Komısıa tóraǵasy Qazaqstan Respýblıkasy Premer-Mınıstriniń Birinshi orynbasary Baqytjan Saǵyntaevtyń jetekshiligimen júrip jatqan otyrysta jınalǵan komısıa músheleri óz oılary men usynystaryn ortaǵa salýda. Bul týraly QazAqparat, Munara.kz saıttaryna silteme jasap, dalanews.kz habarlaıdy.
Baqytjan Saǵyntaev, Premer-Mınıstrdiń birinshi orynbasary, Jer reformasy boıynsha komısıanyń tóraǵasy:
– Biz elimiz, onyń beıbit bolashaǵy úshin alańdaıtyn azamattardy yntymaqtasýǵa shaqyrdyq. Halyqty barynsha qamtý úshin oblystyq ákimdiktiń janynan qurylǵan qoǵamdyq keńester jumysqa jumyldyryldy. Komısıa bizdiń azamattarymyzǵa barynsha pikirtalastar barysy týraly durys aqparatty BAQ rejıminde ashyq túrde alýy úshin jumys isteıtin bolady.
Bizdiń jumysymyz ashyq, jarıaly túrde júrgiziledi. Máseleni búgingi bir ǵana otyryspen sheshe almaımyz. Biz bul jerde daýlasý úshin emes, jer men el taǵdyryn aqyldasý úshin jınalyp otyrmyz. Biz ata-baba dástúrlerin jalǵastyra otyryp, qandaı da bolmasyn máseleni tek aqyl-parasatpen jáne sabyrmen sheshýimiz kerek. Aqylmen, sabyrmen jan-jaqty talqylaý arqyly biz halyqqa, qoǵamǵa, jas urpaqqa máseleni sheshýdiń jańa úlgisin kórsetýimiz qajet. Bir sátte túbegeıli ózgeristerdi jasaımyz degen de asyra senim bolmaýy kerek. El múddesindegi másele qadam-qadammen júzege asyrýdy talap etedi. Barshamyz syndarly suhbat ornatyp, naqty nátıjege jetý jolynda jumys isteýimiz kerek.
Óz pikirlerińizdi, halyqtyń pikirin ortaǵa salyńyzdar. Kelesi otyrysqa deıin onyń barlyǵy saraptalady, eskeriledi. Oryndy paıymdardy kelise otyryp, qabyldaımyz. Orynsyz pikirler bolsa, onyń jónsizdigin bárimiz maquldap, keri qaıtaramyz. Iaǵnı, komısıa jumysy barysynda ár máseleni egjeı-tegjeıli muqıat talqylap, nátıjeli ári tıimdi jumys atqarýǵa tyrysýymyz qajet. Eń bastysy – bizdiń jumysymyz ashyq, jarıaly túrde júrgiziledi. Erteńge degen nyq senim – turaqtylyq pen tynyshtyqtyń, tatýlyq pen birliktiń, memlekettiń myǵymdylyǵynyń negizi. Barshańyzdy keleli iske belsendi atsalysýǵa shaqyramyn!
Muhtar Qul-Muhammed, «Nur Otan» partıasy tóraǵasynyń birinshi orynbasary, Jer reformasy boıynsha komısıanyń tóraǵasy orynbasary:
– Jerdiń tarıhyna alańdaýshylyq bildirgen ár azamatqa, oǵan óz pikirin qosqysy keletin azamatqa biz rahmetimizdi aıtýymyz kerek. Sol úshin Elbasymyz 5 mamyr kúni bul Zańǵa búkil halyqtyń kózinshe moratorıı jarıalady. Osy zańǵa usynys engizemin, tolyqtyrý jasaımyn, jetildiremin degen azamattardyń barlyǵyna aıqara esik ashyp otyr. Elbasynyń sózin taǵy bir márte qaıtalap aıtaıyn: «Halyqqa qajeti joq zańnyń, bizge de qajeti joq», dedi. Mine sondyqtan halyqtyń ókilderi retinde sizder pikirlerińizdi aıtyp otyrsyzdar. Sonyń barlyǵy eskeriletin bolady dep esepteımin.
1995 jyldan 2001 jylǵa deıin 6 jyl boıy barlyq sheteldikterge Qazaqstannan 99 jyl merzimge jalǵa jer alýǵa múmkindik bolǵan, zańda. Biraq, qazaqtyń jerin eshkim talap alyp ketken joq. Óıtkeni, muny basy-qasynda qarap otyrǵan azamattar bar. Sol sebepti osy búgingi otyrysymyz bereke-birlikpen, bir-birimizdi tyńdaýmen, bir-birimizdiń pikirimizge qulaq asýmen bastalyp jatyr.
Bul 75 adamdyq komısıa bolǵanymen, olardyń ar jaǵynda 75 myń adamnyń múddesi tur. Tipti, 17 mln. halyqtyń múddesi tur deýge de bolady. Bul – birinshiden. Ekinshiden, biz 100 paıyz daýys berip, 100 paıyz qol kóteretin komýnıstik zamannan ótip ketkenbiz. Demokratıalyq elderdiń barlyǵynda kez kelgen máseleni talqylaǵan kezde kópshiliktiń daýysyna qaraı, yńǵaıyna qaraı jyǵylady. Bul da qoǵamda bar nárse. Biraq, azshylyq daýys boldy eken dep keıbir azamattardyń halyqtyń atynan aıtqan pikirleri eskerilmeý kerek degen sóz emes. Árbir pikir eskerilýi kerek. Zańnyń árbir baby boıynsha Elbasynyń aıtyp otyrǵan tapsyrmasy halyqtyń ortasyna baryp túsindirilýi tıis. Erteń ol da bolady. Ártúrli toptyń pikirin ortaǵa salyp, bárimiz birdeı sony talqylaýymyz kerek. Solardyń barlyǵy eskerilýi qajet.
Myrzataı Joldasbekov, Qoǵam qaıratkeri, QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, komısıa múshesi:
– Aldymyzda jarty jyldaı ýaqyt bar. Baıbalam salmaı, sabyrmen biraz is tyndyrýǵa ýaqyt bar.
Asqar Myrzahmetov, QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstri, komıssıa múshesi:
– Jer sheteldikterge satylmaıtyny jańa da, bunyń aldynda da aıtylyp jatyr. Bul jerde taǵy bir máseleni aıtqym keledi. Eger de sheteldik kompanıa nemese sheteldik azamat jerdi Qazaqstannyń rezıdentinen satyp alǵysy keletin bolsa, ony qazir notarıýs arqyly rásimdeýge tyıym salynǵan. Eger de sheteldiń azamaty nemese sheteldik rezıdent Qazaqstannyń jerin jalǵa alamyn dese, tek qana konkýrsqa qatysýy kerek. Ekinshi aınalymnyn, naryqtan satyp ala almaıdy. Buǵan tyıym salynǵan. Eldiń arasynda aýyl mańyndaǵy jaıylymdyq jerler, mal úshin qajetti shalǵyn jerler de jekemenshikke satylyp kete me degen alańdaýshylyq bar. Eldi mekenderdegi, shalǵaı jerlerdegi mal sharýashylyǵyna arnalǵan jerlerdi satýǵa tyıym salynǵan. Bul bapta naqty kórsetilgen. Qazaqstan jeriniń jalpy alqaby – 272 mln gektar. Jer Kodeksi boıynsha, jer jeti sanattan turady. Sonyń ishinde eń úlken eki bóligi aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerdiń kólemi – 100 mln. 800 myń gektar.
Muhtar Shahanov, Qoǵam qaıratkeri, «Jalyn» jýrnalynyń bas redaktory, komısıa múshesi:
— Halyqtyń atynan dep jatsyzdar, keshirińizder, mundaǵy kóbi bıliktiń atynan. Biz halyqtyń talap-tilegin eskerýimiz kerek. Ony osy bastan eskermesek, arty qıyn bolady, — dedi.
Muhtar Taıjan, Bolathan Taıjan qorynyń prezıdenti, komısıa múshesi:
– Qazaqty jalqaý, erinshek deıtindermen kelispeımin. Ol – quldyq sananyń kórinisi. Osy qazir ózimiz otyrǵan Astanadaǵy kóptegen ǵımarattar táýelsizdik jyldary qazaqtyń qolymen salyndy. Qazaqty jalqaý deý durys emes. Ózim aýylsharýashylyq salasynda qyzmet etip júrmin. Sharýalarymyzdyń da múmkindikterimen tanyspyn.
Prezıdent «Halyqqa unamaıtyn zań kerek emes» dedi. Biz de sony aıtamyz. Halyq sońǵy birneshe aptada óz ustanymdaryn bildirdi. Ol ustanym boıynsha halyq jerdi sheteldikterge satýǵa da, jalǵa berýge de qarsy ekenin kórip otyrmyz. Osy stoldyń basynda otyrǵandardyń kóbi el jaqsylary, akademıkter, depýtattar, úkimet ókilderi. Biraq, eshkim halyqtan joǵarymyn dep aıta almaıdy. Halyq amalsyzdyqtan, sheneýnikter tyńdamaǵan soń mıtıńke shyqty. Qazir osyndaı múmkindik berilgen soń, jer máselesin aqylmen, sabyrmen sheshetin ýaqyt keldi. Bárin talqylap, bir sheshimge keleıik.
Máselen, úlesinde 49 paıyz sheteldik aksıasy bar kompanıalar jerdi jalǵa ala ala ma? Osyny naqtylaý kerekpiz. Óıtkeni, buǵan halyq qarsy. 10,25 jylǵa jalǵa berýge de qarsy. Biz bul zańdy ózgertý kerekpiz. Men óz basym ol zańǵa qatysty jumys tobyna kirýge, sol úshin Astanada úı jaldap turýǵa da ázirmin.
Bekbolat Tileýhan, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, komısıa múshesi:
– El osy jerde otyrǵan halyqtyń ókiline senbese, sonda kimge senedi. Halyq degen bala-shaǵań, quda-jekjatyń. Siz ben biz Soltústik koreıa emespiz. 100 paıyz daýys berý múmkin emes. Biz osy jerde halyqtyń atynan sonyń sózin sóıleýge kelip otyrmyz.
QR Ekonomıka mınıstri Q.Bıshimbaev:
– Avstralıa, Kanada bizge uqsas elder. Olar ekonomıkany ártaraptandyrý maqsatynda jer reformasyn sátti júzege asyrǵan. Bul elderde jer telimderin paıdalanýda menshik quqy shektelmegen. İske asyrylǵan reformalardyń arqasynda Avstralıada sońǵy jyldary aýyl sharýashylyǵyna jyl saıyn 2-4 mıllıard Avstralıa dollary tartylyp keledi. Sondaı-aq Úndistan, Ázerbaıjan, Chılı sıaqty damýshy elderde osyndaı reformalardan keıin jer jekeshelendirýge berildi. Máselen, Úndistanda 1979 jyldan bastap jalǵa berý merzimi 20 jyldan asady. Nátıjesinde on bes jyl ishinde aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy ónimdilik 28 paıyzǵa óskeni anyqtaldy. Ázirbaıjanda 1997 jyly jerdi jekeshelendirý týraly zań qabyldandy. Osy zańǵa sáıkes, jer sheteldikterge jalǵa nemese jergilikti azamattarǵa jeke menshikke beriledi. Osy elde 2003 jyly jerdiń ónimdiligi elýden júz paıyzǵa deıin óskeni anyqtaldy. Ósimdik sharýashylyǵynyń qarqyny qyryq paıyzǵa deıin ósti. Chılıde 1974 jyly jerdi jekeshelendirý bastaldy. Bul elde sheteldikterdiń jerge menshik quqy shektelmegen, sonyń arqasynda jerdiń ónimdiligi 26 paıyzyǵa artqan. Bul derekterdiń barlyǵy kóp jyldardan beri ǵalymdar tarapynan zerttelgen jáne ashyq aqparat kózderinde bar. Kóptegen álemdik tájirıbelerdi qorytyndylaı kele, jer reformasy eshqashan óndiristi tómendetpeıdi, kerisinshe árdaıym tıimdi nátıjelerge alyp keledi, – dedi.
Qýanysh Aıtahanov, QR Parlamenti Senatynyń depýtaty, komıssıa múshesi:
– Jerdiń astyndaǵy munaı da, gaz da, kópir de, temir de taýsylady. Jańartylatyn, taýsylmaıtyn ol – jer. Jer anany durystap ıgeretin bolsaq, ol jyl saıyn qunarlyǵyn arttyra otyryp, ónimdi kóp berip, ózimizdi-ózimiz tolyq qamtamasyz etip, artylǵan ónimdi shetelge shyǵaryp, elimizge valúta ákeledi. Ol úshin jerdi qarqyndy paıdalanýymyz kerek. Oǵan búgingi tańda qarjymyz bolmaı jatyr. Jerge ınvestısıa kelýi kerek. Sol sebepti jerdi sheteldikterge jalǵa berý degen másele osydan týyndap otyr. Investısıa tartý arqyly jerdiń astyndaǵy baılyqty qalaı paıdalansaq, jerdiń ústin de solaı kádege jaratýymyz qajet. Ol úshin jerdi sheteldikterge jalǵa berip, jerge ınvestısıa ákelýimiz kerek. Biraq ta ol qandaı sheteldikterge, kimge berilýi qajet? Osyny anyqtaýymyz kerek. Máselen, Fransıa, Germanıa, Izraıl, Danıa sıaqty damyǵan elderdiń ınvstorlary kelip, bizge nıvestısıa salatyn bolsa, nege olarǵa jer bermeske? Qazir Aqmola oblysyna amerıkalyq bıznesmender kelip, iri qara malyn ósirip jatyr. 2013 jyly Qazaqstan naryǵyna kirgen bul sheteldik ınvestorlar ótken jyly 2 myń tonna etti eksportqa shyǵarǵan. Biraq sheteldikter ózderiniń ınvestısıasymen kelsin. Olar óz adamdaryn ákelmesin. Jumysshylar bizdiń qazaqstandyqtar bolsyn. Qazaqstannyń azamattary bolsyn.
Qazaqta «Iesiz qalǵan jer jetim» degen sóz bar. Jer bos jatpaýy kerek. Iesiz jatqan jer tozady. Sol sebepti bul jerdi halyqtyń yrysy retinde paıdalanýymyz qajet. Bizdiń barlyǵymyzdyń negizgi maqsatymyz, Jer kodeksine engizilgen ózgeristerdiń negizgi maqsaty – jerge menshik ıesin tabý, onyń qunarlyǵyn arttyrý, tıimdi paıdalaný. Menshik ıesin tabýdyń joly, menińshe, ony azamattarǵa satý degen sóz. «Ózimdik degende ógiz qara kúshim bar», deıdi. Jalǵa berý bir bólek. Jalǵa berilgen kóp jerler bos jatyr. Aram shóp ósip ketken, al eger ol ózińniń aqshasyn berip, satyp alatyn bolsa, oǵan degen onyń kózqarasy basqasha bolady.
Keıbir azamattar 100-degen myń gektar jer alyp alǵan. Onyń kóptegen jeri paıdalanylmaı jatyr. Sol sebepti jerdi satýda onyń mólsherin bekitýimiz kerek. Bir adamǵa degen mólsher bolýy tıis. Ol ár aýdanda, ár oblysta jerdiń jaǵdaıyna, óńirlik klımatyna baılanysty ártúrli bolatyn shyǵar.
Berik Ábdiǵalı, saıasattanýshy, komıssıa múshesi:
– Árıne, aýyl sharýashylyǵy ónimderin tıimdi baǵamen ótkizý óte ózekti másele bolyp otyr. Áli kúnge deıin deldaldar kóp. Mal basyn kóbeıtýge qomaqty qarjy bólinýde, degenmen de ónimdi tıimsiz baǵamen áketip jatyr. Egin sharýashylyǵynda jobalar bar, alaıda mal sharýashylyǵy, et ónimderi máselesine tıisti deńgeıde kóńil bólinse degen usynys bar. Komısıa otyrysynda jer reformasy qaralǵanymen, jalpy bul taqyryp aýyldyń máselesine tikeleı baılanysty bolyp tur. Qazir aýyldardy baılanystyratyn joldyń jaǵdaıy, eldi mekenderdegi bilim berý salasynda qordalanǵan máseleler bar ekenin jasyryn emes. Shalǵaıdaǵy aýyldardan halyq áli kúnge deıin kóship jatyr. Árıne, Úkimet tarapynan kómek kórsetilýde, kóptegen jeńildetilgen nesıeler berýde, «Dıplommen aýylǵa» degen baǵdarlamalar iske asyrylýda. Degenmen de bólinip jatqan nesıelerdi ıgeretin azamattar bolmaı jatyr. Aýyldaǵy kóptegen isker adamdar qalaǵa ketken. Bolashaqta yntalandyrý tetikteri arqyly aýylǵa aqsha salýǵa, azamattardy kóshpeýge, aýylda qalýǵa yntalandyrý jobalaryn qarastyrǵan jón.
Dos Kóshim, saıasattanýshy, komısıa múshesi:
– Birinshi másele, jańa bizdiń Jaqsylyq Úshkempirov aǵamyz, Temirhan aǵamyz, Saýer myrzalar, taǵy da basqa adamdardyń aıtýyna qaraǵanda, olardyń sózin tyńdaǵannan keıin men jerdi sheteldikterge satpaý kerek eken degen sózdiń durys ekendigin uqtym. Agroónerkásip salasyndaǵy adamdardy shaqyrǵan uıymdastyrýshylarǵa rahmet. Osyndaı adamdar bar, erteń Jaqsylyq aǵamyzdyń artynan júzdegen qazaqtyń jigitteri keledi, olar dál osyndaı tamasha óndiris oryndaryn ashady, jerdi óńdeıdi, joq álde basqa eldiń azamattarynyń qolynan keletin is pe bul?! Mine, kórip otyrmyz. Sondyqtan osy máseleni talqylaýdyń da qajeti joq. Osy jerdegi jigitterdiń barlyǵy aıtty, qolymyzdan keledi, jasaı alamyz. Tek qana mynadaı, mynadaı kómek kerek dedi jas jigitter. Sondyqtan osy máseleni talqylaýdyń qajettiligi de joq.
Qazirgi jer reformasyna qatysty daý-damaı túsinbeýshilikten týǵan másele. Ony sheshý úshin aldymen halyqtyń bılikke degen senimin arttyrý qajet.
Dáýren Babamuratov, «Bolashaq» jastar qozǵalysynyń jetekshisi, komıssıa múshesi:
– Men sizderdiń nazarlaryńyzdy úsh máselege aýdarǵym keledi. Birinshiden, Jer kodeksinde mindetti túrde qaýymdyq jer túsinigi engizilýi tıis dep esepteımin. Sebebi, jer satylady degen kezde árbir azamat eń birinshi kezekte aýylyndaǵy jer eske túsedi. Al endi dál osy turǵydan kelgende búkil qazaqtyń aýylynyń ár úıinde 20-30 qoıy, 5-6 sıyry, 2-3 jylqysy bar. Endi 20-30 qoıdy baǵý úshin arnaıy 100 gektar, 500 gektar jerdi jalǵa ne bolmasa satyp alý tıimsiz. Sondyqtan aýyldyń tóńiregindegi 5-10-15 shaqyrym jer eshqashan satylmaýy, jalǵa berilmeýi kerek.
Ekinshi másele aýyl sharýashylyǵyna beriletin nesıe. Sońǵy 10-15 jyldyń kóleminde elimizdiń aýyl sharýashylyǵyna mol nesıe berildi. Biraq ol aqshanyń basym bóligin iri jer ıelenýshileri aldy. Alaıda bul nesıelerdi komersıalyq qarjy uıymdary bergendikten ol maqsatsyz jumsaldy. Sondyqtan «Turǵynúıqurylysjınaqbanki» sekildi tek aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy nesıe beretin memlekettiń qatysýyndaǵy bank qajet dep esepteımin.
Úshinshi másele, jer jalǵa sheteldikterge berilmesin dep aıtyp jatyrmyz. Onyń ishinde ásirese Qazaqstanmen irgeles jatqan 5 memleketke berilmeýi kerek. Halyq kúdiktenip otyr, qaýiptenip otyr. Halyqty kúdiktengeni úshin aıyptaýǵa bolmaıdy. Másele tek soltústik ne bolmasa shyǵystaǵy kórshide emes. Sol sıaqty ońtústiktegi Ózbekstan men Qyrǵyzstan azamattaryna da baılanysty.
Ivan Saýer, «Rodına» Agrofırmasy» JSHS bas dırektory, komısıa múshesi:
– Jermen tikeleı jumys istep jatqan adamdar ózderiniń pikirlerin az bildirip jatyr. Shyn máninde, halyqtyń arandatpaı, halyqtyń sózine qulaq túrý kerek. Halyqqa málimetterdi jetkizeıik, buqara óz kezeginde tıisti qorytyndy shyǵarsyn.
Aqylbek Kúrishbaev, «Sáken Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıteti» AQ rektory, komıssıa múshesi
– Bizde jerdi bólýde ádiletsizdik bar. Álemdik tájirıbege toqtalsaq, olarda da bir adamǵa jer bólgende kóp kólemde bermeıdi. Olarda tıisti mólsheri bekitilgen. Bizde qazirgi kezde birneshe kompanıalar bar, ıaǵnı Soltústik Qazaqstanda 500 myń gektardy qamtyp otyr. Bul durys emes. Ol óz kezeginde ulttyq qaýipsizdigimizge, sondaı-aq básekege kedergiler jasaıdy. Soǵan baılanysty zańnamaǵa tıisti ózgerister engizý kerek.
Murat Ábenov, qoǵam qaıratkeri, komıssıa múshesi:
– Jastardyń arasynda jer máselesine qatysty tek bir jaǵy ǵana aıtylady. Iaǵnı, emosıalyq jaǵy ǵana baıqalady. Al jer reformasy ne úshin jasalyp jatyr, naryqtyq aınalymǵa engizý ne úshin qajet degen máselelerdi kóbisi bilmeıdi. Sondyqtan búgingi kúni Jer reformasy ne úshin jasalǵanyn keńirek túsindirýimiz kerek sıaqty. Ásirese qazaq jastarynyń arasynda aqparat durys jetpeıdi. Máselen, ońtústik óńirdegi jastardyń qarjylyq saýaty joq. Olar qalaı nesıe alý kerek, kompanıa qalaı ashý kerek degen máselelerdi bilmeıdi.
Sońǵy jyldary qalanyń azamattary aýylǵa kóp baratyn boldy. Qalada oqyǵan qazaqtyń jas jigitteri aýyldan bıznes ashýda. Sebebi, tıimdi jaǵyn baıqady. Al aýyldyń jastary kerisinshe, qalaǵa qashyp jatyr. Meniń oıymsha, osy jaǵdaıdy durystaý úshin jastarǵa kóbirek aqparat berýimiz kerek.
Nurjan Áltaev, «Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasy basqarma tóraǵasynyń orynbasary, komıssıa múshesi:
– Jer máselesi halqymyz úshin barynsha ózekti ekendigi sózsiz. Óıtkeni bul bizdiń týyp-ósken ata-qonysymyz. Biraq, sonymen birge sol jerdi biz eń aldymen halyqtyń ıgiligine paıdalanýymyz kerek. Bolashaqta tek qana munaı-gaz emes, munan bólek eldiń ál-aýqatyn kóteretin, ekonomıkamyzdy aıaqqa nyq turǵyzatyn eń birinshi kezekte aýyl sharýashylyǵy bolmaq
