Saıasattanýshylar da «anaý partıa munsha paıyz alady, al mynaý boq jep qalady» dep bal ashyp, sol ashqan baldaryn ǵylymı sózdermen árlep, áspettep, álek bolady. Endi bir saılaýlar eshqandaı sebep bolmasa da, belgilengen ýaqytta ótedi. «Mundaı oqıǵa – saılaýdyń mezgilinde ótýi – Qazaq elinde buryn-sońdy bolmaǵan» dep taǵy da jýrnalıser kósiledi.
Biraq nege ekeni belgisiz, opozısıa taǵy da jeńilip qalady. Taǵy qyzyq! Jeńilýdiń sebebi nede? Syn kótermeıtin saılaý zańynda ma, álde opozısıanyń daıyndyǵynda ma?
Gazetter men saıttar taǵy da partıa basshylarynan suhbat alyp, aq ter, kók ter bolady. Al saıasattanýshylar taǵy da etekteı maqala jazyp, onyń shápkisine «men aıtyp edim ǵoı!» degen aıdar taǵady. Oılamaǵan jerden halyq daýsynyń seksen paıyzyn alǵan «Nur Otan» úndemeı qutylady.
Al Ortalyq saılaý komısıasynyń tóraǵasy aldyn ala daıyndap qoıǵan, «keıbir zańsyzdyqtar oryn aldy, biraq ol saılaýdyń jalpy nátıjesine áser etken joq» dep bastalatyn málimdemesin oqýǵa daıyndalady. Halyqaralyq baqylaýshylar mısıasy da alty aı buryn daıyndap qoıǵan, «keıbir jerlerde zańbuzýshylyq derekteri kózge tústi, biraq bul saılaýdy Qazaqstannyń demokratıaǵa degen taǵy bir qadamy dep esepteýge bolady» (ekinshi abzas) dep bastalatyn esebin jaryqqa shyǵarady. Baqylaýshylar zańsyzdyqtar tirkelgen aktilerdi sotqa beredi. Sot ol aktilerdi qaıtadan saılaý komısıalaryna jiberedi…
Eń qyzyǵy, partıalarǵa berilgen daýystardyń sany bolmasa, ortalyq saılaý komısıasynyń qorytyndy esebiniń mátini de, baqylaýshylardyń esepteriniń mátini de, jıyrma jyl boıy ózgermeıdi… Demek, munyń barlyǵy ÓZGERİSTERDİŃ BOLMAǴANYNYŃ belgisi.
Byltyr sý jańa Prezıdent «tereń saıası reforma jasaımyn» dep aıdy aspanǵa bir-aq shyǵardy. Oıy, nıeti, maqsaty durys, biraq ol reformany kimdermen jasaıdy, ol jaǵy beımálim kúıinde qaldy.
Eger saıası júıesi naqtylanǵan Amerıkadan nemese Fransıadan bir top maman alyp kelip, solarǵa tapsyrma berse, áńgime basqa. Onda «sheteldik sarapshylar men mamandarǵa aqsha shashyp jatyrsyńdar», degen qańqý sózdi aıtatyn ýra patrıottardan basqa eshkim de qarsy bolmas edi.
Eger Qazaq elinde búginge deıin osy júıeni synaǵan, ózderiniń ıdeıalaryn, kózqarastaryn usynǵan adamdardan top quryp, «osy kúnge deıin saıası reforma kerek dep, qulaǵymyzdy sarsylttyńdar, al endi ózderiń jasap kórińder» dese, qoǵam «batyl qadam» dep qol soǵar edi.
Eger keshegi, eks-prezıdenttiń qasyndaǵy adamdarmen jańa jáne saıası reforma jasaımyn dese, bárimiz bir kisideı, teatr qudaıy sanalatyn Stanıslavskıı sıaqty «SENBEIMİN!» dep aıqaılar edik. Menińshe, Qasym-Jomart aǵamyz úlken kóregendik jasady – saıası reformanyń «tereńine» de «saıazyna» da barǵan joq. Bári burynǵysha qaldy.
Shetelden maman ákelse – olar demokratıalyq ınstıtýttardy ornatatyn reformany daıyndaıdy, ózimizdiń demokrattar olardan da ótken qoǵamdyq ózgeristerdi ómirge alyp kelýleri yqtımal. Qysqasy, bári burynǵysynsha, ózgeris joq. Tek sóz bar. Al «qaǵaz bárine de shydaıdy», degen tamasha maqal taǵy bar.
Parlament saılaýynyń dúbiri de jaqyndady. Saıası ózgeristerdiń naqty kórinisine kýá bolǵysy kelgen elektorat kózderin qoldarymen qalqalap, jolǵa qaraıdy. Jolda taǵy da sol – alty jabaǵy. Eshqandaı qyzyq joq. Tek qana Prezıdent apparaty qaısy partıaǵa qansha paıyz berýi múmkin degen máselege bás tigýge bolatyn shyǵar. Basqasy – sheshilgen másele.
Biraq qoǵamǵa qyzyq kerek. Sondyqtan bolýy kerek, buqaralyq aqparat quraldary uıysyp, shańy shyqqan eski júndi qaıtadan sabalaı bastady.
«Oıbaı, praımerız bolyp jatyr!», «Eki partıanyń birigýi múmkin be?», «Aýyl» partıasy «Birlikpen» birikpeımin depti», «Aq jol» – «alashtyń izbasarymyz deıdi», «Komýnıser ultshyldarǵa tıisip, upaı jınap jatqan kórinedi», t.t. Iá, kóńil aýdaratyndaı taqyryptar, biraq jarys jolynda baıaǵy altaý…
Olardyń júrisin, shabysyn, aıaq alysy men keıbireýleriniń shań kómip qalysyn qalaı qyzyqty etip jazsań da, saılaýdyń basty tuzdyǵy – BÁSEKELESTİK joq. (Aıtpaqshy, sol altaýdyń keıbireýleriniń saılaýǵa qatyspaýy da múmkin. Olardyń basty mindeti – saılaý emes, «Qazaq elinde kóppartıalyq júıeniń bar ekenin kórsetý ǵana)
Básekelestikti «dástúrli partıalardyń» ishindegi jalǵyz baıtal – JSDP-nyń jasaýy múmkin edi. Biraq olar da eki ottyń ortasynda qalǵan sıaqty.
Eger saılaýǵa túsemiz dese, «byltyrǵy saılaýdan «saılaý júıesinde ádildik joq dep» bas tartyp, boıkot jarıalap, ultshyldardyń eteginen tartyp edińder, endi uıalmaı-qyzarmaı, saılaýǵa qalaı túsemiz deısińder», degen suraq aldarynan shyǵady.
Eń qyzyǵy, eger JSDP ótip ketip, parlamentten oryn alsa, «ótken jyly sender «biz prezıdenttik saılaýda Sizderge qarsy shyqpaıyq, al sender sol úshin parlament saılaýynda bizge oryn berińder», dep bılikpen kelisken ekensińder», degen sózdiń aıtylýy anyq. (Menińshe, osyndaı kelisimdi Ámirjan buzyp jiberdi. Oǵan deıin Ámirjanǵa bir aýyz jaman pikir aıtpaǵan opozısıa serkeleriniń bir sátte ony jabyla jamandaǵany da sonyń aıǵaǵy sıaqty)
Bıliktiń qolyndaǵy aqparat alańynyń aq ter kók ter bolyp, Qazaq elinde úlken bir saıası naýqannyń bolyp jatqanyn kórsetýge tyrysýyn túsinýge bolady. Bul – jańa prezıdenttiń (biraq sol, ózimiz kórgen, burynǵy, avtorıtarlyq júıeden shyqqan, sol júıege berile qyzmet istegen), jańa baǵytyn (biraq N.Nazarbaevtiń isin jalǵastyramyn, sabaqtastyqty ustanamyn, demek, burynǵy, eski jolmen júremin degen jan), jańa saıası reformasyn («Saılaý týraly» zań da, «Saıası partıalar týraly» zań da qoǵamnyń aralasýymen jan-jaqty talqylanǵan da joq, 25 jyl boıy aıtyp kele jatqan kúrdeli ózgerister jasalǵan joq) kórsetýge baǵyttalǵan talpynystar. Bul — halyqaralyq uıymdarǵa da, ózimizdiń azamattarǵa da «tereń saıası reformanyń» júzege asyp jatqanyn kórsetýge arnalǵan qımyl-qozǵalystar.
Saılaýdyń basty qyzyǵy – BÁSEKELESTİK. Túrli saıası kózqarastyń, túrli ustanymdardyń, el bolashaǵyna arnalǵan túrli baǵdarlamalardyń básekelistigi. Ókinishke qaraı, saıası baǵytta básekelestik bolmasa, saıası partıalardyń sanynyń altaý bolǵany da, alpys bolǵany da eshnárseni ózgerte almaıdy.
Onyń kórinisin búletennen tabasyńdar. Baıaǵy partıalar, baıaǵy saılaý júıesi, baıaǵy saılaýdy ótkizýshiler. Demek, nátıjesi de baıaǵydaı bolyp shyǵady. Al bári belgili bolsa – qyzyq ta bolmaıdy.
Dos KÓSHİM,
saıasattanýshy
