Jasandy ıntellekt – kompúterdi, robottyq tehnologıany nemese analıtıkalyq júıeni adam sıaqty ıntellektýaldy oılaýǵa úıretý joldaryn zertteıtin tehnologıa, dálirek aıtsaq, qazirgi ǵylymnyń baǵyty. Shyndyǵynda, adamdar ıntellektýaldy robot kómekshileriniń bolýyn alǵashqy kompúterler oılap tabylǵanǵa deıin armandaǵan. Bizdiń kúndelikti ómirimizde jasandy ıntellekttiń paıda bolýy sońǵy jyldary barǵan saıyn qarqyndy bolýda. Tereń oqytý jáne neırondyq jeliler salasyndaǵy eleýli jetistikter sóıleýdi taný, kompúterlik kórý, tabıǵı tildi óńdeý jáne t.b. kóptegen tehnologıalardy jetildirdi.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev elde jasandy ıntellekttiń damýyna qoldaý bildirip, ony bilim, medısına, ónerkásip jáne memlekettik basqarý sıaqty ártúrli salada belsendi paıdalanýǵa shaqyrdy. Prezıdent jasandy ıntellektti damytý Qazaqstannyń álemdik naryqtaǵy básekege qabilettiligin arttyryp, ekonomıkanyń turaqty damýyn qamtamasyz ete alady dep sanaıdy.

«Jasandy ıntellekt budan bylaı ǵylymı fantasıka emes, ómirdiń aqıqatyna aınaldy. Jańa dáýirdiń bastalǵanyna kýá bolyp otyrmyz. Kezinde elektr  jaryǵy men ınternetti oılap tabý tirshiligimizdi qalaı túbegeıli ózgertse, jasandy ıntellekti tehnologıasynyń yqpaly da dál sondaı orasan zor. Ol adamzattyń turmys saltyn múldem basqa arnaǵa buryp, jumys prosesterin avtomattandyrady jáne aýqymdy ekonomıkalyq qundylyq qalyptastyra alady. Keıbir  sarapshylardyń baǵalaýynsha, jasandy ıntellektiniń jahandyq ekonomıkaǵa qosatyn eleýli úlesi – dúnıejúzilik JİÓ-niń tórtten bir bóligine para-par. Atalǵan tehnologıanyń keń qoldanysqa ıe bolýy Qazaqstannyń qarqyndy damýynda mańyzdy ról atqara alady. Sondyqtan  qysqa merzim ishinde jasandy ıntellektini damytý úshin barlyq jaǵdaıdy jasaý qajet»,-degen edi Q.Toqaev Digital Bridge forýmynda.

 Jasandy ıntellekt (JI) – ıntellektýaldyq qabiletterdi qajet etetin tapsyrmalardy oryndaýǵa qabiletti baǵdarlamalar men júıelerdi jasaýǵa arnalǵan ǵylym salasy. Jasandy ıntellekttiń negizgi maqsaty - kompúterlik júıelerge qorshaǵan ortany qabyldaýǵa, aqparatty óńdeýge, sheshim qabyldaýǵa jáne tájirıbeden táýelsiz úırenýge múmkindik beretin algorıtmder men modelderdi jasaý.

Jasandy ıntellekt robototehnıka, kompúterlik kórý, tabıǵı tildi óńdeý, avtomatty josparlaý sıaqty ártúrli salalarda keńinen qoldanylady. Jasandy ıntellektini mamandanýy boıynsha álsiz, kúshti jáne sýper dep jikteıdi. Álsiz jasandy ıntellekt naqty qarapaıym máselelerdi sheshýge arnalǵan jáne jalpy ıntellektke ıe bolýǵa umtylmaıdy. Al, qarqyndy damyp kele jatqan kúshti jasandy ıntellekt qorshaǵan ortany qabyldaı alatyn, adamdarǵa uqsas avtonomdy sheshim qabyldaı alatyn júıe. Sýper ıntellekt - adamnan qabileti joǵary ıntellekt. Ol jetildirilgen oılaý, dáleldeý, paıymdaý, qarym-qatynas jáne oqý qabiletteriniń arqasynda adamnyń mindetterin jaqsy oryndaı alady. Bul keremet jáne qorqynyshty estiledi, biraq olar áli jasalǵan joq.

Jasandy ıntellekttiń jetildirilgen ádisteri mashınalyq oqytýǵa, tereń oqytýǵa jáne neırondyq jelilerge negizdelgen. Olar júıelerge úlken kólemdegi derekterdi taldaýǵa, úlgilerdi anyqtaýǵa jáne boljamdar jasaýǵa múmkindik beredi.

Jasandy ıntellektini damytý tek ozyq tehnologıalardy ǵana emes, ǵalymdardyń, ınjenerlerdiń jáne basqa da mamandardyń yntymaqtastyǵyn qajet etedi. Adamnyń ıntellektisi men jasandy ıntellektiniń ıntegrasıasy eń paıdaly jáne ınovasıalyq nátıjelerge ákelýi múmkin. Sondyqtan zertteýdi jalǵastyrý jáne ony qoǵamnyń qajettilikterine sáıkes damytý mańyzdy, ol bizdiń ómirimizdi jaqsartýdyń paıdaly quralyna aınalady.

Jasandy ıntellekt adamdardyń ómirine aıtarlyqtaı áser etedi. Ol qoǵamymyzdyń ártúrli salalaryna enip, barlyq jerde ózgerister engizýde.

Jasandy ıntellekttiń qarapaıym mysaldaryn qarastyraıyq.

1. Daýystyq kómekshiler: Apple kompanıasynyń Siri nemese Google Assistant sıaqty zamanaýı daýys kómekshileri sóıleýdi taný jáne paıdalanýshy komandalaryn oryndaý úshin jasandy ıntellekt tehnologıasyn paıdalanady. Olar suraqtarǵa jaýap bere alady, usynystar bere alady, qurylǵylardy basqara alady jáne t.b.
2. Usyný júıeleri: Netflix, Amazon jáne YouTube sıaqty kóptegen tanymal ınternet platformalar paıdalanýshylarǵa usyný úshin jasandy ıntellektini paıdalanady. Jasandy ıntellekt paıdalanýshynyń qalaýyna sáıkes ony qyzyqtyratyn materıaldardy usynady.
3. Avtomattandyrylǵan aýdarma: ony Google Translate sıaqty avtomattandyrylǵan aýdarma platformalary mátinderdi ártúrli tilderge aýdarý úshin paıdalanady. Olar joǵary dáldikpen aýdarýdy úırený úshin úlken kólemdegi mátindik derekterdi óńdeıdi.
4. Alaıaqtyqty anyqtaý: Bankter men qarjy ınstıtýttary alaıaqtyq áreketterdi anyqtaý úshin jasandy ıntellektini belsendi túrde paıdalanýda. Jasandy ıntellekt klıentterdiń tranzaksıalaryn taldaıdy jáne qarjylyq qylmystardyń aldyn alýǵa kómektesetin kúdikti tranzaksıalar týraly eskertýler beredi.
5. Prosesterdi avtomattandyrý: jasandy ıntellekt bıznestegi ártúrli tapsyrmalar men prosesterdi avtomattandyrý úshin paıdalanylýy múmkin. Mysaly, avtomatty jikteý júıeleri úlken kólemdegi qujattardy óńdep, suryptaı alady, al óndiristik robottar óndiristik jelilerde kúndelikti tapsyrmalardy oryndaı alady.

Bul kúndelikti ómirde jasandy ıntellektti qoldanýdyń keıbir mysaldary ǵana. Jasandy ıntellektini qoldaný aıasy keńeıýde jáne onyń áleýeti endi ǵana júzege asa bastady.

Jumys pen óndiris salasynda jasandy ıntellekt kúndelikti jáne monotondy tapsyrmalardy avtomattandyrý, tıimdilikti arttyrý jáne shyǵyndardy azaıtý múmkindigine ıe. Mysaly, zaýyttardaǵy robotty júıeler óndiristik jelilerde kúrdeli operasıalardy oryndaýǵa, qatelerdi azaıtýǵa jáne ónimdilikti arttyrýǵa qabiletti. Sonymen qatar, derekterdi baqylaý jáne taldaý, tutynýshylar tájirıbesin jaqsartý jáne bıznes-prosesterdi ońtaılandyrý úshin qoldanylatyn qyzmet kórsetý sektoryna áser etedi. Jasandy ıntellektti damytý jáne qoldaný birqatar oń jáne teris saldarǵa ákeledi.

Medısınada salasynda aýrýlarǵa dıagnoz qoıý men emdeýdi jaqsartýǵa kómektesedi. Mashınalyq oqytý algorıtmderi medısınalyq derekterdi taldap, úlgilerdi tabýǵa kómektesedi, bul dárigerlerge dálirek sheshim qabyldaýǵa jáne tıimdirek emdeýdi qamtamasyz etýge múmkindik beredi.

Kólik jáne logıstıka salasynda marshrýttardy ońtaılandyrýǵa jáne kólik jelilerin basqarýdy jaqsartýǵa ákelýi múmkin. Bul ónimdi jetkizý ýaqytyn qysqartýǵa jáne tasymaldaý shyǵyndaryn azaıtýǵa múmkindik beredi.

Bilim berý salasynda jasandy ıntellekt oqý baǵdarlamasyn oqýshylardyń jeke qajettilikterine sáıkestendirýge kómektesedi. Mashınalyq oqytý algorıtmderi árbir stýdent úshin jekelendirilgen oqý josparlary men usynystar jasaý úshin baǵalardy jáne oqý derekterin taldaı alady. Sonymen qatar, JI jańa daǵdylar men tilderdi úırenýge kómektesedi.

Bızneste jasandy ıntellekt kúndelikti tapsyrmalardy avtomattandyrýǵa jáne derekter taldaýyn jaqsartýǵa kómektesedi. Bul sheshim qabyldaý prosesterin jyldamdatady, tıimdilikti arttyrady jáne kompanıalarǵa naryqtaǵy ózgeristerge tezirek jaýap berýge múmkindik beredi. Úlgini avtomatty túrde taný, daýys pen mátindi óńdeý jáne úlken kólemdegi derekterdi taldaý - bul progres pen jańa ashýlardy jeńildetetin mańyzdy quraldar.

Degenmen, jasandy ıntellekttiń artyqshylyqtaryn talqylaǵanda etıkalyq jáne áleýmettik máselelerdi de eskerý qajet. Derekter qaýipsizdigin qamtamasyz etý jáne qupıalylyqty qorǵaý mańyzdy. Ilon Mask pen Stıven Hokıng jasandy ıntellekt damýyn baqylaýda ustaý qajet dep esepteıdi. Tesla negizin qalaýshy jasandy ıntellektti ıadrolyq qarýmen salystyrady, al brıtandyq fızık mundaı júıeler adamnyń degradasıasyna ákelip soqtyrady jáne bizdi dármensiz etedi dep sanaıdy.

Jahandyq aýqymda jasandy ıntellekt negizindegi tehnologıalar men qyzmetterdi damytý boıynsha jetekshi bulttyq platformalar Amazon, Google jáne Microsoft bolyp tabylady.

Baǵdarlamalyq jasaqtamany ázirleýde jasandy ıntellekt baǵa jetpes quralǵa aınaldy. 2023 jyldyń eń qyzý pikirtalastarynyń biri GitHub Copilot jáne ChatGPT, ázirleýshilerge kómektesýge arnalǵan eki belgili jasandy ıntellekt quraldarynyń aınalasynda boldy. ChatGPT – bul kóptegen mátindik derekterde oqytylǵan jáne stýdentter arasynda jıi qoldanylatyn model. Oqytý prosesinde atalǵan modeldi paıdalanýda barynsha tıimdilik pen qaýipsizdik sharalaryn qabyldaý kerek. Jasandy ıntellektke qoljetimdilik bar jerde bilim alýshylardy synı oılaýǵa úıretý mańyzdy.

Sonymen qatar, osy jyly jasandy ıntellekt salasynyń kórnekti tulǵasy jáne Google-dyń ataqty ǵalymy Djeffrı Hınton Google-daǵy qyzmetinen ketip, jasandy ıntellektýaldy kompúterler jaqyn arada adam deńgeıindegi ıntellektke qol jetkize alady dep alańdaýshylyq bildirdi.

Qazaqstanda jasandy ıntellektti damytý ǵylymı-tehnologıalyq zertteýlerdiń basym baǵyttarynyń biri bolyp tabylady. Elimiz ınovasıalyq damýǵa, kúrdeli máselelerdi sheshýge jáne ekonomıkanyń ártúrli salalaryna jańa múmkindikter ákelýge qabiletti ıntellektýaldy júıelerdi qurýǵa umtylýda. Memleket túrli baǵdarlamalar men qorlar arqyly jasandy ıntellekt boıynsha ǵylymı jobalardy belsendi túrde qoldaıdy.

Qazaqstanda jasandy ıntellektini qoldanýdyń perspektıvaly baǵyttarynyń biri qala qurylysy jáne menejment bolyp tabylady. Zıatkerlik júıeler kólik ınfraqurylymyn jaqsartýǵa, energıany basqarýdy ońtaılandyrýǵa jáne memlekettik qyzmetterdi tıimdirek etýge kómektesedi. Osylaısha, Qazaqstan jasandy ıntellekti belsendi damytyp, eldi jańǵyrtý jáne ınovasıalyq damytý úshin óziniń áleýetin iske asyrýda.

Qazaqstanda jasandy ıntellektini qoldanýdyń taǵy bir salasy – aýyl sharýashylyǵy. Jasandy ıntellekt topyraq pen ósimdikterdi baqylaý júıelerin ázirleý, egin ónimdiligin boljaý jáne tyńaıtqyshtar men sýdy paıdalanýdy ońtaılandyrý úshin qoldanýy múmkin. Bul aýyl sharýashylyǵynyń tıimdiligin arttyrýǵa jáne azyq-túlik qaýipsizdigin jaqsartýǵa kómektesedi.

Zıatkerlik júıelerdi energıa resýrstaryn basqarý salasynda da qoldanýǵa bolady. Osy saladaǵy derekterdi taldaý, qýat shyǵyndaryn ońtaılandyrý jáne  tutynýdy boljaý úshin  jasandy ıntellektini  paıdalaný qýat shyǵyndaryn azaıtady jáne energıa tıimdiligin arttyrady.

Sonymen qatar, jasandy ıntellekt kólikti basqarýdyń avtonomdy júıelerin qurý, marshrýttardy ońtaılandyrý jáne qozǵalys qaýipsizdigin jaqsartý úshin kólik sektorynda qoldanylýy múmkin. Bul jol apattaryn jáne keptelisterdi azaıtýǵa septigin tıgizedi.

Jalpy, jasandy ıntellekttiń damýy adamdardyń ómirin jaqsartýǵa, ekonomıkany damytýǵa jáne eldiń halyqaralyq arenadaǵy básekege qabilettiligin arttyrýǵa jańa múmkindikter ashady. Qazaqstan bul salany belsendi damytýǵa, daryndy mamandardy tartýǵa jáne jasandy ıntellekt salasyndaǵy ınovasıalar men startaptarǵa qolaıly jaǵdaı jasaýǵa umtylady.

Qazaqstanda jasandy ıntellekt salasynda ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarmen belsendi aınalysatyn birneshe uıymdar men ýnıversıtetter bar. Q.I.Sátbaev atyndaǵy QazUTZÝ Qazaqstandaǵy jetekshi joǵary oqý oryndarynyń biri bolyp tabylady jáne IT-tehnologıalar, sonyń ishinde jasandy ıntellekt salasyndaǵy ǵylymı-zertteý jáne bilim berý qyzmetin belsendi túrde damytyp keledi. Atalǵan oqý orynynyń bilim berý baǵdarlamasy mashınalyq oqytý, úlken kólemdi derekterdi taldaý, kompúterlik kórý jáne jasandy ıntellekttiń basqa aspektilerin qamtıdy.

Elimiz jasandy ıntellekt salasyn belsendi damytýǵa jáne ınovasıalyq tehnologıalardy qoldanýǵa óz úlesin qosýǵa umtylýda. Qazirdiń ózinde kóp nárse jasaldy, biraq Qazaqstanda bul salany odan ári damytý úshin áli kóp nárse isteý kerek.

Qazaqstanda jasandy ıntellekt damýynyń artyqshylyqtary:

1. Ekonomıkalyq áleýet: Jasandy ıntellekttiń damýy eldiń ekonomıkalyq damýy úshin jańa múmkindikter týǵyzady. Jasandy ıntellekt negizindegi ınovasıalyq tehnologıalar jańa jumys oryndaryn qurýǵa, ınvestısıa tartýǵa jáne eksporttyq áleýetti arttyrýǵa ákelýi múmkin.
2. Básekege qabilettilikti kúsheıtý: jasandy ıntellektti paıdalaný Qazaqstandyq kompanıalar men uıymdardyń halyqaralyq naryqtaǵy básekege qabilettiligin arttyrýy múmkin. Sonymen qatar, óndiris tıimdiligin ulǵaıtady, bıznes-prosesterdi ońtaılandyrady jáne ónimder men qyzmetterdiń sapasyn jaqsartady.
3. Bilim men ǵylymdy jetildirý: Jasandy ıntellektti damytý jáne qoldaný bilim berý baǵdarlamalary men ǵylymı zertteýlerdi jetildirýge yqpal etedi. Ol oqytýdyń ınovasıalyq tásilderin damytýǵa, smart oqý platformalaryn jasaýǵa jáne ǵylymı saladaǵy múmkindikterdi keńeıtýge kómektesedi.
4. Ómir súrý sapasyn jaqsartý: Jasandy ıntellektti paıdalaný Qazaqstan azamattarynyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa ákelýi múmkin. Jasandy ıntellekt medısınada dálirek dıagnoz qoıý jáne tıimdi emdeý úshin, kólikte qozǵalysty ońtaılandyrý úshin, qala qurylysy men resýrstardy basqarýda jaıly jáne turaqty ómir súrý ortasyn qurý úshin qoldanylýy múmkin.

Degenmen, elimizde jasandy ıntellekt damýynyń kemshilikteri de bar:

1. Mamandardyń jetispeýi: jasandy ıntellektti júzege asyrý úshin jasandy ıntellektini ázirleı jáne qoldana alatyn joǵary bilikti mamandar qajet.
2. Infraqurylymnyń jetkiliksizdigi: jasandy ıntellekttiń damýy joǵary jyldamdyqty ınternetti, qýatty esepteý júıelerin jáne basqa da ınfraqurylymdy qajet etedi.
3. Etıkalyq jáne qupıalylyq máseleleri: Jasandy ıntellektti jaýapkershilikpen jáne etıkalyq turǵydan paıdalanýdy qamtamasyz etýge kómektesetin zańnama men erejelerdi ázirleý qajet.
4. Jumys ornyn joǵaltý qaýpi: jasandy ıntellekt engizý ekonomıkanyń keıbir sektorlarynda avtomattandyrýǵa jáne jumys oryndarynyń qysqarýyna ákelýi múmkin. Bul tıisti sharalar men saıasatty retteýdi talap etetin áleýmettik jáne ekonomıkalyq qıyndyqtardy týdyrýy múmkin.

Joǵaryda atalǵan faktorlardy eskere otyryp, jasandy ıntellektti damytý aıtarlyqtaı artyqshylyqtarǵa ıe bolýy múmkin. Bolashaqta jasandy ıntellekttiń odan ári damýy jáne onyń ómirdiń ártúrli salalaryna áseri kútilýde. Olar:

1. Aqyldy úıler men qalalar: Aqyldy úıler jaryqtandyrý, temperatýra men qaýipsizdikti baqylaý sıaqty túrli tapsyrmalardy avtomattandyrady, al aqyldy qalalar kólikti, energıany paıdalanýdy jáne qoǵamdyq qyzmetterdi ońtaılandyrady.
2. Medısına jáne densaýlyq saqtaý: jasandy ıntellekt medısınany jetildiredi, aýrýlarǵa jyldam dıagnoz qoıýǵa kómektesedi jáne jeke emdeý ádisterin usynady. Medısınada robototehnıka, sonyń ishinde hırýrgıalyq robottar men dári-dármek jetkizýdiń avtonomdy júıeleri de damıdy dep kútilýde.
3. Robototehnıka jáne avtomattandyrý: Robottar qaýipti nemese kúndelikti jumystardaǵy adamdardy almastyra otyryp, ártúrli salalarda kóbirek qoldanylatyn bolady. Ártúrli ortalarda kúrdeli tapsyrmalardy oryndaı alatyn neǵurlym jetildirilgen avtonomdy robottar jasalady. Robottandyrý sonymen qatar eńbek naryǵyndaǵy ózgeristerge ákeledi.
4. Kólik jáne avtonomdy tehnologıalar: Avtomobıl ónerkásibin damytý tek joldarda ǵana emes, avtonomdy kólikterdi jasaýǵa baǵyttalatyn bolady. Sondaı-aq júkter men jolaýshylardy jetkizý úshin ushqyshsyz ushaqtar men avtonomdy ushaqtardy damytý kútilýde. Bul kólik júıesiniń qaýipsizdigi men tıimdiligin arttyrýǵa ákeledi.
5. Oıyn-saýyq tehnologıalary jáne vırtýaldy shyndyq: qyzyqty vırtýaldy álemder men jaqsartylǵan shyndyqty jasaý úshin jańa tehnologıalar ázirlenedi. Olar paıdalanýshylarǵa jańa álemderdi zertteýge, ınteraktıvti oıyndarǵa qatysýǵa jáne vırtýaldy nysandarmen ózara árekettesýge múmkindik beredi.

Árıne, bul jasandy ıntellekt damýynyń birneshe baǵyttary ǵana. 2023 jyldyń sońynda jasandy ıntellekt salasyndaǵy startaptarǵa salynǵan ınvestısıa kólemi jahandyq aýqymda shamamen 50 mıllıard dollarǵa jetti. Progrestiń jyldamdyǵy men aýqymyn boljaý qıyn. Jasandy ıntellektini paıdalaný kúndelikti ómirimizge jáne jumysymyzǵa kóptegen múmkindikter men artyqshylyqtar ákelýi múmkin. Biz jasandy ıntellekt arqyly bizdiń ıgiligimiz úshin qyzmet etetin jaqsy bolashaqty qura alamyz dep oılaımyn.

Aınur Ahmedıarova, Sátbaev ýnıversıteti Avtomatıka jáne aqparattyq tehnologıalar ınstıtýty qaýymdastyrylǵan  profesor, PhD doktory