HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap mıkroólshemder ǵylymı-tehnıkalyq progresti qamtamasyz etýde basymdyqqa ıe boldy. Qazirgi ýaqytta osy saladaǵy tehnologıanyń damýy sýbmıkrondyq ólshemge jetip, nano deńgeıine ótti. Al osy «nanotehnıka» termınin 1974 jyly japon ǵalymy N.Tanıgýchı usynǵan bolatyn.
Bir kezderi japon ǵalymy engizgen termın qazirgi tańda ǵylymnyń eń ózekti baǵytyna aınalyp úlgerdi. Onyń nátıjesin ómirimizdiń barlyq salalarynan kórip júrmiz. Máselen, QazUÝ ǵalymdary nanotehnologıanyń kómegimen taýardyń túpnusqa ekenin dáleldeıtin gologramm daıyndaýmen aınalysady. Ýnıversıtetimizdegi Ashyq túrdegi ulttyq nanotehnologıalyq zerthana mamandary atalmysh joba barysynda elektrondyq-ıondyq lıtografıa sekildi qazirgi zamanǵy tehnologıalardy paıdalanyp otyr. Osy arqyly elimizde ártúrli betterde keskinder men bederler qalyptastyrý qoljetimdi bola tústi. TMD elderinde mundaı tehnologıa kóp kezdespeıdi, ıaǵnı áli jolǵa qoıylmaǵan desek, artyq aıtpaǵan bolamyz.
– Búginde taýardyń nemese ónimniń qoldan jasalǵan, ıaǵnı fabrıkat túrlerin jasaý jıi kezdesedi. Sondyqtan osyndaı tehnologıalardyń kómegimen taýardyń túpnusqa ekenin dáleldeıtin belgiler salýǵa bolady. Biz elektrondyq-ıondyq lıtografıany túrli tústi mıkro jáne nanobetterde ózimizge qajetti jazýlar nemese keskinderdi elektrondy shoq arqyly, skanerleýshi elektrondy mıkroskop jáne atomdyq-kúshtik mıkroskop arqyly jumys barysynda qajetti úlgilerdi alýǵa bolady. Mysaly, polımerlerde ózimizge qajetti belgilerdi oıyp ala alamyz. Plazmalyq óńdeý jáne tozańdatý sekildi ádister arqyly túrli tústi qubylmaly glogrammalardy alý múmkindigi týady, – deıdi Ashyq túrdegi ulttyq nanotehnologıalyq zerthana dırektory Muhıt Muratov.
Bul jobanyń básekege qabiletti bolýyna birden-bir sebepker bolyp otyrǵan – gologrammdaǵy keskinniń qanyqtyǵy. Ári jylý áserin qoldanbaý jáne jumys barysynda 1-150 mkKl/sm2 deńgeıinde tómen dozada áser etý relefti nemese basqa da keskindi salýǵa ketetin ýaqytty qysqartady.
– Ólshemderi týraly az-kem aıta keter bolsam, eń kemi 10 nanometrden bastap, 500 nanometrge deıingi ólshemdegi kózge kórinbeıtin belgilerdi buıymdardyń betine túsire alamyz. Keıin ol belgilerdi syrttan sáýlelendirý nemese qyzdyrý arqyly kórýge bolady. Árıne, oǵan arnaýly aspaptar, qondyrǵylar qajet. Bul tehnologıalar zattyń qaýipsizdigin qamtamasyz etip qana qoımaı, ony qoldan jasaý múmkindigin shekteıdi, – deıdi Muhıt Muhametnuruly.
Tıyn shyǵaratyn nemese zergerlikpen aınalysatyn mekemelerde osy sekildi jasyryn belgilerdi paıdalanady. Joba avtorlarynyń aıtýynsha, bul ónertabys nanolıtografıa salasyna tikeleı qatysty. Sol sebepti moneta saraılarynda golografıalyq qorǵanysh keskin retinde nemese fotolıtografıada maska túrinde, odan bólek, qubylmaly gologramm golografıalyq torkózder men ıntegraldy shema jasaýda qoldanýǵa bolady.
– Polımetıl-metakrılat rezısti, ıaǵnı polımer betine elektrondyq sáýlemen keskin jasaımyz. Muny alúmını sekildi basqa da metaldardyń betine oıyp isteýge de bolady. Elektrondyq lıtografıanyń túpki qurylymyna keler bolsaq, betindegi fony men jazýdyń aıyrmashylyǵy – onyń qarańǵy nemese aqshyl tústi bolýynda. Ony elektrondyq shoqtyń dozasyn basqarý arqyly retteımiz. Mysaly, 1 sharshy santımetrge 150 mıkrokýlon arqyly energıa kózi jumsalady. Kremnıı betine alúmınımen jazýǵa nemese kerisinshe, alúmını betinde kremnıımen jazýǵa bolady. Tájirıbe barysynda biz tústiń qanyqtylyǵyn baqylaýda ustap otyramyz. Onyń barlyǵy sáýlelendirýdiń dozasy men ýaqyttyń uzaqtyǵyna baılanysty, – deıdi Muhıt myrza.
Bul ádistiń dástúrli lıtografıadan aıyrmashylyǵy – zatpen túıistirmeı-aq bederler jasaýǵa bolady. Máselen, baspa ádisi arqyly zattyń betine iz qaldyryp jasalady. Biraq, mamannyń aıtýynsha, mundaı ádiste qoldanylatyn qatty mórtańba 10 ret qoldanǵan soń, ári qaraı paıdalanýǵa jaramsyz bolyp qalady. Bizdiń tehnologıanyń ónimdiligi joǵary ári belgi salynatyn betpen túıispeıtindikten, qoldaný merzimi de uzaq.
Oqý ornyndaǵy nanotehnologıalyq zerthana dırektorynyń aıtýynsha, nanoálemdi kóre alatyn qondyrǵylar paıda bolǵaly osy salaǵa degen qyzyǵýshylyq ta arta túsken. Biraq bizdiń elde bul sala endi ǵana damyp keledi. Al shet memleketterde kóptegen salalarda osy ádis arqyly óndiris salasyndaǵy alaıaqtyqtyń aldyn alyp otyr. Ásirese altyn buıymdar men quıma daıarlaıtyn fırmalarda óz ónimderine osy ádis arqyly qubylmaly gologrammdan belgiler jasaıdy.
Árıne, kez kelgen jańa dúnıemen tanysa otyryp eriksiz «Qazaqstanda mundaı tehnologıa qanshalyqty qoljetimdi?» degen saýal týyndaıdy. Muhıt Muhametnuruly bul suraqqa: «Nano ólshemdegi lıtografıamen aınalysatyn kompanıalar joqtyń qasy. Biz osy baǵytta jumys isteımiz. Biraq úlken kólemde osyndaı belgiler jasaýmen aınalysatyn kompanıalar bolýy kerek», – dep jaýap berdi.
Joba memleket tarapynan granttyq qarjylandyrýǵa qol jetkizgen eken. Jobanyń ǵylymı esebi túgel ári sátti aıaqtalǵan. Bólingen qarajat ta tolyq ıgerilgen.
– Biraq qarjylaı múmkindik bolsa, osy jobany ári qaraı damytyp, jumysty avtomattandyrýǵa bolady, – deıdi zerthana basshysy. – Ekinshiden, kez kelgen betke salynatyn bederdi kodtaıtyn qurylǵyǵa qol jetkizsek deımiz. Bul ónimniń nusqaýlyǵynda jasyryn bederdiń qaı jerde ornalasqanyn shıfrlar arqyly kórsetýge múmkindik beredi. Óıtkeni nanomasshtabtaǵy belgini qaraý óte uzaq proses. Eger ónimniń sıpattamasynda shıfry bolsa, sol arqyly arnaýly mamandar taýardyń qupıa belgisin taýyp, onyń túpnusqa ekenine kóz jetkize alady. Qoldaný salasy aýqymdy, qarapaıym telefonnan bastap, qundy qaǵazdarǵa deıin gologramm túrinde belgiler qoıýǵa bolady. Bolashaqta japsyrma túrinde shyǵarýdy oılastyryp otyrmyz. Biraq ázirge biz jumys isteıtin úlgilerdiń ólshemine shekteý bar.
Joba barysynda QazUÝ ǵalymdary Reseı ǵylym akademıasyna qarasty Mıkroelektronıka jáne arnaıy materıaldar tehnologıasynyń problemalary ınstıtýtynyń ǵalymdarymen birigip jumys istegen. Birikken zertteý jumystaryn júrgizý maqsatynda ýnıversıtetimizdegi doktorantýra stýdentteri osy ınstıtýtta ǵylymı taǵylymdamadan ótti. Odan bólek, sol ınstıtýttyń profesorlary bizge kelip dárister júrgizdi. Ashyq túrdegi ulttyq nanotehnologıalyq zerthana mamandary osy saladaǵy reseılik tájirıbeli mamandarmen keńesip, tájirıbe almasyp otyrady.
Bul jobaǵa jas ǵalymdardyń da qyzyǵýshylyǵy joq emes. Eki doktorant, úsh magıstrant stýdent osy jobada jumys isteıdi.
– Bastapqy kezeńde óz erkimizben osy baǵyttaǵy zertteý jumystaryn bastadyq. Keıinnen 2018 jyly granttyq qarjylandyrýǵa baıqaý jarıalanǵan kezde baq synap kórýge sheshim qabyldadyq. Joba qarjylandyrýǵa qol jetkizgende zertteý jumystaryn birshama deńgeıge kóterip, jaqsy nátıjelerge qol jetkizdik. Jobany granttyq qarjylandyrýdyń óz talaptary bolady. Mysaly, baıqaýǵa qatyspas buryn, birneshe zertteý júrgizilgen bolýy qajet. Asyl metaldar men qundy qaǵazdarǵa arnalǵan gologramm jasaý jobasynyń kelesi deńgeıi – komersıalandyrý. Ary qaraı osy baǵyttaǵy konkýrstarǵa qatyssaq degen josparymyz bar. Odan keıingi kezeń – ónimdi naryqqa shyǵarý, – deıdi Muhıt Muratov.
Onyń aıtýynsha, ónertabysqa «Nanobederlerdi tasymaldaý tehnologıasy» degen ataýmen memlekettik patent alynǵan. Ony qarastyrýdyń ózine 1,5 jylǵa jýyq ýaqyt qajet bolypty. Qazirgi tańda jobaǵa otandyq ınvestorlar da qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Olardyń negizgi talaby – ónimniń óndiristik jelisi 100 paıyz daıyn bolýy qajet. Sondyqtan ázirge qolda bar tehnologıanyń kómegimen zertteýler júrgizilýde.
Biraq komersıalandyrýdyń da ártúrli joldaryn qarastyrǵan abzal. Mysaly, osy baǵytta qyzmet kórsetý arqyly nemese osy tehnologıanyń qyr-syryn ózgelerge úıretý arqyly naryqqa shyǵarýǵa bolady. Birinshisi – servıstik, ekinshisi – ıntellektýaldyq ónim retinde óz tutynýshysyn tabady degen senim bar. Osy baǵytta qyzyǵýshylyq tanytqan oqý oryndary bolsa ózara yntymaqtastyq arqyly QazUÝ mamandary tájirıbe almasýǵa ázir.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Baspasóz qyzmeti
