Jasyrary joq elimizde jylý elektr ortalyqtarynyń eskirgenin kóz kórdi. Qańtardyń shyńyltyr aıazynda tozyǵy jetken Ekibastuz qalasy men Rıdder shaharyndaǵy jylý júıeleri isten shyǵyp, saldarynan jergilikti turǵyndar jylýsyz qalǵany esimizde.

Qazaqstandaǵy jylý kózderin jańalaý qyrýar qarjyny qajet etedi. Demek balama qýat kózi kerek. Sondyqtan eldegi energetıkalyq ınfraqurylymnyń ábden eskirgenin eskergen prezıdent Toqaev, eki jyl burynǵy joldaýynda atomdy beıbit maqsatta paıdalanýdy jan-jaqty zertteýdi Úkimetke arnaıy tapsyrǵan.

Atom energetıkasyn beıbit maqsatta qoldaný - energıanyń qaınar kózi deıdi mamandar.

AQSH-ta atom salasy boıynsha bilim alǵan, búginde «Samuryq-Qazyna» qory munaı-gaz, taý-ken jáne energetıka aktıvteri departamentiniń aǵa menejeri Áset Mahambetov:

«Jasyratyn joq, AES-ke qatysty radıofobıa qalyptasqan. Sol sebepti biz el arasynda atom energetıkasyn beıbit maqsatta qoldaný boıynsha túsindirý jumysyn júrgizýdemiz.

Máselen alpaýyt Amerıkada atom energetıka salasynda alǵashqy apattyń biri oryn alsa da, qazir atomdy beıbit maqsatta paıdalaný boıynsha álemde kósh bastap tur. Amerıka halqy  atom energetıkasyna oń kózqarasta qaraıdy.

Qazirgi tańda atom reaktory boıynsha álemde kósh bastap tur. 94 atom reaktory AQSH-tyń shamamen 20 paıyz elektr qýatyn óndirýde», - dedi sarapshy.

Jańa Qazaqstan beıbit atomdy qoldanysqa engizýde kóptegen qadam jasaýda. Kýrchatov qalasyndaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyqta  ıadrolyq tehnologıa múmkindikterin beıbit maqsatta paıdalaný jáne damytý boıynsha  alǵashqy jobalar jasalýda.



"Paıdalanylǵan otyndarǵa qatysty, ótken ǵasyrda Mańǵystaýdaǵy atom energıa kombınatynda óte joǵary neıtrondyq jolmen qýat óndirilgen. Al bul ádisti álem elderi endi qoldanyp jatyr. Ondaǵy qoldanylǵan otyndar qazir Kýrchatovta saqtalady. Jalpy atom energıasynan kóp qaldyq shyqpaıdy", - dep oıyn bildirdi Qazaqstandyq atom elektr stansıalary JSHS bas dırektory Tımýr Jantıkın.

Ekonomıka ósken saıyn, qýat kózine degen suranys ta artary sózsiz. Osy rette AES salý arqyly eldiń energetıkalyq potensıalyn arttyrady degen pikir bildirdi Áset Mahambetov.

«Egerde 1-2 jyldyń ishinde elimizde atom elektr stansıasyn salý boıynsha sheshim qabyldansa, tehnıkalyq jáne ekonomıkalyq negizdeme, jobaǵa qatysty qujattar daıyndalǵannan keıin baryp, qurylystyń ózine kóshemiz.

Iaǵnı, atom elektr stansıasy 2035 jylǵa qaraı paıda bolmaq degen úmittemiz. Sol jylǵa deıin elektr energıasynyń  tutyný kólemi de ósetinin boljap otyrmyz. Mysaly byltyr 115 mlrd  kVt/saǵat qýat kózin tutyndyq. Kórsetkish jyl saıyn kemimese, óse bermek. Boljaǵanymyzdaı 2 reaktardan turatyn 2800 megavatqa deıingi qýaty bar atom elektr stansıasyn salatyn bolsaq, eldegi  8-10 paıyz elektr qýatyn óndire alamyz», - dedi sarapshy.

Qazirgi tańda álemde ýrandy medısınada, qurylys salasynda, óndiriste, aýyl sharýashylyqta qoldanyp, kúnnen kúnge aýqymy keńeıýde. Aqıqatyn aıtsaq, adamzat bola­shaǵyn AES-syz elestetý múmkin emes.

Áset Mahambetovtiń aıtyp ótkenindeı Qazaqstan AES salý máselesinde 4 memlekettiń tehnologıasyn qarastyryp otyr, olarǵa qoıylatyn talap ta qatal bolmaq.

«Elimizde AES salýǵa nıetti vendorǵa qoıylatyn eń basty talap: reaktorlar qaýipsiz bolýy shart. Atom stansıasyn salýǵa 4 kompanıa úmitti. Fransıanyń EDF, Ońtústik Koreıanyń  KHNP, Reseıdiń Rosatom jáne Qytaıdyń ıadrolyq ónerkásip korporasıasy CNNC-nyń usynystaryn qarastyryp jatyrmyz. Reaktorlardyń tehnıkalyq jáne ekonomıkalyq sıpattamalary súzgiden ótýde. Olardyń barlyǵy qaýpisizdik deńgeıi joǵary +3 býyndaǵy reaktorlar. Barlyǵy 1000-1400 MVt qýattyń kóleminde bolady.

Almaty oblysyna qarasty Balqash mańyndaǵy Úlken aýyly elektr júıesi magıstraldaryna, Qazaqstannyń ońtústigi men soltústigin qosatyn tranzıttik jelilerge jaqyn ornalasqandyqtan AES salýǵa  laıyqty dep tanylyp otyr», - dep oıyn bildirdi Á.Mahambetov.



Atom elektr stansıasynyń qorshaǵan ortaǵa áseri jaıly da túrli pikir aıtylýda.  Qazaqstan energıa kózderiniń 70 paıyzyn kómirden, 20 paıyzy tabıǵı gazdan alady.

Ekolog Raıhan Beısenova «aýany lastap, kóktútindi býdaqtatyp jatqan JES-terge qaraǵanda, AES  áldeqaıda qaýipsiz ári zıansyz», - dep pikir deıdi.

Sonymen qatar AES-tiń aýaǵa, qorshaǵan ortaǵa  áserin zertteý satysy kezinde mindetti túrde qoǵamdyq pikir talastar ótkizilgenin jetkizdi Áset myrza.

«Búgingi kúnge deıin energetıka mınıstrliginiń, «Samuryq-Qazyna» janyndaǵy  qoǵamdyq keńesterde atom elektr stansıasyn salý jan-jaqty  talqylandy. Joǵary oqý oryndarynda, ǵalymdar men, halyq arasynda ashyq talqyladyq», - dep atap ótti Mahambetov.

Elde AES salynsa oǵan qajetti otyn qory da ózimizde jetkilikti deıdi «Qazaqstandyq atom elektr stansıalary» JSHS bas dırektory Tımýr Jantıkın.

«Qazaqstan atom energıasyna qajetti otyndy óndirý, eksporttaý jaǵynan álemde kóshbasshy orynda tur. Máselen  atom energetıkasyna qajetti shıkizat óndirý boıynsha álemde Qazaqstan birinshi orynda, al  ýran qory boıynsha ekinshi orynda. Ári ýran óndirisi bizde jaqsy damyǵan. Sonymen qatar bizde osy atom salasyna qatysty bilikti de bilimdi mamandar jetkilikti»,- dedi ol.

Qazirgi tańda álemde 400-den asa ıadrolyq reaktor jumys istep tur, 100-ge jýyq atom reaktoryn iske qosý jobasy bar. Onyń ishinde AQSH, Fransıa, Japonıa sıaqty memleketter atom energıasyn óndirýde kósh bastap keledi. Al álemdik naryqta munaı jáne gaz baǵasynyń jyldan-jylǵa qym­bat­taýy, bul energıa kózderiniń tabıǵı qorynyń azaıýy adamzatty basqa da tıimdi qýat quraldaryn izdeýge májbúrleıdi.

Osy jolda jahandyq ekono­mıka balamaly qýat kózderinen áldeqaıda tıimdi atom energetıkasyna basymdyq beredi. Demek, atomdy beıbit maqsatta tıimdi paıdalaný eldiń damýyna, ósip-órkendeýine jol ashar múmkindiktiń biri deýge bolady.

Sala mamandarynyń pikirinshe  bizde energıanyń balama kózin damytýǵa shıkizat ta, kadr da, ınfraqurylym da jetkilikti.  Aldaǵy mindet atomdy qyryp-joıý quraly emes, beıbit maqsatta qoldanýdyń qazaqstandyq úlgisin qalyptastyrý.

Qýanysh RAHMETOLLA