«Qaıyrymdylyq jasasań, qaıyryn óziń kóresiń» dep qazaq halqy beker aıtpaǵan. Óıtkeni qamqorlyq jasaǵan adamnyń saýapty isi de kóp bolady. Jan-jaǵyna izgilik nuryn sepkender árdaıym halyqtyń ystyq yqylasyna bólenedi.

 

Baılamdy sózdi beker aıtyp otyrǵan joqpyz. Biz munyń mánisin Saǵadat Nurmaǵanbetov atyndaǵy patrıottyq qaıyrymdylyq qorynyń tóraǵasy Mahmut Nálibaevpen áńgime barysynda aıqyn ańǵardyq.

Mahmut aǵamyz armıa generaly, Qazaq­stannyń tuńǵysh Qorǵanys mınıstri Sa­ǵa­dat Nurmaǵanbetovtyń atynan qor ashyp, ult úshin utymdy jumystardy bastaǵaly bi­raz boldy. Eń mańyzdysy sol, abzal aǵa­myz ǵımarattyń bir qabatyn bosatyp, mu­ra­jaı ashty. Bul isti ult rýhanıatyna ja­sal­ǵan qamqorlyq dep túsiný kerek. Atap aıtar bolsaq, murajaıdaǵy birinshi zal Memleket basshysy, ult Kóshbasshysy Nursultan Nazarbaevqa arnalǵan. Onda táýelsizdik alǵan qazaq eliniń qalyptasý tarıhyndaǵy Elbasynyń eren eńbegi kór­setilgen. Sonymen qatar qazaq eliniń ba­tyrlary týraly da derekter jeterlik. Ekin­shi zal Halyq Qaharmany Saǵadat Nur­maǵanbetovke arnalǵan. Onda Qazaqstannyń tuńǵysh Qorǵanys mınıstriniń sýretteri, arhıvtik qujattary, ol jaıyndaǵy estelik kitaptar, tyń derekter men halyqpen kez­desýleri baıan etilgen. Onan keıingi zal Mustafa Shoqaıdyń ómirine arnalǵan. Sonymen qatar munda qordyń qarjy­lan­dyrýymen shyǵarylǵan kitaptar shoǵyry jeterlik. Sonyń ishinde Prezıdenttiń ózi akademık Saǵyndyq Satybaldınge alǵy­syn aıtqan avtordyń kitaby. Ol – «Qa­zaqstan Respýblıkasyna 20 jyl: Refor­ma­lar, baǵdarlamalar, nátıjeler, keńester» dep atalady. Keń tırajben shyqqan bul kitap joǵary oqý oryndaryna, kitapha­na­lar­ǵa, oblys ortalyqtaryna tegin tara­tyldy.

– Astana qalasynan 20-30 shaqyrym jerde respýblıkalyq mańyzy bar avto­joldyń boıyna kúsh atasy – Qajymuqanǵa, týǵan jerinde qordyń atynan eskertkish qoı­dyq. Qazaq halqynyń maqtanyshyna aınalǵan, tórtkúldúnıeniń 54 elinde óner kórsetip, 48 altyn, kúmis medal alǵan pa­lýannyń eskertkishi osal bolmaýy kerek. Biz Qajymuqannyń bolmys-bitimin ba­rynsha kórikti, qaıratty etip berýge ty­rystyq. Bul sharaǵa Qajymuqannyń ne­meresi men qor músheleri qatysty. Aldaǵy ýaqytta onyń aınalasyn gúlzarmen kóm­kerip, kórkeıtip, as berip, taǵy da durys­­tasaq dep otyrmyz. Bıiktigi – 3,5 metr, HH ǵasyrdyń teńdessiz alyp kúsh ıesiniń osylaı qasqaıyp turýy kóńilge patrıot­tyq sezim uıalatady, rýhty kóteredi. Munyń bári de qordyń qarjylandyrýymen júzege asty. Sonymen qatar myna ońtústik óńir­degi Qajymuqannyń kesenesine de bola­shaqta qaıtadan restavrasıa jasasaq degen oı bar. Negizi, alyp adamnyń jatqan jeri kórse kóztartatyn daı bolýy qajet qoı, – deıdi qor tóraǵasy Mahmut Ybyraı­hanuly.

Atap óter bir nárse, murajaıda Qa­jymuqanǵa qatysty derekter jeterlik. Teńdessiz palýannyń ótken ǵasyrdyń 60 jyldary túsken tarıhı sýretteri men sarǵaıǵan gazet qıyndylary saqtalǵan, ulǵaıǵan jasyndaǵy túsken sýreti de onyń kúshi qaıtpaǵanyn kórsetip turǵandaı. 1956 jyly «Lenınshil jas» gazetine shyqqan maqalalar men sol kezde shyqqan kitaptar da saqtaýly tur.

Al soǵys ýaqytynda óz qarjysyna  ushaq jasatqan Qajymuqannyń isi shyn­dyǵynda ónege emes pe?

Ótken tarıhty qadirleseń, búgingi ur­paq­tan alǵys alatynyń aqıqat. Bul oraıda Mahmut Ybyraıhanuly Qobylandy batyr týraly kitapqa qarjylyq jaǵynan demeý­shilik etti. Derekke nazar aýdarsaq, 1960 jyl­dan keıin batyr týraly jınaq tolyq zerttelip shyqpaǵan eken. Sondyqtan 5 myń danamen qolǵa, qaltaǵa salyp júretindeı etip, bir jaǵy úıge, ofıske qoıatyndaı etip shyǵarylǵan kitaptyń keıingi urpaqqa be­reri kóp.

Saǵadat Nurmaǵanbetov atyndaǵy qor­dyń Ońtústik Qazaqstan bólimshesiniń uıym­dastyrýymen Otyrar aýdanynyń Shilik aýylynda «Tarıhı tulǵalarǵa taǵ­zym» degen atpen ǵylymı tanymdyq kon­ferensıa ótti. Onda bir áýletten shyqqan Imanjúsip pen onyń ákesi Qutpan batyr jáne atasy Turǵanbaı datqaǵa dańq es­kert­kishi ornatyldy. Bul sharany qor músheleri aǵaıyndy Kerimhan, Serikjan, Álimjan Seıitjanovtar júzege asyryp, halyqtyń yqylasyna bólendi. Sonymen qatar munda Qajymuqan atyndaǵy stadıon salynyp, el ıgiligine paıdalanýǵa berildi. Serikjan Seıitjanuly osy óńirge balabaqsha salyp berip, oǵan anasynyń atyn qoıdy.

Murajaıdaǵy Mustafa Shoqaı zalyna bas suqpaı ketýge bolmaıdy. Mustafa Shoqaı ekspedısıasymen birge sýretshi Ábilqasym Sársenbaev túrki dúnıesiniń kósemi bolǵan qaıratkerge 200-deı kartına salsa, munda onyń otyzǵa jýyǵy ilýli tur. Qaıyrymdy istiń basy-qasynda júretin ultjandy azamat Mahmut Ybyraıhanuly qylqalam sheberi Sársenbaevtyń «Ult tul­ǵasy – Mustafa Shoqaı» atty kitabyn úsh tilde shyǵaryp berdi. Munan artyq qandaı qamqorlyq, janashyrlyq kerek?!

Sonymen qatar qordyń bastamasymen Parıjde Shoqaı aleıasy ashyldy. Osy shara­nyń bárin uıymdastyrǵan Mahmutqa Nojan qalasynyń ákimi alǵys hat tap­syr­dy. Qor belsendilerdiń ıdeıasymen «Mus­tafa Shoqaı baqshasy» qalanyń syzba kar­tasyna engizildi. Endi jyl saıyn 5 qańtarda osy qalaǵa aıaq basqan túrki jurtynyń zıa­ly qaýym ókilderi bul jerge gúl shoq­taryn qoıady.

– Osy aıtýly eńbekterdiń jaryq kó­rýine demeýshilik jasaǵan kásipker, Saǵadat Nurmaǵambetov atyndaǵy patrıottyq qa­ıy­rymdylyq korynyń tóraǵasy Mahmut Nálibaevqa sheksiz alǵysymdy bildiremin, – deıdi Sýretshiler odaǵynyń múshesi, tanymal qylqalam sheberi, profesor Ábil­qasym Sársenbaev.

Qordyń demeýshiligimen shyǵarylǵan «Elbasynyń synyptastary», «Atalardyń aqyly, danalardyń naqyly» atty Áýbákir Keńes Amanulynyń qazaq halqynyń tálim-tárbıesine qurylǵan ulttyq ensıklope­dıa­sy, Aqjigit Álibekulynyń «Mámlúkter bıligi kezindegi túrki-qypshaq ádebıeti», «Kazahstan – rodına stroı otráda», Oraz­bek Sársenbaıulynyń «Azattyq qur­ban­dary», «Istorıa mamlúkskoı arhıtektýry v Egıpte», Qudaıbergen Sultanbaevqa ar­nalǵan jáne taǵy basqa da kitaptar mura­jaı sórelerinen oryn alǵan.

Qazir murajaı sóresi tyń derektermen, jańa jádigerlermen tolyǵý ústinde. Munda Mustafanyń erte kezde túsken sýreti men plenkasy tur. Sonymen qatar Mustafa Sho­qaı mingen arba da aldaǵy ýaqytta mura­jaı­dyń qundy zattarynyń birine aınal­maq.

Rasynda da qazir murajaı ashý ońaı emes. Biraq Mahmuttaı azamattyń basta­mashy bolýymen atqarylǵan sharýalar je­terlik. Ol jas urpaqtyń ıgiligine qyzmet ete­tin, kóptegen ıgi sharalarǵa qarjylyq qoldaý kórsetip, demeýshilik jasady. Árı­ne, onyń bárin tizbelep, taýysý múmkin emes. Biraq isker azamattyń ult úshin jasa­ǵan ulan ǵaıyr isi kóp ekenin anyq ańǵar­dyq. Sonyń ishinde Qazaqstannyń tuńǵysh Qor­ǵanys mınıstri, táýelsiz qazaq áskerin qa­lyptastyrýda Saǵadat Nurmaǵanbetov­tyń eńbegi orasan.

–Biz qazaqtyń mun­daı qarapaıym da qaısar nar tulǵaly aza­matynyń erligi men eren eńbegin esh ýaqytta umytpaýǵa tıispiz. Muraǵat matarıaldaryna jáne batyr atamyzdyń jeke shejiresine súıene otyryp, «Ult maqtanyshy – Saǵadat Nur­maǵanbetov» atty arnaıy fotoalbom shy­ǵardyq. Jalpy, murajaıda kelýshilerdi qyzyqtyrar derek jetkilikti. Mysaly, Sa­ǵadat Nurmaǵanbetov aǵamyzdyń 1945 jyly 2 mamyr kúni ekinshi reet Keńes Oda­ǵyna batyry ataǵyna usynylǵanyn ekiniń biri bile bermeıdi. Munda osyǵan qatysty arnaıy qol qoıylǵan resmı marapat qaǵazy bar. Keıin aǵamyzǵa Lenın ordeni berilgen de, ekinshi ret alǵan batyr ataǵy tabys etilmegen. Biz bul resmı qaǵazdy arnaıy muraǵat derekteri arqyly taptyq. Ataq-dańqqa qumarlyǵy emes shyǵar, Saǵadat aǵamyz ekinshi batyrlyq marapatyn kerek te etpegen. Biraq resmı qujattardy tapqan­nan keıin munyń barlyǵyn ózi de rastady. Óıtkeni ataqqa emes, Otanyna adal boldy. Áskerı kóshbasshy bola júrip, qarapaıym­dylyǵynan ekinshi alǵan batyr ataǵyn da kere ketpegen, – deıdi qor tóraǵasy Mahmut Nálibaev.

Rasynda da Saǵadat Nurmaǵanbetov Orta Azıa áskerı okrýgi basshysynyń bi­rinshi orynbasary, 1980 jyldary Ven­grıada ke­ńes áskerleri quramy basshysy­nyń birinshi orynbasary boldy. Bul ǵana emes, Saǵadat Nurmaǵanbetov ekinshi dú­nıejúzilik soǵys jyldarynda Gıtlerdiń býnkerine birinshi bolyp kirgen áskerı adam. «Gestapo ǵıma­ratyna» da Saǵadat aǵa­myzdyń batalóny birinshi bolyp engen. Al elimiz egemendikke qol jetkizgende Pre­zı­dentpen birge keńese otyryp, Qazaqstannyń táýelsiz áskerin de alǵashqy bolyp jasaq­tady. Qarýly kúsh­terimizdiń 80-90 paıyzy basqa ult ókilderin quraǵandyqtan, ásker­diń mańaıyna ulttyq kadrlardy shoǵyr­­landyrdy. Osy jerde aıta ketetin bir jaıt, ba­tyr aqsaqaldyń ózi qoltańba qoıyp, Mah­­­mut Ybyraıhanulyna tartý etken «Moı perednyı kraı» degen ózi­niń ómir­ jolyna, áskerı qyzmetine arnal­ǵan kitaby da murajaıda saqtaýly tur.

Byltyrgeneraldarkeńesimenaqyldasaotyryp, 90 jyldyǵynaarnaıy medal shy­ǵaryldy. Sonymenqataraýǵansoǵysynyńardagerlerimenbirigip, «Saǵadat sardary» degen tósbelgi jasaldy. Eki derekti fılm shyqty. Patrıottyq sezimdi oıatatyn «Sa­ǵadat batyr jasasyn!» degen án dúnıege keldi. Eki tilde aıtylatyn bul ándi Nurlan Nurtazın degen azamat ózi oryndady.

Árıne, bul Saǵadat Nurmaǵanbetov atyn­­daǵy qordyń tóraǵasy, «Marsel grýpp» kompanıasynyń prezıdenti Mah­mut Nálibaevtyń jasaǵan qaıyrymdy­ly­ǵynyń bir parasy ǵana. Ásirese, Qyzylorda oblysynyń densaýlyq salasyna jasap jat­qan jumysynyń ózi bir tóbe. Jasandy búırek apparatyn alýǵa 16 mıllıon teńge qarajat bólindi. Sonyń arqasynda búırek qyzmeti buzylǵan 52 naýqastyń jaǵdaıy jaqsaryp, turaqty em alyp júr. Oblystaǵy perınataldy ortalyqtyń náresteler bó­lim­shesine 16 mıllıon 850 myń teńgege ja­sandy tynys alý apparaty satyp alyndy. Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy aýrý­hanalarǵa 3 jedel járdem kóligin syıǵa tartty.

Bul ǵana emes, jaqyndaǵana «Marsel grýpp» JSHS kompanıasy Almaty qala­syndaǵy úlken stadıonda salaýatty ómir saltyna qatysty densaýlyq aksıasyn ót­kizdi. Aksıaǵa qoǵam qaıratkerleri, eńbek ardagerleri, medısına qyzmetkerleri, baı­yrǵy sport maıtalmandary, óner juldyz­dary qatysty. Qaladaǵy «Januıa» maman­dandyrylǵan jetim-múgedek balalar úıinen 565 jas jetkinshekterge arnaıy avto­býs bó­linip, jetekshilerimen birge olar stadıon­nyń tórine jaıǵasty.

Jıyn sońynda «Marsel grýpp» kompanıasy jetim-múgedek balalar úıine arnaıy ákelgen úlken televızor, ár­túrli turmystyq tehnıkalar, kıim keshek, tát­ti taǵamdar men túrli jemis-jıdekter tarqatty, aksıaǵa jınalǵan jankúıerler «Marsel grýpp» kompanıasynyń fýtbol komandasymen «Alataý» óner juldyz­da­rynan quralǵan fýtbol komandasynyń oıynyn tamashalady. Jeńimpazdarǵa ar­naıy marapattar men aqshalaı syı­lyq be­rildi. «SIVI» prodúserlik ortalyǵy­nyń óner sheberlerimen birge basqa da jul­dyzdar ónerin kórsetti. Barlyq aksıa qa­tysýshylaryna «Marsel-Sý» mıne­ral­dy sýy tegin taratyldy.

Jaqsynyń artynda jarym yrys sóz qalady. Janashyr jan ata qonys Aıdar­lydan Sádýaqas molda meshitin saldy. Qazaq halqynyń jeńimpazdary Ilıa Ilın, Serik Sápıev pen Almas Óteshov­terge at mingizdi, respýblıkalyq mańyzy bar aıtys uıymdastyryp, mektepterge «Ga­zel» kóligin syılady. Sonaý Shıeli aýda­nynyń Birlestik aýylynanan asyna arnap, meshit salyp, ony «Qalkúl ana sharapaty» dep atady. Saýapty jumysqa únemi ýaqytyn sarp etetin janashyr azamat ómiriniń mánin «baılyq emes, adamgershilik, shynaıy syı­lastyq, jaqsylyq, sharapat» dep túsinedi. Óleńdetip aıtar bolsaq, «Ózin ǵana oıla­ǵan, jamandyqtyń belgisi. Ózgeni de oıla­ǵan,  adamdyqtyń belgisi». Endeshe, ult úshin uly ister jasap jatqan Mahmuttaı aǵa­myzdyń janashyr jarqyn isterine qýa­naıyq...

 

B.BEKBOLAT