«Qyrǵyzstandaǵy qazan búligi Qazaqstanda qaıtalanbaıdy» degen saıasattanýshy Nurlan Ádilhanuly munyń 5 sebebin alǵa tartty dep habarlaıdy Dalanews.kz. Al, oqıyq...
№1 sebep
Eń aldymen qazaq pen qyrǵyz bıliginiń tarıhı ereksheligi baryn nazarǵa alý kerek. Qazaqtar áýel bastan han bıligine baǵynǵan. Hannyń aıtqany zań. Han bıligine qarsy kelý qalyptasqan qaǵıdaǵa qaıshy boldy. Hannan asyp kete almady. Osy sebepti de qazaqtar bıliktiń ıerarhıalyq formasyn qalypty dúnıe retinde qabyldap, moıynsundy.
Al endi qyrǵyz aǵaıynǵa keleıik. Qyrǵyz halqy mundaı bılikti qatyp-qalǵan qasań dúnıe dep qabyldaǵan joq. Ózderi saılaǵan hanmen avtonomdy deńgeıde baılanys qurdy. Alystan aralasty.
Qyrǵyzda erte zamannan «manaptar» ınstıtýtynyń irgetasy myqty boldy. Bylaısha aıtqanda feodal-manaptardyń qoǵamdaǵy yqpaly kúshti edi. Olar ámirshiden yqpaıtyn. Múddesine qaıshy másele týyndasa hanǵa qarsy kelýden taıynbaıtyn edi.
Erte dáýirdegi enesaıdyń kóshpeli qyrǵyzdary da uzaq ýaqyt bir basshynyń jeteginde júrgen joq. Áskerdegi qolbasshy, ákimdiktegi ámirshi jıi-jıi aýysyp otyrdy.
Áskerbasylar men jergilikti ákim-qaralar qysqa merzimge ǵana saılanatyn. Olardy sol merzimge saılaýdyń da ózindik sebebi bar-tyn. Soǵys jaǵdaıy men saıası ahýalǵa qaraı jıi-jıi aýys-túıis bolyp turar edi.
Kópshiliktiń hanǵa baǵynbaýy, kerisinshe handy qysymǵa alýy qyrǵyz qoǵamy úshin qubylys bolǵan joq. Hannan irgesin aýlaq salǵan «óz bıligim ózimde» deıtin ortalyqtar ondap, júzdep sanaldy. Myńdaǵan jyldar boıyna ózektiligi ólmeı kele jatqan bul úrdis aqyr sońy qazirgi qyrǵyz qoǵamyn qalyptastyrdy.
№2 sebep
Geosaıası jaǵynan qyrǵyzdardyń ornalasýy aımaǵy álgindeı tájirıbe júrgizýge (osy kúnge deıingi tóńkeristerdi aıtady, red.) óte qolaıly. Qazaqstannyń qalqasynda tur. Qıt etse Reseı ásker jiberedi, teriskeı óńirlerdi tartyp alady dep alańdamaıdy. Elıtasy da kim-kóringenniń kóńiline qaramaıdy. Tóńkeris jasasa da shekarasy aman, irgesi sógilgen dáneńesi joq.
Al Qazaqstannyń jaǵdaıy múlde bólek. Biz kópvektorly saıasatty amaldyń joqtyǵynan tańdap aldyq. Geosaıası ahýal, túrýli irgeden tas otyrǵan odaqtasymyz bar, aqyr sońy turaqtylyqty basty orynǵa qoıdyq.
Bılik te bul turaqtylyqty saqtap qalý úshin eń bir radıkaldy amalǵa barýǵa ázir ekenin isimen de, sózimen de dáleldegen. Kishigirim kıkiljińniń sońy erteń kúlli halyqtyń saıası kóńil-kúıine áser etip, uly dúrbeleńge ulassa sheteldik ınvestorlar elden bir kúnniń ishinde taıyp turady.
№3 sebep
Ózderińiz de bilesizder, Qyrǵyzstannyń Qaýipsizdik komıteti alańǵa shyqqan halyqtyń aldynda alǵashqylardyń biri bop tize búkti. Qaýipsizdik salasyna jaýapty tulǵalardyń tilersegi osal, beli bekem bolmaı shyqty.
Muny qyrǵyz qoǵamynyń ózi kútken joq. Qyrǵyzdar eldegi quqyqqorǵaý júıesiniń qanshalyqty qaýqarsyz, áljýaz ekenine kózi jetti.
Qazaqstandaǵy basqarý qurylymy qyrǵyzǵa qaraǵanda áldeqaıda qýatty. Quqyq qorǵaý salasynyń irgetasy berik. Bıliktiń negizgi arqasúıer kúshi – polıseıler. Sondyqtan bul sala mamandaryna qumbyl kóńil bólinedi. Polıseıler búgingi júıeniń legıtımdigin saqtap otyr.
Sońǵy aıdaǵy oqıǵalar, onyń ishinde Belarýstegi jaǵdaı kásibı daıyndyqtan ótken kúshtik qurylymdar bıleýshiniń negizgi qalqanyn ekenin dáleldedi. Polıseılerge ıyq tiregen bılik tizgindi bere qoımaıdy, kerisinshe solardyń kómegimen jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa tyrysady.
№4 sebep
İndet asqyndy. Jer-jerde karantın jarıalanyp, shekara jabyldy. Osy kúnge deıin orysqa jaldanyp, jan saqtap kelgen júzdegen, myńdaǵan qyrǵyz jumyssyz qaldy. Qazandaǵy búlikke mıgrasıa faktory aıtarlyqtaı áser etti.
Reseı men Qazaqstanǵa kire almaı, óz elinde kibirtiktep qalǵan qyrǵyz mıgranttary eki qolǵa, bir kúrek tappaı ábden qınaldy. Keshe dúr kóterilgen halyqtyń ishinde bulardyń úlesi úlken.
Qazaqstan kórshisindeı emes, óz azamattaryn jumysmen qamtýǵa kóńil bóledi. Alys-jaqyn shetelden jumys izdep ketken kórshimizdiń turǵyndary sekildi bytyrap júrgen joq. Iá, mıgrasıa bizde de bar. Biraq dál qyrǵyzdaǵydaı deńgeıde emes.
№5 sebep
Qyrǵyzstanmen salystarǵanda Qazaqstanda orta tap bar. Orta tap degenimiz materıaldyq jaǵdaıy jaqsy, tóńkeris týǵyzatyn kóńil-kúıden ada aýdıtorıa.
Iá, Qazaqstandaǵy orta taptyń ómir saltyn damyǵan elderdiń deńgeıimen salystyrǵan jón emes. İndetpen ilese kelgen ekonomıkalyq qıyndyq bul ortanyń qaltasyn qaqty.
Karantınnen birinshi kezekte shaǵyn jáne orta bıznes zardap shekti. Osy kúnge deıin júıeniń kóptegen kemshilikterine kóz juma qarap, kónip kelgen orta tap alańǵa shyqsa, eldegi saıası ahýal asqynyp keter edi. Osyny eskergen bılik birden es jıyp, jalpy halyqtyń jaǵdaıyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan joba-jospar ázirlep, shaǵyn jáne orta bızneske salyq jeńildigin jasady.
Al Qyrǵyzstandaǵy orta tap bizdegideı emes, ala-qula. Aýqymdy emes. Alystaǵy Dýbaı, irgedegi Reseı ketip jatqan mıgranttardyń kópshiligi qyrǵyz qoǵamynyń qozǵaýshy kúshi atanar álýetke ıe edi. Alaıda bılik olardy qoldaǵysy kelgen joq. Aıtqan sózine qulaq aspady, eskertýin elemedi. Olar da bılikke jalynyp, jalbarynyp jatqan joq, qolynan is keletin, aqsha taba alatyn aýdıtorıa shetel asyp ketti.
Qyrǵyzstan ekonomıkasynyń dál qazir ońala qoıýy ekitalaı. Aldymen zańdy bılik ornyǵyp, eldegi saıası ahýaldy sabasyna túsirgeni jón.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
