1. Búgin biz AÝYLSHARÝASHYLYQ MAQSATYNDAǴY JERDİ KİMGE BOLSA DA (zańdy tulǵa, jeke tulǵa barlyǵyna) JEKE MENSHİKKE SATÝDY TOQTATÝYMYZ KEREK!
Men jerdiń naqty jaǵdaıymen, túrli kezdesýlerdegi júzdegen adamdardyń pikirimen tanysqan soń, osyndaı sheshimge keldim. Men jeke turǵyn úı qurylysy (IJS), baý-baqsha sharýashylyǵy (LPH), baqsha, saıajaı qajettiligi (10, 20, 30 sotyq), zaýyt, óndiris bazalary (1-5 gektar) úshin jerge jeke menshik berýdi joqqa shyǵarmaımyn. Biraq, aýylsharýashylyǵy masshtabynda (myńdaǵan gektar) jerdi jeke menshikke berýge quqyǵymyz joq. Nege?
Osy daý bastalǵanda men azamattyq týraly, neke týraly zańdardy, Azamattyq kodeksti , JSHS týraly zańdardy kúsheıtip, latıfýndıserge, sheteldik zańdy, jeke tulǵalarǵa zańdy tosqaýyl qoıǵan jaǵdaıda bizdiń sharýalarǵa jerdi jeke menshikke berý kerek dep oıladym. Onda olar nesıe alady, jerdiń qunarlylyǵyn arttyrady, ózin ýaqytsha paıdalanýshy emes, sol jerdiń qojaıyny sanaıdy, sheneýnikterdiń tálkeginen saqtanady dep oıladym.
Biraq, qazir meniń kózim jetti. Ol tym ıdealısik túsinik eken. Biz qazir bul proseste ádildik pen adaldyq qamtamasyz ete almaımyz. Qazir kóp másele jabyq esik jaǵdaıynda, jemqorlyq shemalar boıynsha sheshiletinin barlyqtaryńyz bilesizder. Sondyqtan, qazir biz jer satyp alýǵa mol múmkindik beretin bolsaq, onda barlyǵy sol burynǵy «dástúr» boıynsha jabyq jaǵdaıda, jemqorlyqpen, ádiletsiz túrde júzege asady. Halyq buǵan deıin munaısyz, gazsyz, ýransyz qalǵany sıaqty jersiz qalady.
Jerdi satýdy jaqtaıtyndardyń negizinen iri jer paıdalanýshylar ekenin baıqadym. Solardy ákimdik bir stolǵa jınap, sóz berip otyr (Bul ásirese Almaty oblysyndaǵy jıynda qatty sezildi). Biraq maǵan olardyń úlken jerlerdi qalaı alǵanyn táptishtep túsindirip berdi. Men 1990 jyldary paı berý naýqany qalaı ótkenin, 2000 jyldary keńshar, ujymshar dırektorlarynyń qalaısha jer ıesi bolyp shyqqanyn jaqsy túsindim.
Olardyń barlyǵy birdeı ádiletsizdikke bardy deýge bolmaıdy, jaqsy mysaldar da bar. Biraq, kópshiligi adal jolmen jerge ıelik etken joq. Biraq, bul úlken suraq. Qazirgi áńgime basqada.
Qazir osy iri jer paıdalanýshylar jerdiń jappaı satylýyna múddeli. Olardyń aıtatyny – ınvestısıa, tehnologıa tartý kerek, sheteldik tájirıbeni úırený kerek. Biraq, men bulardy aıtarlyqtaı dáleldi sebep deı almaımyn. Óıtkeni, olar osyny aıtyp otyrǵanda eldiń kúlkisin keltiredi. Ol kásiporyndar qazirdiń ózinde sýper zamanaýı, tehnologıalary jańa, sheteldikter kelip tájirıbelerin úıretip jatyr dep maqtanady. Onda jerdi shetelge berýdiń qajeti qansha? Jaýaby túsinikti bolar.
Biraq, bir nárse anyq – jerdi jeke menshikke bermeı-aq, 49 jyl merzimge jalǵa berý arqyly aýylsharýashylyǵyn damytýǵa ábden bolady.
Zaman túzelip, qoǵamda jemqorlyq joıylǵanda, sóz bostandyǵy men demokratıa, ádildik ústemdik qurǵanda, jergilikti ákimder ádil saılaý arqyly saılanatyn bolǵanda, kórshilerimiz de demokratıalanyp, agresıadan arylǵanda jerge jeke menshik engizý máselesine qaıta oralý múmkindigin joqqa shyǵarmaımyn. Biraq, qazir jerdi jeke menshikke berý – ulttyq qaýipsizdigimizge úlken qater tóndirý.
Joǵaryda aıtylǵan sebepter boıynsha biz jerdi satýǵa moratorıı jarıalaý kerekpiz. Biraq, osyǵan deıin satylǵan (barlyǵy 0,6 paıyz) jerler eger ıeleri tómende aıtalytan latıfýndıaǵa qarsy talaptardy buzbaǵan bolsa ıelerinde qalýy tıis. Keri alynǵan jaǵdaıda ol jerdi memleket eki jaqtyń da kelisimimen satyp alýy tıis.
2. BİZ LATIFÝNDIA MEN NEOFEODALIZMGE SHEKTEÝ QOIaTYN NAQTY ZAŃDAR QABYLDAÝYMYZ KEREK
Men latıfýndıa men neofeodalızmdi qalaı túsinemin? Bul ádiletsiz kásipkerlik formasy, munda adam aýylsharýashylyq maqsattaǵy alyp aýmaqtardy alyp alady da, ózi eshteńe istemeı, ári ketse ol jerdi sýbarendaǵa berip qoıyp, paıda taýyp jatady. Alaıda, ol jerdiń jaǵdaıyna alańdamaıdy, sonyń saldarynan bonıtet baly tómendep, erozıa artady.
Bıznestiń mundaı túri – arenda men sýbarenda qalalyq jerlerde júzege assa bolady. Jyljymaıtyn múlik salyp, ony qansha jalǵa berseń de bere ber. Arendaǵa kólikti, jıhaz, basqa da menshikti berýge bolady. Biraq, jer ádettegi jyljymaıtyn múlik emes, ol halyqqa bir ret jáne birjola berilgen. Ol óndiristiń negizgi quraly, ekonomıka men memlekettiń negizi. Jer – halyq qazynasy, bizge babalarymyzdan qan men ter tóge otyryp qalǵan óte shekteýli resýrs. Oǵan sol jerde naqty eńbek etetin, ómir súretin, qamqorlyqpen qaraıtyn adam ǵana ıelik etýi kerek.
Iaǵnı, jer shekteýli resýrs bolǵandyqtan elde latıfýndıser qansha kóp bolsa, naqty sharýalar sany da sonshalyqty kem bolady. Aýyldarda kedeıshilik, jumyssyzdyq, qalalarda áleýmettik shıelenis oryn alady. Budan bólek adamdar ózderiniń malyn jaıatyn jer tappaı qalady. Bul óte ózekti másele.
Sonymen, elde latıfýndıserge qarsy turýdyń qandaı joldaryn kórip otyrmyn?
2.1. Jaıylym jerler eshkimniń menshiginde de, arendasynda da bolmaýy kerek. Aýyl turǵyny óz malyn jaıatyn jerge shartsyz quqyq ıelenýi tıis.
2.2. Bul úshin árbir aýylda halyq sanyn artyǵymen eskere otyryp, belgili-bir radıýs belgilenýi tıis. Osy radıýs ishindegi jerler eshkimniń menshiginde bolmaýy, eshkimge jalǵa berilmeýi tıis.
2.3. Aýylsharýashylyq jerleriniń sýbarendasyna zańmen tyıym salý. Bul shara burynnan talqylanyp kele jatsa da, áli qoldanylmady. Sonymen birge, eger aýylsharýashylyq maqsattaǵy jer 2 jyl ishinde óz maqsatynda ıgerilmese memleketke qaıtarylýy qajet. Mundaı norma zańda bar, biraq, jer ıeleriniń «abyroıyna» baılanysty qoldanylmaıdy.
2.4. Asa iri, monopolıalyq kólemdegi aýylsharýashylyǵy jer úlesterimen kúresýdiń eki joly bar – ákimshilik jáne ekonomıkalyq. Birinshi nusqasy bir qolda qansha jer tıesili bolýy kerektigin zańdyq normamen bekitýdi usynady. Bul normalar ár óńirde halyq tyǵyzdyǵyna, jerde ósetin daqyldar túrine qaraı ár túrli bolýy kerek. Men bul normanyń jaqtaýshysy boldym. Biraq, ony qoldaný boıynsha jergilikti ákimdikterdiń qorqa soǵýy, múddelilik tanytpaýyna baılanysty atalǵan normalardy bekitý men baqylaýda qıyndyqtar kezdesetin bolady.
2.5. Sondyqtan latıfýndıaǵa qarsy avtomatty ekonomıkalyq sharalar qodaný qolaıly. Sóıtip, bir qolǵa ótetin jer normasyn anyqtalǵannan soń biz NORMADAN TYS JERLERGE PROGRESIVTİ JER SALYǴYN ENGİZÝİMİZ QAJET. Eger adam nemese zańdy tulǵa normadan 2 ese kóp jer paıdalanyp jatsa jer salyǵyn 2 koeffısentten, 3 ese kóp jer paıdalansa jer salyǵyn 3 koeffısentten, ary qaraı tóleıdi.
2.6. Bul qarjyny biz búdjetke emes, barlyq Qazaqstan azamattarynyń zeınetaqy shottaryna JSN (IIN) boıynsha teńdeı bólip aýdarý kerekpiz. Osylaısha biz ÁR AZAMATTYŃ SHARTSYZ BAZALYQ JER KİRİSİ arqyly «Jer – halyq qazynasy» degen urandy naqty ekonomıkalyq turǵyda qoldanysqa engizemiz. Bul júıe jarıa bolatyndyqtan ár azamat mysaly Kýlagınniń jerinen qansha aqsha túskenin bilip otyratyn bolady. Al, Kýlagınniń ózine osynsha kóp jer alý ekonomıkalyq turǵydan tıimsiz bolady da ol jerden qutylýǵa asyǵady. Bul barlyq halyq baqylap otyratyn ekonomıkalyq ádisterdi qoldaný arqyly neofeodalızmmen kúres dep atalady.
2.7. Bul sharalardyń yqpaly bolýy úshin Qazaqstannyń barlyq jeriniń elektrondy kadastry kerek. «Qaı jerdi kim arendaǵa alǵan, ne istep jatyr, ne egilgen, qojaıyny kim?» degen suraqtarǵa jaýaptar bolý kerek sol kadastrda. Jer serigi, gýgl, t.b. zamanǵa saı quraldar arqyly ony isteýge bolady.
Biz latıfýndıser men neofeodaldardyń sanyn qysqartý arqyly aýyldy jandandyrýǵa, aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa negiz bolatyn jol ashatynymyzdy tolyq túsinýimiz qajet. Bul - jer reformasy men qoǵamdaǵy áleýmettik turaqtylyqtyń negizgi sharttarynyń biri.
3. Qorytyndy
Kez-kelgen reforma bir nárseni túsinýden jáne ony ózgertýge, jaqsartýǵa degen nıetten bastalady. Eger tek aldap, máseleni burmalap jiberý nıeti ǵana bolsa, ol jaqsylyqpen aıaqtalmaıdy.
Komısıanyń Almaty oblysyndaǵy otyrysyn qoıylymǵa aınaldyrý áreketine qarap (beınejazbadan kóre alasyzdar, otyrystyń alǵashqy bir, bir jarym saǵaty) astanalyq keı adamdar mıtıń ótti, belsendiler ustaldy, endi komısıany da aqyryndap ysyryp tastaý kerek dep otyr ma degen oıǵa jeteledi. Meniń qatelesýim de múmkin, bárin ýaqyt kórsetedi.
Biraq, eger Astanada osyndaı oı bolsa, onda olar qatelesedi.
Másele belsendilerde emes. Halyq qazir bizge, bizdiń jumysymyzǵa qarap otyr, qarap qana qoımaı qorytyndy shyǵaryp otyr. Bizdiń halyq talapshyl. Qazir jaz, kanıkýldar men demalys ýaqyty. Halyq qorytyndyny kúzde shyǵarady.
Sondyqtan bizde jaz boıy ıntensıvti túrde jumys istep, barlyǵyn durys sheshýge múmkindik týyp tur. Eger bizdiń Komısıa bosańsyp ketse, otyrystardy teatrlyq qoılymdarǵa aınaldyrýǵa kóshse, onda onyń kúzdegi saldary óte aýyr bolýy múmkin. Ol ýaqytta ekonomıkalyq ahýal da odan ári kúrdelene beredi, jumyssyzdyq artady, jylytý maýsymy bastalady...
Óz halqymyzdyń tarıhy men ulttyq minezin bilgendikten biz Qazaqtar óz jerin eshkimge jaıdan jaı bere salmaıtynyn aıtýymyz kerek. Muny, árıne, óz halqynyń tarıhy men mentalıtetinen alshaq, orystanǵan sheneýnikter bilmeýi múmkin. Qazaq úshin Jer – óte mańyzdy másele, ony ońaılyqpen jaba salý múmkin emes.
Men ózim ekonomıs jáne kásipker retinde osy taqyrypty zertteı kele halqymnyń «JER SATYLMASYN, SHETELDİKTERGE JALǴA BERİLMESİN!» degen formýla quraǵandaǵy danalyǵyna, ustanymynyń durystyǵyna barlyq jaǵynan kóz jetkizdim.
Jer reformasyna qatysty jumysta da biz osyny negizge alý kerekpiz. Kezekti silkinýler men tolqýlar eshkimge kerek emes, ony bizdiń «tatý» kórshilerimiz paıdalanyp ketýi múmkin. Áli de barlyǵyn durys jáne qalypty aıaqtaýǵa bolady. Tek nıet bolsa jetkilikti. Eń basty nıet taza bolsa, bárin jasaýǵa bolady. Shyn nıetpen jumys jasaıyq, baýyrlar!
Derekkóz: abai.kz
