Geoaqparattyq júıe (GAJ) túrinde usynylatyn temirjol modeli qazirgi ýaqytta osy saladaǵy kez kelgen kásiporynnyń óndiristik qyzmetiniń negizin quraıdy. Temirjoldardy paıdalaný salasyndaǵy álemdik tájirıbe kórsetkendeı, bul aǵymdaǵy jáne perspektıvalyq josparlaý men jobalaýdy jáne temirjol jumysyn jedel júrgizý úshin qajet. Ortalyq basshysynyń aıtýynsha, qazir kólik qatynasy týraly aqparatty qajet etetin paıdalanýshylardyń aýqymy keń. Biraq qazirgi otandyq temirjol salasynda QazUÝ mamandary usynyp otyrǵandaı elektrondy-vektorlyq karta joq.
– Olardyń qolynda tek rastrlyq karta (kartanyń skanerlengen kóshirmesi – red.) bar, – deıdi Baqyt Sembaıuly. – Al biz jasaıtyn elektrondy kartany birneshe ret redaksıalap ózgertýge, veb-portalǵa shyǵarýǵa bolady ári ınternet qoldanýshylaryna qoljetimdi. Qazirgi zamanda avto jáne temirjoldyń elektrondy kartalary tek sol salanyń qyzmetkerlerine ǵana emes, jolaýshylarǵa, jol jóndeýshilerge, dıspecherlerge kerek. Mysaly, jeke temirjol kompanıalaryn Kólik komıteti baqylaıdy. Osy turǵyda elektrondy karta óte paıdaly. Óıtkeni temirjoldyń árbir santımetrine deıin kórip otyrýǵa múmkindik beredi.
Ýaqyt óte kele, ǵaryshtyq túsirilimderdi paıdalanyp, jańadan túsken joldardy, ózgeristerdi engizýge bolady. Elektrondy kartanyń ishinde málimetter bazasy bar. Temirjol qasyndaǵy stansalar, ınfraqurylymdar men jol ótkelderin semafordan bastap, árbir relske deıin kartaǵa tirkeý qıyndyq týǵyzbaıdy. Qazirgi ǵaryshtyq tehnologıalardyń múmkindikteri osyndaı. AQSH, Fransıa, Qytaıdyń jer serikteri 1 metr nemese 33 santımetrdi 1 pıkselge syıǵyzyp túsire alady.
– Mundaı jaǵdaıda biz kez kelgen relstiń shpalalaryn kórip otyramyz. Elektrondy karta jasaý barysynda biz ǵaryshtan túsirilgen keskinderdi ǵana qoldanbaımyz. Keıbir ýchaskelerde drondy nemese lazerdi paıdalana otyryp, barlyǵyn biriktirip ıntegrasıalaý arqyly mańyzdy elektrondy júıe jasaımyz. Mysaly, jumysshy temirjoldyń kez kelgen jerindegi aqaýdy elektrondy kartaǵa planshet arqyly belgilep kórsetedi. Dıspecher sol arqyly ózderiniń sıtýasıalyq ortalyqtaryna habar beredi. Ary qaraı basshylar qalaı áreket etýge bolatynyn sheshedi, – deıdi dırektor.
Bul tehnologıalardyń kómegimen qarajat kólemin optımızasıalaýǵa bolatyny aıtpasa da túsinikti. Óıtkeni mamandar temirjoldyń uzyndyǵyn kordınat boıynsha anyq biledi. Temirjolǵa qansha tas kerek, relstiń uzyndyǵy, qansha elektr symy qajettigi jóninde dál málimetter bolǵandyqtan, kompanıa artyq shyǵynǵa ushyramaıdy.
Qazirgi tańda dıspecherler poıyzdyń qaıda ketip bara jatqanyn mashınısterdiń aıtýy arqyly belgilep otyrady. Al elektrondy júıe arqyly kartadan obektiniń ornalasqan jerin kórip otyrasyz. Árbir paıdalanýshyǵa ruqsat etilgen aqparat kólemi ártúrli. Máselen, mamandarǵa arnalǵan málimetter bazasyndaǵy kesteler jolaýshylarǵa qoljetimsiz. Olarǵa tek joldyń baǵyty, jol boıyndaǵy stansalar týraly aqparat qana usynylady.
– Mundaı jumyspen buryn da aınalysqanbyz. Mysaly, osyǵan deıin «Almaty-1» temirjol vokzalyn ǵaryshtan túsirgen kezimizde 1 pıkselge 50 santımetr sıatyndaı keskinge qol jetkizdik. Sondyqtan bul jerde relsterdi anyq kóremiz. Biz bul túsirilimderdi vektorızasıa jasaımyz, ıaǵnı sýrettegi joldardy syzyp kórsetemiz. Bul kompúterde óte az oryn qajet etedi. Al ǵaryshtyq sýretter kóp oryn alady. Óıtkeni sýrettiń árbir núktesi faılǵa jazylady. Al vektorlyq kartada árbir syzyq baǵdarlamada fýnksıamen jazylady. Mysaly, ǵaryshtyq sýret 100-500 megabaıt bolýy múmkin. Al osyny vektorızasıa jasasaq, kóp bolsa 50 kılobaıt bolady. Vektorızasıada úsh qana obekt bolady: núkte, syzyq, polıgon. Osy úsheýimen elektrondy kartada kez kelgen sýretti syza alamyz, – deıdi Baqyt Saharıev.
Ýnıversıtetimizdegi Jerdi qashyqtyqtan zondtaý ortalyǵynyń mamandary Maqat – Inder – Oral temirjolynyń marshrýtyn da aldyn ala kartaǵa túsirgen eken. Buǵan qarap kompanıa ókilderi ózderine qajetti qarajatty týra eseptep bile alady. Sonymen birge ǵaryshtyq sýretter arqyly temirjol baǵytynyń relefin esepteýge bolady. Ortalyq dron arqyly árbir aqparattyń dáldigine kóz jetkizedi. Osylaısha tapsyrys berýshi qansha topyraq qazý kerek, oıys jerlerdi tegisteý úshin ústinen qansha topyraq tastalý qajettigi jaıynda anyq aqparat alady.
Baqyt myrzanyń sózinshe, temirjol keıde taýdyń qasynan, ózenniń mańynan ótedi. Ol jerlerde taý kóshkini, sý tasqyny bolý qaýpi joǵary. Elektrondy júıe arqyly osyndaı apattan saqtaný joldaryn paıdalanýǵa bolady.
– Sonymen birge SuperMap baǵdarlamasyn paıdalana otyryp, temirjolǵa arnalǵan ıntellektýaldy ınterfeıs, ıaǵnı geoportal jasaı alamyz. Bul geoportaldy kompanıanyń sıtýasıalyq ortalyqtarynda paıdalanady. Al biz ondaǵy málimetterdi ǵaryshtyq túsirilimderdiń negizinde jańartyp otyramyz. Intellektýaldy ınterfeıs degenimiz – avtomatty jumys aımaǵy desek te bolady. Oǵan elektrondy kartadan bólek, matematıkalyq model boıynsha baǵdarlama jasap, keıbir fýnksıalardy kirgizemiz. Mysaly, eki stansanyń arasyndaǵy jol uzyndyǵyn avtomatty túrde eseptep bere alady. Temirjoldyń eki jaǵynda aǵash óspeıtin, úıler salynbaıtyn ashyq jer bolýy kerek. Sonyń barlyǵyn geoportalda qarap, anyqtap otyrýǵa bolady. Sonymen birge málimetter bazasyna jekemenshiktegi temirjoldardy tirkeı alamyz. Kompanıanyń ıesi, sertıfıkaty, paıdalanyp otyrǵan qaýipsizdik sharalary qandaı degen aqparattarmen tolyqtyramyz. Bul jumys kúshine túsetin salmaqty edáýir jeńildetedi, – deıdi ortalyq basshysy.
Ózderińiz biletindeı, keıbir temirjoldyń boıynda jol ótkelderi bolady. Sonyń keıbirinde shlagbaým joq. Sondaı ótkelderge vıdeo-baqylaý ornatýǵa bolatynyn aıtqan Baqyt Sembaıuly osy arqyly temirjol boıyndaǵy qaýipsizdik sharalaryn kúsheıtýge bolatynyn jetkizdi.
– Ony sıtýasıalyq ortalyqtar tikeleı kórip otyrady. Shlagbaým durys jumys istep tur ma, temirjol boıynda kólikter toqtap qalmady ma degendeı máselelerdi dál ýaqytynda anyqtaýǵa bolady. Mysaly, Almaty mańynda osydan bir-eki jyl buryn kólik keptelisi kezinde avtobýs poıyz joldyń boıynda qalyp qoıǵandyqtan, úlken jol apaty boldy. Eger sol jerde vıdeo-baqylaý arqyly geoportalǵa aqparat kelip túsken bolsa, dıspecherler mashınıske der kezinde eskertken bolar edi. Mine, apatty jaǵdaıdyń aldyn alý úshin osyndaı ınfraqurylymdar qajet-aq, – dep túıindedi B.Saharıev.
Iá, statısıka boıynsha áýe qatynastaryna qaraǵanda jer betindegi transporttar toǵyz ese jıi apatqa ushyraıtyn kórinedi. Demek, ınovasıalyq tehnologıanyń kómegine júginip, qaýipti seıiltý qajettiligi týyp tur. Ǵalymdar sheshimin de usynyp otyr. Bizdiń maqsatymyz – «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» demekshi, jańa jobalardyń múmkindikterin sarqyp paıdalaný.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Baspasóz qyzmeti
