsizdik komıtetine qupıa túrde «Quıyn» operasıasyn daıyndaýǵa tapsyrma berdi. Daıyndatty da. Óıtkeni ol, shynyn aıtý kerek, ózi bastaǵan «jarıalylyq» pen «qaıta qurýdyń» keńestik júıeni ydyratýyna jan-tánimen qarsy boldy. Baltyq elderi men Qazaqstannyń tizgini ýysynan shyǵyp ketý qaýpi mol ekenin sezdi. Sol sebepten odaqtas respýblıkalarǵa qysym jasaýdy kúsheıtip, óz kadrlaryn jiberýdi jalǵastyra berdi.
Bul qorlyqqa kóngisi kelmegen Qonaev ornynan bosatýǵa birneshe ret ótinish beredi. Gorbachev bolsa, birinshilikke úmitkerdiń kim bolatyny áli anyqtalmaǵandyqtan, Qonaevty ornynan qozǵaýdy áli erterek dep sanaıdy. Biraq, onyń dáýreni bitýge taıap qalǵanyn ańǵartyp, árbir ońtaıly sátte tuqyrtyp qalyp otyrýdy esten shyǵarǵan emes.
Bas hatshy bolyp saılanǵannan keıin 1985 jyly jazda alǵashqy saparyn Gorbachev el astanasy Almatydan bastamaı, birden Selınogradqa ushyp kelip, aktıv ótkizedi. Qonaev ta amalsyz sonda barýǵa májbúr bolady. Al, qalany aralaǵan túrli kezdesýlerde Bas hatshynyń janynda júrgen respýblıka basshysyn elemegendeı qyr kórsetip, áńgimelespeı tarpań minez tanytqanyn búkil el baıqady.
Jalǵasy:
https://dalanews.kz/58560
