«Ánniń de estisi bar, eseri bar» dep ony baǵalaı bilgen. Esti án áýezdi áýenimen, áserli sózimen júrek qylyn terbep, adamdy ózine baýrap alatyny ras.
Óz basym osyndaı án qudiretine tánti bolǵanym, shynashaqtaı qana qazaqtyń qara balasynyń qazaqtyń dástúrli ánderin shyrqaý shegine shyǵara shyrqaýy. Shynashaqtaı ǵana qara bala dep otyrǵanym – Nurjan Qabımoldauly Janpeıisov.
Men Nurjan inimdi sonaý stýdent kezinen bilem. Allanyń mańdaıyna jazǵan baǵy bolar, Taldyqorǵan pedagogıka Ýnıversıtetinde oqyp júrgende Jetisýdyń bulbuly atanǵan, Qazaqstannyń halyq ártisi Dánesh Raqyshevtiń shákirti atanyp, 2 jylǵa jeter jetpes tálim-tárbıesin alypty. Ózi aıtqandaı: «halyq ánderin jáne Dákeńniń tól ánderin Dákeńniń aldynda otyryp, óz aýzynan úırengen» eken. Meniń paıymymda, osy bir kezeń Nurjannyń án ónerine kásiptik deńgeıde den qoıǵan jarqyn sáti bolar.
Ónerpazdyń ómir ózegine úńilsem, bala shaǵynan qolyna dombyra ustap, án men kúıdiń uıyǵyna bólengen otbasynda erjetkeni. Qazaq óneriniń órinde otyz jyldan astam óner kórsetip kele jatqan Nurjan inimniń ómiri ánmen egiz órilgen dese de bolady. Ákesi Qabımolda aýyldyń qarapaıym aqsaqaly, dombyranyń qulaǵynda oınaǵan ónerpaz bolǵan, ásirese Jetisý óńirine tán qońyr sazdy shertpe kúılerdi sheber oryndaǵan eken. Anasy da aýyldyń alty aýzyna júırik, toı-dýmannyń kórigin qyzdyrǵan ónerli jan bolǵan.
Osy bir jáıt kópshilikke beımálim. Bul jáıtti Astana qalasynyń mańynda Qabanbaı batyrǵa kesene turǵyzylyp (1999 jyl), baba basyna taǵzym etip barǵanymyzda Abdrahmanov Kamal aǵamyzdan estidim. Estidim de tańdandym. Óıtkeni, genetıka iliminde adamǵa tán erekshe qasıetter tuqym qýalaýshylyq qasıetke ıe ekeni oıyma oraldy.
Ónerli adamdy ómirdiń ózi ekshep, ózi tanytatyny belgili. Boıǵa daryǵan erekshe qabilet, kóbine, tektilikten bastaý alyp, óner órisinde kásibı órilip, el-jurtynyń násibine aınalatyny zańdylyq. Nurjan inim de osy zańdylyq aıasynda tolassyz izdenisi arqyly týa bitken qabiletin ushtap, ónerli ortada ónerin shyńdap, án óneriniń tórine órledi.
Alladan berilgen qabilet ádette birneshe baǵytta kórinis tabatyny ǵylymǵa belgili. Mysaly, týma qabilet, kóńil-sezim qýatymen aıqyndalatyn qabilet jáne adamnyń tynymsyz eńbegimen shyńdalatyn qabilet. Kóbine, qabilet ortaǵa beıimdeýshilik nátıjesinde shyńdalatyny aqıqat. Adam ózinde joqty ózgelerge elikteý, solardan úırený, ony boıyna sińirý jáne qalypty ádetke aınaldyrý arqyly da qabyldaıdy.
Otbasynda áke tárbıesimen halyqtyń dástúrli ánderi men kúıleriniń áýenine sýsyndap, anasynyń óleńderin qulaǵyna quıyp ósken Nurjan, úlken ómir jolyna attanǵanda Dánesh atanyń tálimin alyp, qazaq eliniń dástúrli án ónerinde óziniń dara bolmysyn boıyndaǵy osyndaı qabiletteriniń úılesýi arqasynda somdaı aldy.
Men biletin Nurjan jany jaısań, boıynda jasandylyq joq jan. Qarapaıym, ashyq-jarqyn kishipeıil. Tirshilikte qandaı qarapaıym bolsa, sahnada da osy tabıǵı qasıetin saqtap keledi. Jaratylysyna tán sypaıy minezimen ónerdiń órine órlese de, sol qalybyn saqtap keledi. Ómiri ánmen órilgen Nurjannyń rýhanı áleminde qarapaıymdylyqpen qatar erekshe daýysy, talantyn shyńdaǵan qarymdy erik-jigeri keremet úılesim tapqan. Sondyqtan da bolar boıynda jasandylyq baıqalmaıdy, árdaıym ashyq jarqyn júrgeni jáne aýzyn ashsa kómeıinen káýsar án tógilip turady.
Ózegi talant pen ónerden órilip, jaqsy minez-qasıetterdi boıyna sińirgen adamdyq bolmysy - Nurjannyń ózindik tól tańbasy. Otbasynan alǵan tárbıe, óner darabozy Dánesh aǵadan alǵan tálim Nurjannyń adamgershilik qasıetin ushtap, óner órisin keńeıtip, bolmystyq daralyǵyna jol ashqandaı.
Án aıtarda dombyrasyn serpilte tartyp, arqalanyp ketetin ádeti ózine jarasyp-aq tur. Jan tánimen berile án shyrqaǵanda án yrǵaǵymen birge teńselip, tebirenip ketetini júreginiń náziktigi men boıyndaǵy óneriniń qýat-kúshi ispetti. Nurjannyń dombyramen súıemeldep án aıtý sheberligi, shynymen erekshe. Ásirese, án aıtpas buryn, ánniń sıpatyn ashý maqsatynda ishki ıirimderin qulpyrta oınaıtatyn kirispe shertpesine tánti bolasyń. Eń keremeti, kirispe keıde ánniń melodıasyna qurylsa, keıde ózgeshe bir sarynda oryndalyp, án áýenine úılesimdi ulasyp jatady. Nurjannyń jaıdary minezi «dombyrany saýsaq sóıletpeıdi, kóńil sóıletedi» degen Táken Álimqulovtyń sózin eske salady.
Qazaq ánderi oryndaýshylyq máner-naqyshy jáne shyrqaý ereksheligine qaraı Arqa ánderi, Kenen Ázirbaev bastaǵan Jetisý mektebi, Batys Qazaqstan sazy, Altaı áýeni, Syr boıy maqamy bolyp jikteletini barshaǵa málim. Mysaly, aspanǵa áýelete aıtý mánerine qarap Birjannyń, babymen qalyqtap, sulý áýezben órilse Aqan seriniń, asqaqtata aıtylatyn keń tynysyna oraı Úkili Ybyraıdyń áni ekenin óner qurmettegen qaýym ajyrata biledi. Osy oraıda, halyqtyń qońyrjaı syrshyl ánderinen órilgen birde áýelep quıqyljıtyn, birde báseńdeı kele qaıta tógilte aıtylatyn san qubylmaly ózindik máneri bar Dánesh Raqyshevtyń ánderi Jetisý mektebiniń maqtanyshy.
Ásem áýen jelisimen kórkem órilgen án mátininiń úılesimdi úndesýi tyńdaýshyny baýrap alyp, beı-jaı qaldyrmaıtyny qazaq halqyna tán qasıet. Ánniń qudireti de osy! Bul oraıda ánshiniń sheberligi - áýezdi únin bulbuldaı qubyltyp, án yrǵaqtaryn jutyndyryp, ásem áýenin dombyra shanaǵynan shyqqan daýys sarynyna úılesimdi shyrqaýy. Dánesh Raqyshevke tán osyndaı sheberlikti óz deńgeıinde ıgergen Nurjan - dástúrli qazaq ánderiniń aıasyn keńitip, onyń jańasha damýyna muryndyq boldy.
Ǵylymı turǵydan alsaq, belgili bir áýen - sazǵa aınalǵan dybystyń da ulttyq tiliniń bolatyny belgili qubylys. Úndi arýy án salǵanda tek daýys boıaýynan, áýendik joldarynan úndiniń áýeni ekenin tanısyń. Bul qasıetter ulttyq dybystyń da, ár ultqa tán áýendik sarynnyń da bolatynyn, sol ulttyq dybystyń óz ultyna kóbirek túsinikti tiliniń de bolatynyn ańǵartady. Qysqasy, mýzykanyń da ulttyq tili, tóltýma dybystan turatyn sımvoly bar.
Osy oraıda Jetisý óńirinde qalyptasqan án sazy san qıly tarıh talqysynan súzilip ótip, halyqtyń turmys-tirshiliginen týyndaǵan óńirlik bolmysyn sıpattaıtyn áýezdik saryny erek asyl mura. Bul ánderge keń tynysty sony áýez, tolqyndy yrǵaq, ekpindete kelip maqpal úndi baıaý qaıyrymdarǵa ulasatyn sulý áýen tán. Jetisý ánderiniń ereksheligi qazaqtyń qara sózimen astasyp jatqan án sózi men áýeni keremet úılesim taýyp, erekshe naqysh-órnekpen órilýi.
Jetisý ánderin erekshe áspettep, tyńdaýshylardy Jetisý sazymen sýsyndatqan kúmis kómeı ánshi Dánesh Raqyshev. Áýeni erekshe, qurylym-órnegi kúrdeli, ıirimi mol Áset ánderiniń basym kópshiligin, mysaly, “Kishi Ardaq”, “Úlken Ardaq”, “Qarakóz”, “Qońyrqaz”, “Maqpal”, “İnjý-marjan”, “Qysmet” taǵy basqa da ánderin barsha qazaq halqyna jetkizgen Dánesh atamyz. Jetisý ánshilik óneriniń ór ókiliniń biri Sádiqoja Moshanulynyń “Ahaý, aıym”, “Sary bıdaı”, “Erkem-aı” sıaqty kórkem naqyshymen erekshelenetin sulý sazdy ánderin de osy kúnge jetkizgeni barshaǵa málim.
Qazaqstannyń halyq jazýshysy Beksultan Nurjeke-uly «Dánesh aǵanyń murasy» atty maqalasynda: «Dánesh aǵanyń án mektebi – qazaq ónerine ózindik úlken úles qosqan mol mura... Dánesh aǵanyń ózi de, óleńi de bul kúnde halyq murasy» degen ádil baǵa beripti. Eń bastysy, ónerge degen súıispenshiligimen, eńseli eńbegimen, tynymsyz izdenisimen Áset Naımanbaevtyń qazynasyn qotaryp, Sádiqoja Moshanulynyń ánderin jandandyryp, Jetisý óńirine tán dástúrli ánderdi nasıhattap, Jetisý án mektebiniń irgesin keńeıtken ánshilik óneri – qazaq halqynyń dástúrli án qazynasyna qosylǵan súbeli úles.
Men Dánesh atanyń ózin kórip, qolyna sý quıyp, ánin tyńdap, ónerine sýsyndaǵan janmyn. "Dánesh senimen birge bizdiń án ónerimizge en baılyq kelipti" dep zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov aıtqandaı osy asyl qazynany ánshiniń óz aýzynan estip óstim. Taldyqorǵan oblystyq radıokesheniniń bólim redaktory Áýelhan Tórehanuly Dánesh atamen arǵy bette tonnyń ishki baýyndaı aralasyp, keńes kezeńinde týǵan baýyrdaı etene jaqyn aralasqandyqtan, ánshi ata bizdiń úıde jıi bolatyn. Aǵaıyn bas qosqan jıyndarda Dánesh ata otyrystyń kórkin qyzdyryp, qaýymnyń qalaǵan ánderin oryndap, áste aqjarma aqpeıilinen aınyǵan emes. Ómirde de, ónerde de qarapaıym jan sharshap tursa da eldiń kóńilin qaldyrmaıtyn aqkóńil edi.
Árıne, adamnyń kórgen dúnıesi men tyńdaǵan áýenine qaraı tanymy qalyptasatyny zańdylyq. Jastaıymnan Dánesh atanyń oryndaýyndaǵy Jetisý óńirine tán ánderge sýsyndap óskendikten be, Dánesh ata oryndaǵan ánderdi estigende janym erekshe tebirenip ketedi. Ol kisi oryndaıtyn dástúrli ánder qazaqy kolorıtke qanyq. Ásirese, nóserlete tógiletin ekpin, shúmektep tamyljyǵan áýez, serpiltip sergitetin ór áýen bir sarynǵa toǵysyp, ánniń qudiretin asqaqtatyp, adamdy ózine baýrap alady. Osy ánder áýeni, ásirese, maǵan erekshe ystyq, júregimdi baýrap, sezimimdi elitip, án óneriniń tereń uıyǵyna tartyp áketedi.
Taldyqorǵan oblysynda jańadan qurylǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna qyzmetke kelgende /1993 jyl/ Áýelhan aǵamyzdyń úıinde aǵaıyn-týys jıi bas qosatyn. Kezekti bir bas qosýda Nurjannyń oryndaýynda aıtylǵan ánderdi estip, qatty tolqydym. Án radıodan shyrqalsa Dánesh aǵanyń daýysynan ajyrata alýym qıynǵa soǵar edi. Maqpal daýys, sol yrǵaq, sol maqam, dombyra qaǵysy da Dánesh aǵanyń máneri. Mine, qudiret! Ándi túrlendirip, quıqyljytyp, ekpindetip aıta alý ár ánshiniń qolynan kele bermeıtin sheberlik, osy ónerdi jetik meńgergen Nurjan inime erekshe súısindim. Qabileti bolsa da, árkimge buıyra bermes baq. «Bap shaba ma, at shaba ma, baq shaba ma» degendeı, talant ta, qabilet te úılesip tur. Ásirese, daýysyn bappen ustaýy naǵyz óner.
«Jaqsy daýys – ánshiniń jarty baqyty» degendeı ánshiniń daralyǵyn aıqyndaıtyn da daýys. Ánshi ózine tán daýysymen kórermenniń esinde qalatyny da zańdylyq. Nurjannyń daýysy dástúrli qazaq ánderiniń sheber oryndaýshysy Dánesh atanyń áýenin eske salyp, janyńdy eliktirip, qulaǵyńnyń quryshyn qandyrady. «Ustazy jaqsynyń, ustanymy jaqsy» degendeı, Dánesh atadan úırengen Nurjannyń án aıtý máneri sheberliktiń shyńy desem de bolady. Kez kelgen ánshi aıta almaıtyn keıbir kúrdeli ánderdi óz bıiginde oryndaý Nurjanǵa buıyrǵan eken. Mysaly, Ásettiń áni «Qısmet», «Ardaq», «Maqpal», áıgili «İnjý-marjan», halyq áni atalǵan «Ańshynyń áni», «Bópem-aı», «Baıanaýyl» ánderi keń tynysty, ıirimi mol, oryndaýshydan sheberlikti jáne sezimtaldyqty talap etedi. Nurjan sezimtaldyqpen, ózine tán sheberlikpen ózen aǵysyndaı birde baıaý, birde ekpindi, quıqyljyp-qubylǵan ásem ánderdiń mańyzy men máıegin tyńdaýshy qulaǵyna maqpal daýysymen quıǵanda tebirenbeý múmkin emes. Án áýenimen tyńdaýshynyń júregin jaýlap alý, ánniń sáni men mánin sezindirý – Nurjanǵa tán án qudiretin qurmetteýdiń bıik shyńy.
Nurjan Janpeıisovtiń án oryndaý sheberligin zerdelesek, Jetisý ólkesine tán dástúrli halyq ánderiniń úni, tálim alǵan ustazy Dánesh atamyzdyń án oryndaý máneri jáne dástúrli halyq ánderin oryndap júrgen aıtýly ónerpazdardyń án aıtý saryny baıqalyp turady. Daýystary jáne án oryndaý máneri uqsas bolǵanymen, árıne, Nurjannyń án oryndaýy Dánesh atadan ózgerek. Óz stıli bar. Úlgi tutsa da, eliktese de Alladan daryǵan talant bolar, ándi ózinshe órnektep salady. Ánderdi oryndaý barysynda ózindik áýenderiniń saryny basym ekeni baıqalady, al maqpal daýysy án yrǵaǵyn yrqyna kóndirip, tyńdaýshynyń qulaq quryshyn qandyryp, óner súıgen qaýymnyń kóńilin bıikke jetelep ketedi.
Dánesh atamyz tirshiliginde Nurjannyń án salǵanyn tyńdap: «Jastyq shaǵym qaıta oralypty. Daýsyńnan aınalaıyn» dep bata bergen eken. Halyq jazýshysy Beksultan Nurjeke-uly: «Nurjan – Dánesh ánshiniń kenje qozysy... Dánesh ániniń búkil qaıyrymyn, ıirimin Nurjan balamyzdyń boıynan tabýǵa bolady» dep baǵalaıdy. Shynymen de, Nurjannyń oryndaýyndaǵy ánge qulaq túrseńiz, Dánesh atanyń únin búginge jetkizip jatqandaı áserde qalasyz. Dánesh ata jınaǵan dástúrli halyq ánderiniń mol murasy bolashaqqa jol tartqandaı sezinesiń. Mine, ánshi qudireti! Óıtkeni, oryndaýshydan erekshe daıyndyqty, ári sheberlikti talap etetin ánderdiń tyńdaýshyǵa buzylmaı jetýi – ánshiniń halyq murasyna degen erekshe qurmeti.
Nurjan ánshiniń taǵy bir ereksheligi - án shyrqaǵanda ánniń tabıǵatyna endep, ishki áýenine boılap, jan dúnıesimen sezinip aıtýy. Sondyqtan da tyńdarmanyn baýrap alady. Mysaly, «Ańshynyń áni», «Baıanaýyl» jáne «Eń qyzyq jastyq» syndy ánderdi aıtqanda daýys tehnıkasymen, dombyrany sheber tartýymen, án salyp turǵandaǵy dene qımylymen kórermenderdi qyzdyryp, jelpintip jiberedi. Án shyrqaǵanda ár sózdiń maǵynasyna tereńdeı enip, jan-dúnıesimen sezine otyryp, shabyttana aıtady.
Nurjan inimniń taǵy bir qyry, tyńdaýshylarynyń kóńil-kúıine me, álde shabyty kelý oraıyna baılanysty ma, shyrqaǵan ánderine kóbine dombyramen súıemeldeýdi árdaıym jańasha túrlendirip otyrady. Óleń shýmaqtarynyń arasyna ánniń bolmysyna tán qysqa qaıyrmalar engizip, ánniń qulaqqa jaǵymdy estilýine erekshe mán beretin qasıeti. Ánshiniń osy qyry Dánesh atadan alǵan tálimi me, álde ózi engizgen jańalyq pa, ony óner zertteýshileri ekshep jatar. Meniń aıtpaǵym, Dánesh ata ómiriniń sońǵy jyldarynda inisi Ádephan Tórehanulynyń 50 jyldyq mereı toıy qarsańynda aqynnyń «Saǵynyshym ularym» óleńine án shyǵaryp, onyń eki shýmaǵyn radıodan ózi oryndaǵan edi. Muraǵattan alyp, óńdelgen osy ánniń Nurjannyń oryndaýyndaǵy qulpyrǵany maǵan erekshe áser etti. Ánniń shyrqalý kórkemdigi ánshiden ekenin eskersek, osy ándi oryndaý aldynda dombyramen qaıyrǵan shertpe-kirispesi men ár qaıyrmasyn tuıyqtaǵanda oryndalatyn súıemeldeýi án tabıǵatymen keremet úılesken. Osy ánniń «Qazaqtyń dástúrli 1000 áni» antologıasyna enýi de kezdeısoq emes-aý. Osy ánge jasalǵan mýzykalyq kirispe «Nurjannyń tókpesi» dep atalsa da jarasymdy. Óıtkeni, Nurjannyń dombyra shertý sheberligi ánge ajar berip, tabıǵatyn ashyp tur.
Árıne, qazaqta án de, sazger de kóp. Degenmen, halyq esinde máńgilik jańǵyryp turatyn esimder saýsaqpen sanarlyqtaı. Óıtkeni, án oryndaýdaǵy ózindik órnek-naqyshymen, qaıtalanbas áýenimen halyqtyń asyl murasyn bıikke órletken, erekshe únimen, daýysymen eldi ánmen áldılegender ǵana urpaqtan urpaqqa jalǵasyn taýyp, halyqtyń qurmetine bóleneri haq. Aqan seri, Birjan sal, jaıaý Musa, úkili Ybyraı, Áset jáne basqalarynyń jolyn jalǵastyrǵan Dánesh ata osyndaı tulǵa edi. Dástúrli halyq ánderiniń kókjıegin keńeıtken, Jetisý sazy mektebiniń irgesin bekitken Dánesh atanyń tálimin alǵan Nurjan Janpeıisov osynaý uly ánshilerdiń týyndylaryndaǵy qaıtalanbas qazaqy naqyshty jańǵyrta, jarqyrata otyryp, ózindik órnekpen tolyqtyryp, án ónerine jańasha lep ákeldi desem artyq bolmas. Eń bastysy, Nurjannyń oryndaýyndaǵy dástúrli ánderdi búgingi jańa urpaq jyly qabyldap, boıyna sińire aldy. Mine, ánshi qudireti! Talantqa taǵzym etip, ónerge qurmet kórsetken eldiń súıispenshiligi – ánshi ónerine berilgen baǵa, ári Nurjannyń abyroıy.
Osy bıikke Nurjan óziniń erinbeıtin eńbek súıgishtigimen, ónerge degen erekshe janashyrlyǵymen, ár ándi oryndaǵanda óz tarapynan qoıylatyn talaptarymen qol jetkizdi. Talantyn eńbekpen ushtap, udaıy izdenis ústinde tabandylyq tanytyp, erik-jigerin qaırap, daýysyn baptap, dombyra shertý tehnıkasyn shyńdap, ánshilik ónerdiń ózine tán kemeldik kelbetin somdady. Án shyrqaý kezinde dombyramen súıemeldeýdi jetildirý úshin kúıler oryndap, kúıge tán ıirimderdi ıgerip, dombyra shertkende saýsaqtarynan án saýylatyn tehnıkany án oryndaý barysynda úılesimdi paıdalanyp júrgenin bilemin. Bul ádis Nurjannyń shyǵarmashylyq izdenisindegi taǵy bir qyry.
Nurjan Janpeıisovtiń tamasha qasıeti - adamı bolmysy jaqsy ádetpen, úlgili ádeppen ádiptelgen. Ár shyǵarmashylyǵyna synı kózqaraspen qaraý, izdenis úrdisin udaıy jalǵastyrý jáne basqa da ádetteri Nurjanǵa tán kishipeıildilikke, úlkenmen de, kishimen de til tabysqyshtyq sıaqty úlgili ádepke ulasyp jatady. Otyz jyldan astam óner órinde júrgen Nurjan inimniń bireýmen daýys kóterip sóıleskenin, qyrǵıqabaq bolǵanyn kórgen emespin, estimedim de. Kereǵar nemese qaǵyta sóılegenderdiń sózine mán bermeıtini jáne olarǵa beretin jaýaby jymıyp qana bas shulǵyp kete berýi Nurjannyń márt minezin aıǵaqtaı túsedi. Osyndaı kórkem minezimen ónerdegi kóptegen áriptesterimen etene aralasyp, aǵaıyn-týyspen de ara jigin úzbeı kele jatyr. Ótinish aıtsań, elpektep, ýaqytpen sanaspaı jaqsylyqtyń bel ortasynda júrgeni. Nurjannyń osy qyry kisi talǵamaıtyn kishipeıildiliktiń arqasy.
Ónerde dástúrli án salasynyń sańlaǵy atanǵan Nurjan ómirde «segiz qyrly, bir syrly» azamat. Jaratqannan adam balasyna berilgen jaqsy qasıetter, óneri men ónegeli isteri úılestikpen somdalǵan sabaqtastyq osy «segiz qyr» degen túsinikti asha túsedi. Osy turǵydan, Nurjanǵa tán jaqsy qasıetterdiń ár qaısysy syrly azamattyń bir qyry, ár qyry jan-jaǵyna nuryn shashyp, bolmysyn tolystyryp, jan dúnıesiniń rýhanı baılyǵyna ulasqandaı. Ónerli adamnyń halyqqa tanylýy da osy jaqsy qasıetterdiń adam boıynda toǵysýynan bolatyny haq, sondyqtan da qazaq maqtaǵanda segiz qyrly dep áspettegen.
Nurjan Janpeıisov inimizdiń adamgershiligin ushtap, ónerdegi izdenistiń kórigin qyzdyryp, ustazdyq jolǵa boı urǵanyn jasampazdyqtyń alǵysharty der edim. Syrt kózge sabyrly qalpy ishki kúsh-qýatynyń moldyǵyn, bolmysynda sypaıylyqtyń basymdyǵyn adaqtaǵandaı. Ónerdegi tynymsyz izdenisi «bárin ıgersem, bárin bilsem» degen nıetpen órilgen. Árkimniń baq talaıy ózinen degen halyqpyz ǵoı, ónerge degen janashyrlyǵymen, adamdarǵa degen adaldyǵymen jáne óneri men eńbegine súıengen Nurjan, ómirdegi óz soqpaǵyn salyp kele jatqan ónerpaz jandardyń jampozy.
Osy maqalany jazý barysynda Yqylas Dúkenuly atyndaǵy Ulttyq aspaptar murajaıynda ótken /2016 jyl/ konsert-leksıa esime oraldy. Konsertke baǵa bergen jıynda sóz alǵan óner zertteýshisi «Qazaqtyń dástúrli áni fólklor ǵana emes, ol qazaqtyń ulttyq klasıkalyq óneri» degen tamasha oı aıtyp, osy ónerdi damytý úshin «shákirt tárbıeleýmen qatar, ár oryndaýshy kitáp jazyp qaldyrsa tamasha bolar edi» degen pikir aıtqan edi. Nurjan osy aıtylǵan oıdyń údesinen shyǵa aldy.
Sonaý 1994 jyly Taldyqorǵan qalasy Dánesh Raqyshev atyndaǵy № 3 mektep-ınternatynan bastaý alǵan Nurjannyń qarapaıym ustazdyq qyzmeti búgingi tańda respýblıkalyq deńgeıde kásibı jalǵasyn tabýda. Nurjannyń basshylyǵymen Júsipbek Elebekov atyndaǵy respýblıkalyq estrada-sırk kolejinde Dánesh Raqyshev atyndaǵy arnaıy ánshilik synyp ashylyp, shákirtter legi tárbıelenýde. T. Júrgenov atyndaǵy Ulttyq óner akademıasynda kafedra meńgerýshisi qyzmetin atqarýmen qatar bir mezette akademıa janyndaǵy Dánesh Raqyshev atyndaǵy synypta shákirtterdi baýlýǵa da ýaqyt taba alǵany qandaı. Osy ıgi ister Jetisý sazynyń ozyq kórinisi Dánesh mektebin damytýǵa qosqan Nurjannyń eren eńbekteriniń bir parasy. Ánshiniń dástúrli ánge degen, ustazyna degen adaldyǵy jáne ónerge degen tazalyǵynyń bir syry osynda jatyr.
Shyǵarmashylyq turǵydan ustazdyq qyzmetpen qatar án ónerindegi izdenisteri áste tolastaǵan emes. Radıo mekemesiniń shań basqan muraǵatynda «Altyn qorda» saqtalǵan ánderdiń ishinen dástúrli qazaq ánderiniń úzdik úlgilerin qaıta tiriltip, formatyn túzetip degendeı, umyt bola bastaǵan áýenderdi nasıhattaýǵa zor eńbek sińirip keledi. Dánesh aǵanyń 80 jyldyq mereı toıy qarsańynda /2006 jyl/ «Altyn qordan» Dánesh aǵa oryndaýyndaǵy 51 ándi óńdep, zamanaýı úntaspaǵa túsirdi, onyń 26 - sy Dánesh aǵanyń tól ánderi edi. Dánesh aǵanyń 90 jyldyq mereıtoıyna oraı 60 ándi jınaqtap, ony óner zertteýshisi Murat Ábýǵazyǵa notaǵa túsirtip, án jınaǵy kitábine toptastyrdy.
Jınaqtyń aty «Saıasynda almanyń» atalýy da adamǵa oı salady. Eriksiz esińe Dánesh atanyń: «Almanyń saıasy atajurtymnyń saıasy bolyp sezildi. Emirenip kelgen meni, elim alaqanyna sap aıalady» degen júrekjardy sózi túsedi. Qyryqtyń qyrqasyna ilinbegen «dúr jigit» shaǵynda shyqqan bul ánniń shoqtyǵy bıik, sulý ekeni daýsyz. Án mátininiń qyzǵa degen mahabbatpen, eline degen súıispenshilikpen órilýi jáne alma baǵynyń jupar ıisimen astasyp jatýy, ánshi seziminiń ásem sazben kómkerilýine ulasyp ketken. Adam júregin terbeıtin osy ándi tyńdaǵanda, dástúrli halyq ánderiniń saryny buzylmaı, babalar úni men adam armanynyń sazy úılesim tapqandaı áser alasyń. Nurjan shyrqaǵan nusqaǵa qulaq salsańyz, tutas halyq teatry án aıtyp turǵandaı ún estısiń. Osy jınaqty qolǵa alǵanda Nurjannyń ustazyna degen qurmetine, óner aldyndaǵy adaldyǵyna tánti boldym.
Búginde urshyqtaı ıirilgen zamanda ónerdi baǵalap, ózgeniń jetistigine ózinikindeı qýanatyn adam sırek. Osy jaǵynan Nurjan inimniń atqaryp kele jatqan ıgi isteri keıingi býyn jastarǵa ónegeli úlgi. Dánesh ata oryndaǵan 115–teı ánderdi shashpaı-tókpeı jınaqtap, ony úntaspaǵa túsirip, halyqqa nasıhattaýda zor eńbek etti. Árıne, bul ıgilikti is. Ónerdi baǵalaýdyń etalony. Osy oraıda, meniń ákem shyǵarǵan «Jaılaý» áni Nurjannyń qoldaýymen notaǵa tústi, efırge de shyqty. Jetisý óńiriniń qońyrjaı áýenimen órilgen ándi Nurjanǵa deıin tek ákem ózi oryndap júretin. Nurjan osy ándi óńdep, óziniń mánerimen shyrqaǵanda án túrlenip shyǵa keldi. Án aıtý úshin «ándi júrekten ótkizip, júrekpen túsiný kerek» ekenin sonda ǵana jete túsindim. Osylaısha, jaqsy ándi baǵalaı otyryp, ózgeniń ónerin tyńdaýshyǵa jetkize bilý Nurjannyń ónerge degen adaldyǵyn aıǵaqtaıdy.
Nurjan Janpeıisovtiń ónerli ekenin, izdenimpaz ekenin, ustazdyq ónerdi ıgergenin aıta kele, mádenıetti adam ekenin ataǵan jón. Mádenıetti adam dep qarym-qatynasta qarapaıym, ózgelerge syılastyqpen qaraıtyn, eshkimniń kóńilin qaldyrmaıtyn, ózgelerdiń pikirimen sanasatyn adamdy aıtatyny belgili. Osy oraıda, Nurjanǵa adamnyń kóńiline qaıaý túsirmeýge tyrysatyn sypaıylyq tán. Al, adamnyń kisilik qadir-qasıetin izgilik dep qabyldasaq, minezi sypaıy, júris-turysy jınaqy, nıeti túzý, ózi ustamdy, ári baısaldy Nurjan inim izgi adamdar sapynan oıyp turyp oryn alady.
İzgiliktiń bir kórinisine toqtalsam, jazýshy Tursynǵazy Álpeıisov aǵamyz ákesiniń tabylyp, tiri ekeninen habar alǵan sátte «Ańsaý» atty óleń jazady. Dánesh ata tirisinde osy óleńge maqamy dástúrli ánderge úndes án jazyp, radıodan oryndaǵan eken. Ákesine degen saǵynyshy júregin kernegen Tursynǵazy aǵa, inisine osy ándi oryndap berýine qolqa salady. Bolmysynan baýyrmal Nurjan osy ándi muraǵattan izdep taýyp, Dánesh Raqyshevtiń 80 jyldyq mereıtoıy qarsańynda úntaspaǵa túsirdi. Bas qosqan jıyndarda osy bir erekshe án Nurjannyń oryndaýynda ǵana aıtylatyn. Bul án ákege degen saǵynyshtan qoralanǵan syzdaýyqtyń aýzyn ashatyn, qýanysh-kúıinishi aralas kóńil kúıdi jetkizetin áýezdi, ári áýeni bólek án.
Nurjanǵa tán jaqsy qasıetterdiń taǵy bir parasy ol únemi izdenis ústinde jańashyldyqqa umtylady. Jańashyldyqqa qulshynysy «ózgeden artyq bolsam degen nıet emes, jaqsyny, jańany ıgersem» degen nıetpen atqarylatyny. Ultymyzdyń uly aqyny Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıy aıasynda «Ándi súıseń, menshe súı» atty jeke konserti ótti. Osy konserttiń jańashyldyǵy mol. Birinshiden, akademıalyq konsert ótti. Ekinshiden, alǵash ret sahnadan Abaı atamyzdyń «Men bolamyn demeńder» degen óleńine jazylǵan ákesiniń áni oryndaldy. Úshinshiden, dástúrli halyq ánderi «Otyrar sazy» orkestriniń súıemeldeýimen oryndaldy. Tórtinshiden, orkestrdiń súıemeldeýimen «Ulbıke men Kúderiniń aıtysy» sahnalanyp, ánmen aıtyldy. Osy jańashyldyqtyń ózegi Nurjan Janpeıisovtiń tynymsyz izdenisiniń jemisi.
Nurjan Janpeıisovtiń ónerge degen qushtarlyǵynyń uıymdastyrýshylyq qabiletimen ushtasyp jatqany da jarasymdy. Ulttyq telearnalar uıymdastyrǵan «Altybaqan», «Aýyldyń alty aýyzy», «Jetisaz», «Qazaqtyń 100 áni» jáne Almaty telearnasynyń «İnjý-marjan» baǵdarlamalarynyń bel ortasynda júrgenin aıtsańshy. Sonaý 2009 jyly Qazaqkonsertte júrgende ótkizgen jeke shyǵarmashylyq keshi, Yqylas atyndaǵy Ulttyq aspaptar murajaıynda ótken «Áset pen Dánesh» atty leksıa-konserti, «Alataý» dástúrli óner teatrynda, «Ǵalymdar úıinde» jáne «Ándi súıseń, menshe súı» atty konsertteri halyqtyń erekshe yqylasyna bólenip, dástúrli ánderdiń ómirsheńdigin dáleldedi. Dánesh atanyń dombyrasyn saltanatty túrde «Yqylas atyndaǵy Ulttyq aspaptar murajaıynyń» tórine jaıǵastyryp, shákirttik paryzyn da atqardy.
Elýdiń belesine endi ilikse de, údesi zor shyǵarmashylyqtyń mol úlesine keneldi. «Qazaqtyń dástúrli 1000 áni» antologıasyna 15 áni, Uly Brıtanıa /London/ memleketi shyǵarǵan «Qazaq saharasynyń dástúrli mýzykasy» jınaǵyna 5 áni endi. J. Elebekov atyndaǵy baıqaýdyń /1998/, «Jańa ǵasyrǵa – jańa án» baıqaýynyń /2000/, «Shabyt» halyqaralyq festıvaliniń /2000/ laýreaty jáne Á. Qashaýbaev atyndaǵy baıqaýdyń bas júldesin ıelendi. Parıj qalasynda ótetin ulttyq dástúrli mýzykalyq festıvaline eki dúrkin qatysty. Gastroldik saparmen Qytaı halyq respýblıkasyna /2002/, Mońǵol eline /2005/, Ońtústik Koreıa eline jáne Reseı qalalaryna baryp, konsertter qoıdy. Tolassyz izdenisiniń jemisi – repertýarynda 300-den asa ánder jınaqtalǵan. Kóbine, halyqtyń dástúrli ánderi, Dánesh ata oryndaǵan ánder jáne basqa da kompozıtorlardyń shyǵarmalary qamtylǵan. Bul Nurjan inimniń qazaqtyń dástúrli án ónerin dáriptegen eńseli eńbekteriniń bir parasy. Jalpy, Nurjan Janpeıisov án ónerin qurmettegen bas qosýlardyń uıytqysy, seri jigittiń osy qyry onyń ónerge adaldyǵynyń aıǵaǵy.
Dástúrli qazaq ánderi mektebiniń oryndaýshylaryn daıyndap júrgen Nurjan «senseı» degen de ataqqa ıe. Japondar muǵalim men dárigerdi erekshe qurmettep, «senseı» dep ataıdy, japondar úshin qurmetti tıtýl. Japon halqynyń týmasy Takahashı shákirt retinde Nurjannan seksenge jýyq án úırenip, ustazyn qurmetpen «senseı» atapty. Genetıka ǵylymynda qazaq pen japon ultynyń genderi uqsas keletini jaıly derekter bar. Sondyqtan da bolar, ózderin qarapaıym ustaıtyn japon eliniń ókili 80-ge jýyq qazaq ánderin eki jylda úırenip alypty. Takahashı gazetke bergen suhbatynda: «Dombyra áýeninde adamdy eltitetin ǵajaıyp kúsh bar. Án aıtqanda shabyttanyp ketemin. Ásirese halyq ánderi arqany qozdyrady» depti. Japondyq ónerpazdyń qazaq ánderin shyrqaýynyń arqasynda dástúrli qazaq ánderiniń oryndalý aıasy keńeıdi, qazaq halqynyń tól óneri álemdik sahna tórine órledi.
Iá, mádenıet qaıratkeri, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, ánshilik ónerdiń jampozy, profesor Nurjan Janpeıisov haqynda aıtylar júrekjardy lebizder kóp. Osy maqalada «Er jasy elýdiń» belesine kóterilgen Nurjan Janpeıisovtiń adamı qasıetine qysqasha sholý jasaldy. Alda Dánesh aǵa ıgergen alpystyń asqary tosyp tur. Alla buıyrtsa, áli Nurjan inim týraly aıtylar, jazylar áńgimeler tolastamas. Óıtkeni, bolmysy erek azamat jaıly qalaı tolǵansań da jarasady.
Ustazyndaı qarapaıym, maqtaý men madaqtaýǵa arbalmaǵan parasatty jandy mereı toıymen quttyqtaı otyryp, shyǵarmashylyq eńbegine shalqar shabyt, tolaǵaı tabys tileımin. Ómir degen báıgede óner múddesiniń údesinen shyǵyp kele jatqan júldeger inime shyńdala ber, babyńda bol demekpin. Júırik boldyń ba, júldeni bermeý – azamattyń serti.
Aıbyn TÓREHAN, profesor
