Hankeldi Ábjanov,

Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy

Tarıh jáne etnologıa

 ınstıtýtynyń dırektory,

QR UǴA korespondent múshesi,

tarıh ǵylymdarynyń doktory,

profesor

Uly tulǵanyń tarıhtaǵy róli qıly ólshemdermen anyqtalady eken. Bireýleri ǵylym men tehnıka salasynda kóz kórip, qulaq estimegen jańalyq ashýymen tarıhqa ense, ekinshileri ádebıet pen ónerdiń úzdik shyǵarmasyn týyndatýymen atyn máńgilikke qaldyrady. Al, saıasat pen memlekettik bılik salasynda ulylarǵa qoıylatyn talaptyń, ulylar qataryna kirýdiń ólshem-ustanymy múlde bólek. Eger aldyńǵylardyń ulylyǵy ózi ómir súrip  turǵan zamanda resmı rásimdelýsiz anyqtalyp jatsa, saıasat pen memlekettik bılik álemindegi ulynyń ulylyǵy  áldeneshe jyldar emes, ǵasyrlar ótkennen keıin moıyndalýy, jemisin berýi múmkin. Ult tarıhy taǵylymyna súıene aıtar bolsaq, HH ǵasyrdyń alyptary Qanysh Sátbaevtiń, Muhtar Áýezovtyń, Sháken Aımanovtyń, Murat Aıthojınniń, taǵy basqalardyń ıntellektýaldyq erekshe jaratylysy jańalyqtarymen, kitaptarymen olardyń kózi tirisinde moıyndaldy. Alash arystary Álıhan Bókeıhanov, Mustafa Shoqaı, Smaǵul Sádýaqasov, Halel Dosmuhamedov alasurǵan HH ǵasyr basyndaǵy saıası úderisterdiń naǵyz serkesi ekenin endi ǵana tanýdamyz. Qazaqstanǵa, qazaq halqyna sińirgen eńbegi ázirge laıyq baǵalanbaǵan, mine, osyndaı taýtulǵalardyń qatarynda Jumabek Táshenov tur.

Táshenov respýblıkanyń saıası, ekonomıkalyq, mádenı damýyna basshylyq jasaǵan jyldary qazaq memleketiniń aýmaq tutastyǵynyń saqtalýyna kóp eńbek sińirdi. Mańǵystaýdy Túrikmenstanǵa qosý jónindegi usynystarǵa toıtarys -berdi. Tyń ólkesine biriktirilgen soltústik oblystardy Reseıge, Ońtústik Qazaqstannyń maqta egetin aýdandaryn Ózbekstanǵa berýge qarsy shyqty. Qazaqstan jerinde ıadrolyq jarylystar jasaýǵa qarsylyq bildirdi. Shyǵarmashylyq odaqtar ókilderine úı-páter bergendigi úshin Almatynyń ortasynda “qazaq aýylyn” qurdy dep aıyptaldy. “Qazaqádebıeti” gazetin jabýdan, “Sosıalısik Qazaqstan” gazetin “Kazpravdanyń” aýdarmasy etip shyǵarylý qaýpinen qorǵap qaldy. “Ultshyl” dep aıyptalyp, N.Hrýshevtiń nusqaýymen qyzmetinen bosatyldy.

[caption id="attachment_9965" align="alignleft" width="335"] Jumabek Táshenov[/caption]

Qazaq ýıkıpedıasynda ómir jolyna qysqasha sholý berilipti: Táshenov Jumabek Ahmetuly (20.3.1915, Aqmola oblysy Arshaly aýdan Babataı aýyly – 18.11.1986, Shymkent qalasy) – memleket jáne qoǵam qaıratkeri, ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty (1962). Aqmola qurylys tehnıkýmyn (1932), KOKP OK janyndaǵy joǵary partıa mektebin (1955) bitirgen. 1934-1939 jyldary Beınetqor aýdandyq atqarý komıtetiniń hatshysy, aýdandyq jer bóliminiń meńgerýshisi, 1939-1943 jyldary Aqmola oblysy jer bólimi bastyǵynyń orynbasary, 1944-1947 jyldary Soltústik Qazaqstan oblysy partıa komıteti hatshysynyń orynbasary, mal sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisi, 1947-1948 jyldary Soltústik Qazaqstan oblysy atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, tóraǵasy (1948-1952) boldy. 1952-1955 jyldary Aqtóbe oblysy partıa komıtetiniń 1-hatshysy, 1955-1960 jyldary Qazaq KSR-i Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń tóraǵasy, 1960 – 1961 jyldaryQazaq KSR-i Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy qyzmetterin atqardy. Táshenov respýblıkanyń saıası, ekonomıkalyq, mádenı damýyna basshylyq jasaǵan jyldary qazaq memleketiniń aýmaq tutastyǵynyń saqtalýyna kóp eńbek sińirdi. Mańǵystaýdy Túrikmenstanǵa qosý jónindegi usynystarǵa toıtarys -berdi. Tyń ólkesine biriktirilgen soltústik oblystardy Reseıge, Ońtústik Qazaqstannyń maqta egetin aýdandaryn Ózbekstanǵa berýge qarsy shyqty. Qazaqstan jerinde ıadrolyq jarylystar jasaýǵa qarsylyq bildirdi. Shyǵarmashylyq odaqtar ókilderine úı-páter bergendigi úshin Almatynyń ortasynda “qazaq aýylyn” qurdy dep aıyptaldy. “Qazaqádebıeti” gazetin jabýdan, “Sosıalısik Qazaqstan” gazetin “Kazpravdanyń” aýdarmasy etip shyǵarylý qaýpinen qorǵap qaldy. “Ultshyl” dep aıyptalyp, N.Hrýshevtiń nusqaýymen qyzmetinen bosatyldy. 1961 – 1975 jyldary Shymkent (qazirgi Ońtústik Qazaqstan) oblysy atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary boldy. 1975 jyly odaqtyq dárejedegi derbes zeınetkerlikke shyqty. Ómiriniń sońǵy kezeńinde “Qarakól” ǵylymı-zerthanalyq ınstıtýtynda, Ońtústik Qazaqstan oblysy taldaý-esepteý ortalyǵynda qyzmet atqardy. Lenın, Eńbek Qyzyl Tý, “Qurmet belgisi” ordenderimen marapattalǵan.

Jumabek Táshenov keńestik Qazaqstan basshylarynyń shoǵyrynda bar bolǵany alty-aq jyl júrdi. 1955 jyly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń tóraǵasy qyzmetine taǵaıyndalǵan ol 1961 jyly respýblıka úkimeti basshylyǵynan bosatylǵanda 46 jasta ǵana edi. Biraq, sol 1955-1961 jyldar Qazaqstannyń ǵana emes, álem tarıhynda aıryqsha mańyzdy kezeń bolatyn.

Birinshiden, Azıa men Afrıkanyń halyqtary azattyqqa qol jetkizip, otarlyq júıe kúıreı bastady. Keńester elinde Gandı, Nerý, Mao, Fıdel Kastro, Naser esimderi aýyzdan túspeıtin. Birazymen qazaq basshysy kezdesti, kelissózder júrgizdi, pikir almasty. Jumabek Táshenovteı suńǵyla oı ıesi qazaqtan tarydaı artyqshylyǵy joq basqa etnostar táýelsiz tól memleketin quryp jatqanda Máskeýdiń ashsa - alaqanynda, jumsa – judyryǵynda qalǵan týǵan halqynyń, qazaq memleketiniń bolashaǵyna alańdaǵany, shynaıy azattyqty armandaǵany kúmánsiz.

Ekinshiden, tyń ıgerý jeleýimen qazaq aýyldaryna aǵylǵan slaván ulty ókilderiniń legi aı saıyn artyp, demografıalyq ahýaldy asqyndyrǵany,  qazaq tiline, mádenıetine, baspasózine, oqý oryndaryna kereǵar salmaǵyn túsirgeni kózge uryp turdy. Munyń arty ultsyzdanýǵa, tamyrsyzdanýǵa ulasatynyn qazaq oqyǵandary men zıalylary ǵana emes, dástúrli qoǵam tárbıesin kórgen aýyl aqsaqaldaryna deıin sezindi. Aqmola óńiriniń perzenti J. Táshenov aýyldan bastalǵan máńgúrttenýdiń zil batpan salmaǵyn kórmeı qalǵan joq. Tutas halyqtyń tarıhı sanasyn adastyrý adamzat tarıhyndaǵy sırek qasiretterdiń biri bolatyn.

Úshinshiden, «halyq jaýlary» retinde aıyptalyp, 1937-1938 jyldary atylǵandardy jappaı aqtaı bastaý tarıhı ádildik saltanaty edi hám sosıalısik ıdeıa men praktıkanyń pármendiligin, tartymdylyǵyn álsiretip qana qoıǵan joq, oǵan senimsizdikpen qaraýǵa túrtki boldy. Sosıalızmniń besigindeı kóringen Máskeý, Kreml, tipti barsha quqyq qorǵaý júıesi joıdasyz zorlyq-zombylyqqa barǵany áshkerelenip, kóziqaraqty qazaq zıalylaryna tarıh taǵylymynan burynǵydan ózgeshe paıym-tujyrymdarǵa barý qajettigin alǵa tartty. Qart komýnıs S. Kenjebaevtyń aıtýynsha, J. Táshenov arystardy aqtaý isine belsendi túrde qatysqan. Bul naýqan Tulǵanyń saıası-ıdeologıalyq usynymyn ózgertpese de, týǵan halqyna jaqyndata túskeni sózsiz. Jeke basqa tabynýdy synaý halyqaralyq komýnıstik jáne jumysshy qozǵalysyna syzat túsirgenin eskersek, qazaq basshysynyń ultjandylyǵyn nyǵaıta túskenine kúmánimiz bolmaýy kerek.

Tórtinshiden, HH ǵasyrdyń 50-60 jyldary mejesinde qazaqtyń birneshe áıgili azamattarynyń keńestik eń kórnekti marapatty – Lenın syılyǵyn ıelenýi ulttyq sana-sezimdi dúr silkindirdi, ulttyq maqtanyshtyń ósýi memlekettik derbestik, álemdik úderisterdegi Qazaqstannyń orny jaıly oılaýǵa jeteledi.

Mine, osyndaı taǵdyranyqtaǵysh sátte Máskeý bıleýshileriniń nazaryna ilikken, bas hatshy N.S. Hrýshevtiń alǵashqyda qoldaýymen Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi prezıdıýminiń tóraǵasy, Qazaqstan mınıstrler keńesiniń tóraǵasy qyzmetterine joǵarylatylǵan  J. Táshenov sosıalızmniń asqynǵan qaıshylyǵyn, azdy-kópti jaqsylyǵynan basqa ortalyqtyń óktemdigi men ádiletsizdigin óz kózimen kóre bastady. Ásirese B. Momyshuly men R. Qoshqarbaevqa Keńester Odaǵynyń batyry ataǵyn alyp bere almaǵany janyna batty. Keńestik bıliktiń ekijúzdi tabıǵatynan jıirkendi.

Ol jol aıyryǵynda turdy. Ekiniń birin tańdaýǵa májbúr boldy. Birinshi tańdaý – ozbyr totalıtarlyq júıeniń erejesi men talabyna kózsiz baǵyný, aıtqanynan shyqpaý. Bul joldy tańdaýy múmkin emes edi. Ekinshi tańdaý – Máskeý bıleýshileriniń kóńiline jaqqansyp, memlekettik qyzmeti men múmkinshiligin qoldan kelgenshe halqynyń ıgiligine jaratý. Úshinshi tańdaý – basyn báıgege tigip, Qazaqstan múddesi men bolashaǵy úshin ortalyqpen aıqasqa túsý.

Jumabek Táshenov ekinshi jáne úshinshi tańdaý jolyna tústi. Ekinshi tańdaý aıasynda ol Qazaq baspasózin, oqyǵandaryn, óneri men ǵylymyn, tipti astanasyn qoldan kelgenshe jelep-jebep, sharapatyn tıgizdi. Osy tańdaý sheńberinde qalǵannyń ózinde qazaq tarıhyndaǵy aıryqsha orny eshqashan joǵalmas edi.

Biraq HH ǵasyrdyń 50-60-shy jyldar mejesinde qazaq halqy úshin ólim men ómir betpe-bet kelgendeı kún týdy. Tyń ólkesin qurap otyrǵan soltústiktegi bes oblysty Reseı quramyna berý Kremldegi talqylaýǵa tústi. Sonyń aldynda ǵana J. Táshenovtiń kelispegenine qaramastan ońtústik óńiriniń biraz jerin Ózbekstanǵa berip jibergen Máskeý bıleýshileri Qazaqstan Konstıtýsıasyn belden basqan bolatyn. El men jer múddesin jeke basynyń qaraketinen joǵary qoıatyn Jumabek Táshenov bul joly shart ketti. Sol tusta onyń jaqsylyǵyn, iskerligin, qarymyn, batyldyǵyn kórgen Nurmolda Aldabergenov, Saǵadat Nurmaǵanbetov, Saǵyndyq Kenjebaev, Serik Qırabaev, Amanolla Ramazanov syndy azamattar búginde ult tarıhynan laıyqty ornyn taýyp otyr. Keńester Odaǵynyń Batyry, Halyq qaharmany S. Nurmaǵambetov bylaısha tolǵanypty:

«Soltústik oblystardy Reseıge qosa salý, qazaqty qorlaý, namysyn jer etý, qalyptasqan sharýashylyq-ekonomıkalyq qarym-qatynastardy birjola qurtý degen sóz. Halyqtyń taǵdyryna balta shabýmen birdeı», - degendi ashyq aıtty.

«Álbette, onyń respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń tóralqa tóraǵasy, Qazaqstan Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy (Úkimet basshysy) bolyp, shyrqap kóterilýi tegin emes, úlken talant ıesi ekenin, alǵyrlyǵyn, bilgishtigin tanytady, týa daryn ekendigin dáleldeıdi. Qandaı qyzmette bolsa da, Jumekeń eń aldymen óz eliniń maqsat-múddesinen shyǵatyn, halyqtyń jaǵdaıyn oılaıtyn, halyqtyq, ulttyq máselelerdi Odaq bastyqtarynyń aldynda taısalmaı qoıatyn. Júregi qazaq dep soǵatyn birtýar azamat edi.

Oıy sholaq, óresi tar, pıǵyly teris, qoǵam qubylystarynyń tarıhı mánin jete túsinbeıtin sanasy taıyzdar sol bir jyldary Qazaqstannyń teriskeı ólkelerin Reseıge qospaq bolǵanyn bizder jaqsy bilemiz. Sol tar kezeńde Qazaqstannyń tutastyǵy úshin jan berip, totalıtarlyq júıege ertedegi batyrlarsha qarsy shyqqan birden-bir azamat osy Jumabek Ahmetuly boldy.

«Soltústik oblystardy Reseıge qosa salý, qazaqty qorlaý, namysyn jer etý, qalyptasqan sharýashylyq-ekonomıkalyq qarym-qatynastardy birjola qurtý degen sóz. Halyqtyń taǵdyryna balta shabýmen birdeı», - degendi ashyq aıtty.

Jumekeńniń sol tustaǵy erligin qazaq ulty joǵary baǵalady. Al KOPK Ortalyq Komıteti men Keńes úkimetiniń basshylary, álbette, ony jaratpady, óshtesti, qýdalady. Qolynan is keletin, júregi ot, birbetkeı azamatty qorlady, qyzmetten bosatty, «ultshyl» degen kiná taǵyp shettetti.

Sodan keıin ol 15 jyl boıynda tapjylmastan Shymkentte oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp qyzmet etti. Demek, 1947 jylǵy laýazymdy ornynan shegerilip tómendetildi. Biraq Jumekeń nalyǵan joq, halyqqa syıly, abyroıly boldy. Búkil oblys jurty, Jumekeńdi qatty qurmettedi, qolynan kelgen syı-sıapatyn kórsetti. Qarapaıym halyqtyń uǵymynda ol ulty úshin janyn qıǵan ultjandylyǵy úshin qıanatqa ushyraǵan batyr, «kisendeýli dala jolbarysy» bolyp kórindi. Halyq onyń eren tulǵasyn tanı bildi».

Sondyqtan Jumekeńniń óz eli, halqy úshin istegen orasan isi halyq esinde máńgi saqtalyp, ulttyq taǵdyr tórinen oryn alyp, tarıhymyzdyń úzdik azamattarynyń qatarynda ómir baqı jasaıtynyna kámil senemin».

Degenmen, J. Táshenovtiń bul qaıratkerliginen ultqa qyzmetin ǵana kórýge bolmaıdy. Ol Abaı ósıetindegideı barsha adamzatty súıdi. Komýnıstik partıa men keńestik totalıtarlyq júıeniń qoınaýynda ósip-jetilgenimen tutas ádiletsiz qurylysqa qarsy shyqty. Túptep kelgende, totalıtarlyq júıeni 1991 jyly kúıretkenderdiń aldyńǵy shebinde qazaqtyń batyr uly bar dep bilgenimiz abzal.

Adamnyń minezi taǵdyryn anyqtaıdy degen sóz bar. Derekterge, estelikterdegi málimetterge júginsek, N.S. Hrýshev pen J. Táshenovtiń minezderinde kóp uqsastyq bar ekenin kóremiz. Jer máselesi  kóterilgenshe Kreml bıleýshisi minezdi, bilimdi qazaq basshysyna qoldaý kórsetti. Biraq, erkine jiberip qoıǵan joq. Qazaq basshylaryn tuqyrtyp alýdy ol 1954 jyly J. Shaıahmetovke, N. Ońdasynovqa qarsy qoldanǵan edi. Osy jerde taǵy bir suraq týady. Nege ózine qarsy shyqqan J. Táshenovti respýblıka basshylyǵyndaǵy qyzmetinen alýmen shekteldi, nege birjolata tentiretip jibermedi? Bizdiń oıymyzsha, munyń birneshe sebebi bar. Eń bastysy – jeke basqa tabynýdy synaǵan N.S. Hrýshev saıası qýǵyn-súrginniń jańa tolqynyn týǵyzýǵa júreksindi. Halyqaralyq bedeli men syrtqy saıasatyna nuqsan keletinin uqty. Buǵan qosa Qazaqstanda, odaqtas respýblıkalarda ult máselesin qozdyryp alýdan da seskengen bolar.  Qalaı bolǵanda da, J. Táshenovteı qaıratker tulǵany amalsyzdan oblys deńgeıindegi basshy mártebesinde qaldyrýdy jón kórgen.

1961 jyly bar bolǵany 46 jasynda saıasattan yǵystyrylǵan J. Táshenov Nomenklatýra tiziminen túsip qalsa da, halyq jadyna máńgige jazyldy. Qazaq ortasyndaǵy, qoǵamdyq sanadaǵy bıik bedeli burynǵydan aspandaı tústi, bir mysqal kemigen joq. Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde aty ańyzǵa aınaldy. Osyny bilgen arnaıy qyzmet adamdary ony dúnıeden ótkenshe baqylaýdan tys qaldyrmady. Aqparattyq keńistik meılinshe tar sol bir toqyraý jyldaryndaǵy Táshenov fenomeniniń syry qazaq mentalıtetiniń optımızmi men gýmanızminde jatyr. Kúnine san myń pále kórsek te,  bolashaqtan úmit  úzbeıtinimiz ras qoı.  Stalın zamanynda da solaı bolǵan. Keńester odaǵy stalınızmnen aryla bastaǵan tusta ulty úshin qyzmet etýge daıar ult zıalylaryn tanyp, qadirlep, senim júgin artqan Jumabek Táshenovti tap sol azamattar, solar tektes azamattar sybyrlap-aq, syrttaı, dabyra qylmaı, úzdiksiz ulyqtap, qoǵamdyq sanada burynǵydan bekemdeı tústi. Qarapaıym halyq bılik pen baılyqtan shettetilgen, qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrýdan aýlaq qalǵan, buqaralyq aqparat quraldary memlekettik ıdeologıaǵa ábden baılanǵan jyldarda zıalylardyń uly tulǵa J. Táshenovke jasaǵan qyzmeti, esimi men isin sanadan óshirmegeni – halyqty máńgúrttenýden saqtap qalǵany, búgingi Táýelsizdigimizdiń   tarıhı-órkenıettik kirpishin quıǵany.

Jumabek Táshenov 1986 jyly dúnıeden ozdy. Arada birer apta ótisimen áıgili jeltoqsan kóterilisi alpaýyt ımperıa – Keńester Odaǵynyń irgesin shaıqady, 1991 jyly shańyraǵy ortasyna tústi. Azattyq ańsaǵan Táshenovteı qazaq perzentteriniń armany oryndaldy.