Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jas urpaqqa ekologıalyq bilim berý isin jolǵa qoıýdy tapsyrǵan edi. Qorshaǵan ortany qorǵaý sanaly adamnyń mindeti hám boryshy.
Dalanews tilshisi osy rette búginde AQSH-ta Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde bilim alyp jatqan ekolog Aınur Ceıilhanmen suhbattasyp, aýanyń lastanýy, qoqys polıgondary, ekologıalyq mádenıet jaıly áńgime órbitken edi.
Aınur hanym, habardar bolarsyz, túneýkúni bir top almaty turǵyndary ekomıtıng uıymdastyrǵan bolatyn. «Megapolıstegi aýa kún ótken saıyn lastanyp jatyr» deıdi olar. Almatydaı alyp qalanyń aýasyn tazartý úshin ne istelýi kerek? Aıtalyq, JEO-lardy kómirden gazǵa kóshirý tásili arqyly máseleni sheshýge bola ma?
– Ásem Almaty qalasynda halyqtyń sany artyp kele jatqany belgili. Qazirdiń ózinde resmı derek boıynsha 2 mıllıonnan artyq turǵyny bar megapolıs.
Búgingi tańda shahardyń ekologıalyq problemasy bar ekeni jasyryn emes. Almaty oıysta turǵandyqtan, aýa aınalymyna kedergi keltirýde. Sondyqtan qalada erkin demalýǵa kedergi keltirýde. Bul óz kezeginde adamnyń densaýlyǵyna qaýip tóndirip jatqany aıtpasa da túsinikti.
Aýanyń lastanýyn tómendetý maqsatynda Polsha memleketinde «taza aýa» baǵdarlamasy júzege asýda. Osy baǵdarlamanyń aıasynda eskirgen peshterdi ortalyq jylytý júıesine qosyp, jylý elektr ortalyǵy kómirden, elektr qazandyqtarǵa, kondensatty gazdy qazandyqtarǵa jáne jylý nasostaryna almastyrǵan.
Dál osylaı Almatyda da osyndaı dúnıeni qolǵa alý kerek. Paıdasy óte kóp. Kómir adam aǵzasyna, aýaǵa zıan. Al eger gazǵa kóshse, ekologıalyq máseleler de birtindep sheshiler edi.
– Almatydan bólek, búginde elimizde ekoahýaly asqynyp turǵan qandaı aımaqtar bar? Elimizdiń barlyq óńirleri ekodaǵdarystyń aldynda tur dep aıtýǵa bola ma?
– Árıne kóshbasynda Almaty tur. Ári qaraı tizimde Qaraǵandy, Temirtaý, Atyraý, Óskemen, Jezqazǵan, Nur-Sultan, Aqtóbe, Balqash. Atalǵan qalalarda ekologıalyq ahýaldyń týyndaýynyń basty sebebi sol aımaqta jumys istep turǵan ónerkásip oshaqtaryna baılanysty bolyp otyr. Demek aýaǵa bólinetin zıandy zattardyń áseriniń saldary.
Al Almatyǵa keletin bolsaq, ol eń birinshi avtokólikterdiń kóptigi, ekinshi geografıalyq jaǵdaıy, úshinshi JEO- jumysy, tórtinshi kishigirim kásiporyndardan shyǵatyn zıandy qaldyqtardyń áserinen ekologıalyq ahýal ushyǵyp tur.
Sondyqtanda joǵaryda aıtyp ótken qalalarda iri ónerkásip oshaqtary, kombınattar shekteýli mólsherli konsettarsıalaryn tómendetip, jańa tehnologıalarǵa kóshetin bolsa, aýanyń lastanýyna jol berilmes edi.
– Búginge qoldanystaǵy Ekologıalyq kodekstiń qandaı kemshiligi bar? Qujatqa qandaı tolyqtyrý engizilýi qajet dep oılaısyz?
– 2021-shy jyly 2-shi qańtarda jańa Ekologıalyq kodekske qol qoıyldy. Oń tustaryn aıtyp ótsek máselen belgili bir ónerkásip oshaqtary qorshaǵan ortany lastaǵan jaǵdaıy tirkelse, dereý qalpyna keltirýge atsalysýy kerek. Mine, osy tusyn ekologtar kópten kútken edik.
Sońǵy 10 jylda ekologıalyq kodekske 80 ret ózgerister men tolyqtyrýlar engizilgen edi. Alaıda osy kúnge deıin túbegeıli bir ózgeris kórmedik.
Negizi, ekologıalyq kodeksti damyǵan elderdiń tájirıbesine qarap jasaıdy. Demek úlgi bolyp alynǵan memlekettegideı baǵdarlama is júzinde oryndalyp, tikeleı elimizdegi halyqtyń turmys-tirshiligine, ál-aýqatyna áser etýi kerek emes pe?
Shet elde qorshaǵan ortaǵa zalal keltirgen ónerkásip oshaqtary men kásiporyndar erekshe baqylaýǵa alynǵan. Al bizde ekologıalyq kodekske súıenip ekologıaǵa kesirin tıgizgenderge tıisti bólimder men departamentter «barmaq basty, kóz qysty» áreketke salynyp otyrǵan joq pa? Aıyppul salǵan kezde jeńildikter bolyp jatqan joq pa? Qanshalyqty qatal qarap otyr? Osyny eskerý kerek.
Táýelsizdik alǵaly beri qanshama ekologıa mınstrleri qyzmet atqardy. Biraq ta sol basshylardyń el esinde atqarǵan jumystary, baǵdarlamalary ókinishke oraı qalmady. Kúndelikti qorshaǵan orta máselesi nazardan tys qalmaıdy, alaıda salaǵa túbegeıli kóńil bólinbeı kele jatqany qynjyltady.
– Baıqar bolsaq, ekologıa kez-kelgendi ákep qoıa salýǵa bolatyn sala sekildi kórinedi. Ashyǵyn aıtý qajet, ekologıa salasy mańyzy jaǵynan densaýlyq pen bilim salasynan kem túspeıtin, ári bularmen tikeleı baılanysty baǵyt. Osy máseleni joǵaryda eskergisi keletin azamattar tapshy ma degen oıǵa qalasyń. Ekologıa, qorshaǵan orta máselesine Úkimet, memleket dárejesinde kóńil bólinip otyr ma?
– QR prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev qorǵshaǵan ortanyń qazirgi múshkil halin synǵa alyp, halyqtyń ekologıalyq mádenıeti týraly sóz qozǵaǵan edi. Óskeleń urpaqqa ekologıalyq bilim berý isin jolǵa qoıýdy tapsyrǵan edi. Balabaqshadan bastap, bastaýysh, joǵary synyp,kolej, joǵary oqý oryndarynda ekologıa jaıly bilim berý júıesinde keńinen aıtylady dep edi, alaıda Bilim jáne ǵylym mınstri Ashat Qanatuly qoldaý kórsetemiz degenmen, áli tolyqqandy iske aspaı keledi.
Men ózim joǵary oqý ornynda ekologıa páninen sabaq bergendikten, biraz kemshilikterdi kórip júrmin. Atap aıtsaq ekolog mamandary jetispeıdi, sol sebepti geografıa, fılologıa pánderiniń muǵalimderi ekologıa boıynsha sabaq berýge májbúr.
Qazaq «shymshyq soısada, qasapshy soısyn» demeı me, demek fılolog nemese qazaq tili pániniń muǵalimderi arnaıy ekologıany tereńdep oqymaǵannan keıin aýa, topyraq, sý qabatyn qaıdan biledi?
Jalpy joǵary oqý oryndarynda ekologıalyq mádenıet, ekologıalyq saýattylyq, sana degen uǵymdardy qalyptastyrý úshin, ekologıalyq kodeksti ármen qaraı nasıhattaý úshin «Qorshaǵan orta» degen pándi engizý kerek dep sanaımyn.
Japonıa elinde kishkentaı balabaqshaǵa baratyn balaǵa qoqystardy suryptaý, kóshege laqtyrmaý, tabıǵatqa aıaýshylyqpen qaraý syndy qaǵıdalardy úıretedi.
Bizde de jaratylystaný, ózin-ózi taný syndy baǵdarlamalar balabaqshada iske asyp jatyr. Alaıda joǵarý oqý oryndarynda Fılosofıa, Qazaqstan tarıhy syndy, ekologıada mindetti pán retinde qarastyrylýy kerek.
Adam qandaı mamandyqtyń ıesi bolsa da, tabıǵattan alystamaı, qorshaǵan ortadan alystamaýy kerek.
– Elimizdegi qoqys polıgondarynyń kópshiligi syn kótermeıdi. Osy máseleni qalaı jáne qandaı jolmen retteýge bolady? (qatelespesek, elimizde 3 myńǵa jýyq osyndaı polıgony bar eken).
– Qazirgi tańda qoqys polıgondarynyń barlyǵy derlik talapqa saı dep aıta almaımyz. Keıbiri adamdar turatyn jerge óte jaqyn ornalasqan.
Bizdegi polıgondar ashyq dalada bolǵandyqtan, kóbinese keletin qoqystar jerge, topyraq astyna sińbeıtin, 100, 200 jyldap, keıbir plasık ónimderi 400 jylǵa deıin joıylmaı jatady. Demek bul topyraqqa, sýǵa, aýaǵa, sol jerge jaqyn eldi-mekenderderde ómir súretin adamdardyń densaýlyǵyna keri áser etetini sózsiz.
Negizi sol turǵyndardyń densaýlyǵyna dıagnostıka jasap, baqylaıtyn bolsa, kóptegen aýrýdyń sebepteri osy polıgonǵa jaqyndyǵynan bolyp jatady.
Jáne taǵy bir kemshilik sol qoqys polıgondaryndaǵy qaldyqtar keıde órtenip, saldarynan aýa lastanyp, qorshaǵan ortaǵa zıanyn tıgizýde.
Jalpy Qazaqstandaǵy polıgondarda 22 mlrd tonna qaldyqtar bar. Onyń 96 mıllıony turmystyq qaldyqtarǵa jatady. Orta eseppen árbir almatylyq 100 kg turmystyq qatty qaldyqtardy tastaıdy eken.
Al polıgonǵa keletin qoqystardyń qansha paıyzy suryptalady jáne suryptalmaıdy?
Toksındi, ýytty, ýly, qansha paıyzy kádege jaratylady? Onyń eshqaısysyn eshkim bilip jatqan joq. Zıandy zattar bólek suryptalyp jatyr ma, hımıalyq zattardyń aýaǵa qanshalyqty kesirin tıgizýde, sol jerge jaqyn jerde ómir súrip jatqan aamdarǵa qanshalyqty aýa arqyly taralyp jatyr? Mine, osy suraqtar boıynsha bizde qoqys polıgondaryna qatysty monıtorıń jasaıtyn mekemeler joqtyń qasy.
Polıgondardyń sanyn azaıtý úshin qalalyq jerlerde arnaıy qaldyqtardy qabyldaý oryndaryn kóbeıtý kerek. Hımıalyq, tamaq, qaǵaz qaldyqtaryn qabyldaıtyn mekemeler, meıli jeke kásipker osy ispen aınalyssada, olardyń isin ári qaraı jetildirý úshin memleket jaǵynan qoldaý kórsetip, salyq mólsherin tómendetse.
Óıtkeni turmystyq qaldyqtardy jınaý, tasý, óńdeý jumystaryn uıymdastyrý qyrýar eńbekti qajet etedi. Eń bastysy bul jerde turǵyndar arasynda qoqystardy suryptaý mádenıetin qalyptastyrýymyz kerek.
– Qazirgi tańda siz AQSH-ta bilim alýdasyz. Ol jaqtaǵy halyqtyń ekomádenıeti qaı deńgeıde? AQSH turǵyndarynyń ekologıalyq saýatyna qandaı baǵa beresiz?
– Iá qazirgi tańda «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde taǵylymdamadan ótip jatyrmyn. Bul jaqtaǵy halyqtyń ekomádenıeti óte joǵary deńgeıde dep aıtýǵa bolady. Órkenıetti elderde bul qalypty jaǵdaı.
Mysaly kez kelgen ónimdi satyp alǵan taýarda eko belgi bolady. Koka-kola quny 4 aqsh dollary desek, sol baǵaǵa alúmını qalbyrdy qaıta qorytýǵa, qoqysqa deıin aparyp tastaýǵa, kádege qaıta jaratýǵa kompanıa atynan qarjy bólinip qoıǵan.
Al bizdiń elde qalaı desek. Sýsyndardy shyǵarǵan kompanıanyń nemese basqa ónimder shyǵaratyn zaýyttar tek dúkende shyǵarǵan taýarlary ótse, shyǵyndaryn japsa degen maqsattary ǵana bar.
Halyq taýarlaryn tutynǵannan keıin qoqystardy suryptaýǵa, qaıta óńdeýmen sharýasy joq. Qysqasy shólmektiń, qoraptyń jaǵdaıy qyzyqtyrmaıdy.
Al Amerıkada ónimdi shyǵarýshy men, tutynýshy arasynda baılanys bar. Ortaq múdde bir. Sonymen qatar, bul jaqta plasıkalyq shólmekti qaıta óńdeýge yńǵaıly etip, juqa qylyp shyǵarady. Órkenıetti elderde barlyǵy oılastyrylǵan. Al egerde tamaqtardyń qaldyqtaryn nemese plasıkalyq bótelkelerdi, polıetılen paketterdi kómetin bolsań nemese kóshege laqtyryp ketseń aıyppul tóleısiń.
– Qazaqstandyqtardyń ekologıalyq saýaty men mádenıetine qandaı baǵa beresiz?
– Bizde qorshaǵan ortany qorǵaý, tabıǵatty aıalaý syndy dúnıelerdi nasıhattaý jaǵy álsizdeý der edim. Qaǵaz qaldyqtaryn makýlatýraǵa ótkizý jastar arasynda qyzyǵýshylyq týdyrmaıdy.
Kerisinshe qoqystardy jerden kóterip alyp, arnaıy qoqys jáshigine salýdy kóp adamdar namys kóredi. Kóp jaǵdaıda bir qoqys jáshigi turady. Soǵan tamaq qaldyqtarynda, plasıkalyq bótelkelerdi de, qaǵaz qaldyqtarynda salyp jatady. Suryptaý joq. Ár adam qorshaǵan ortaǵa jiti mán berip, tabıǵatty aıalasa, tal ekse, tazalyq jumystaryna bir kisideı atsalyssa, ekologıalyq mádenıetti qalyptastyratyn edik.
Suhbattasqan, Qýanysh Rahmetollauly
Dalanews anyqtamasy
Seıilhan Aınur Seıilhanqyzy, Abaı oblysy Aıagóz qalasynyń týmasy. 1986j. Ekologıa mamandyǵynyń magıstri, PhD, Abaı atyndaǵy QazUPÝ-diń zertteý laboratorıasynyń 2 kýrs postdoktoranty, Abaı at. QazUPÝ, Jaratylystaný jáne geografıa ınstıtýtynyń aǵa oqytýshysy, ál-Farabı at.QazUÝ Bıomedısına ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri. Bilim salasynyń úzdigi. "Turaqty damý kontekstinde jasyl ýnıversıtet tujyrymdamasyn qalyptastyrý" jobasynyń avtory jáne jetekshisi.
Bolashaq halyqaralyq baǵdarlamalasynyń 2021j. stıpendıa ıegeri, AQSH, Dj.Vashıngton ýnıversıteti. Mamandyǵy - Ortalyq Azıa elderindegi bilim berýde menejmentti damytý baǵdarlamasy. Vashıngton qalasy.
