Aıtýynsha, bir kezderi Arys pen Baızaqtaǵy arsenaldardy teksergen. Sol kezdiń ózinde oq-dárilerdi saqtaýǵa qatysty kóptegen olqylyqtardy baıqaǵan. Ardager búgingi tańda da atalǵan saladaǵy másele túbirimen sheshilmegenin jáne áskerdegi bar kemshilikterdiń sebebi de solarda bop turǵanyna senimdi.
– Arys pen Baızaqtaǵy jarylystan keıin birneshe jazyqsyz jannyń ómirin jalmaǵan apattyń shynaıy sebebi qandaı, jalynnyń shyǵýyna ne túrtki bolǵanyn ázirge eshkim ashyp aıtpady.
– Men Qorǵanys mınıstriniń tárbıe isi jónindegi orynbasary qyzmetin atqarǵan kezde sol qoımalarǵa baryp, oq-dári bóshkeleriniń ústinde otyrǵanymyzdy aıttym. Sol kezdiń ózinde oq-dárilerdi qaýipsiz saqtaý úshin eshqandaı normalar saqtalmaǵan edi.
Esińizde bolsa, 2001 jyly Toqyraýda arsenal órtendi, sodan keıin 2019 jyly Arys qalasynda jarylys boldy. Qazir Korolevka (Baızaq) ınjenerlik qoımalar áýege kóterildi. Men tipti sol jerdegi shópterdi shabýǵa májbúrledim. Polkovnık Sadyqov turǵyn úılerdiń qoımaǵa jaqyn turǵanyna nazar aýdarǵanymdy eske aldy. Bárin qalaı bar solaı aıttym jáne eskerttim. Bizde, saıası qyzmetkerlerde eń bastysy, barlyq bólimderdegi jaǵdaıdy jaqsy bilý. Áskerlerde qandaı jaǵdaı bolyp jatqanynan tolyqtaı habardar bolyp, Qorǵanys mınıstri, armıa generaly Saǵadat Qojahmetuly Nurmaǵambetovke ylǵı baıandaıtyn edim.
– Osynyń bárin eskersek, sizdińshe, áskerı qoımalardaǵy órtter men jarylystardyń basty sebebi nede?
– Qarý-jaraq pen oq-dárilerdi satý. Men árdaıym mundaı zańsyz saýdaǵa qarsy bolǵanmyn. Áskerden ketýimniń negizgi sebebi de osynda jatyr. Qazir bárin aıtyp beremin...
Qorǵanys mınıstrliginiń qarsy barlaý bastyǵy polkovnık Borıs Vladımırovıch Gýndar maǵan kelip, satylymǵa «Grad», «Ýragan», «Smerch» snarádtarynyń bútin partıasy daıyndalyp jatqanyn aıtady...
Munyń bárin zańsyz, arzanǵa Qorǵanys mınıstri, general Qasymov Álibek Hamıduly satqysy kelip jatyr deıdi. Keıinirek olar maǵan qol qoıý úshin qajetti qujat qaǵazdaryn ákeldi, biraq men ol qujatqa qol qoımadym. Tańǵalarlyǵy, atalǵan qujatta Qorǵanys mınıstriniń qoly qoıylǵan, negizi, onyń qoly óz orynbasarlarynan keıin ǵana turýy tıis. Biraq ol qujatqa birinshi qol qoıý arqyly orynbasarlaryna ses kórsetken.
– Al siz she? Nelikten mınıstrdiń buıryǵyna baǵynbadyńyz?
– Men bul iske qatysýdan bas tartyp, oq-dárilerdi satý týraly sheshimge qol qoımadym. Sosyn áskerı qyzmetten bosaý úshin aýrýhanaǵa jattym.
Sol kezdegi Qorǵanys mınıstriniń qarý-jaraq jónindegi orynbasary general-maıor Sapsaı maǵan palataǵa kelip, «Shymkenttegi ushaq Arys qalasynan oq-dárilermen tıelgenin jáne satýǵa ruqsat bolmaǵandyqtan usha almaı turǵanyn aıtty».
Sosyn men oǵan «qolyńda qujat bar ma?» dedim. Ol bolsa «joq» deıdi. Onda «nelikten bóten bireý qoımaǵa kirip, oq-dárilerdi ushaqqa tıedi» dep suradym. Ol bolsa mınıstr Qasymov aýyzsha aıtty deıdi. Men oǵan: «Valera, Qorǵanys mınıstriniń jazbasha buıryǵy bolmasa, erteń óziń túrmege otyrasyń» dep eskerttim. Aıtqanymdaı-aq boldy.
Sol sebepti órttiń negizinde sybaılas jemqorlyq jatyr dep málimdeımin. Meniń sózimnen týra osylaı jemqorlyq dep jazýyńyzǵa bolady. Nege deseńizder, sol kezde Arysta da osyndaı bassyzdyqtar oryn aldy, oq-dárilerdi shyǵaryp satty.
Qarý-jaraq mınıstriniń orynbasary sottalǵanmen, eshqandaı qorytyndy jasalǵan joq. Olar bul isterin jasaýdy jalǵastyrǵan bolý kerek. Men qarý satýmen Qorǵanys mınıstri Álibek Qasymov qana aınalyspaǵanyn, onyń artynda taǵy adamdar turǵanyna kóz jetkizdim. Bul týraly oǵan ashyq aıttym. Nátıjesinde, meni qyzmetimnen bosatyp, ornyma basqasyn usyndy. 1997 jyldyń 17 sáýiri kúni men áskerdegi qyzmetimnen bosatyldym.
– Baızaqtaǵy jarylystan keıin Nurlan Ermekbaev óz erkimen otstavkaǵa ketkende qandaı oıda boldyńyz?
– Ermekbaevty jumystan shyǵarý – tek saldary ǵana. Oǵan deıin tek áskerı mınıstrler boldy: A.H. Qasymov, M.K. Altynbaev, S.A. Jasuzaqov jáne qarý-jaraq boıynsha orynbasarlary shtatta boldy. Sonymen, qarý jónindegi orynbasarlardyń bári qaıda, nelikten olardy eshkim eske almaıdy? Qarý-jaraq pen oq-dárilerge, sondaı-aq KEÝ-ǵımarattar, olardy paıdalaný men órt qaýipsizdigi úshin solar jaýap berýi tıis.
Biraq bul adamdar jarylystardan keıin tasada qalady, olardy estimeımiz, kórmeımiz. Nege suraý solardan bolmaıdy?
Olardyń tipti tegi belgisiz jáne esh jerde atalmaıdy. Olardyń bári qaraqshylardyń asyraýshylary jáne men muny dıktofonǵa tikeleı aıtamyn. Sondyqtan jazyńyz. Sondyqtan olardyń bári aman qalady. Qazir qarý-jaraq mınıstriniń orynbasary laýazymy joq. Ol jaýapty emes, tek jetekshilik etedi. Shtatty da aýystyrǵan. Mınıstrdiń tárbıe jumysy jónindegi orynbasary qazir joq. Bul qalaı sonda?
Toqpaqbaevty Qorǵanys mınıstri etip saılaǵannan keıin Toqyraýda jarylys bolǵany týraly oıladyńyz ba? Men aıtaıyn, demek, ol jerdegi revızıadan qoryqty. Kezinde Sát Besımbaıuly qorǵanys mınıstrliginde óte úlken tazalyq jumystaryn júrgizgen.
BAQ-ty oqyp otyrsam, Arystaǵy órtke qarsy dabyldy qamtýǵa 655 mıllıon teńge bólgen. Al onda atalǵan somanyń úshten bir bóligi ǵana jetti. Bir kompanıa jeńip aldy, ary qaraı izderin jasyrý úshin qosalqy merdiger kompanıalarǵa berip tastady. Men ylǵı tenderdi jeńip alǵan adam jaýap berýi kerek dep aıttym. Olardyń qaısysy jaýapqa tartyldy? Eshqaısysy da tartylmady.
Sondyqtan áskerı qoımalardaǵy órtterdiń shyǵýynyń basty sebebi jemqorlyqta ekenin qaıtalap aıtamyn. Biz osyny ysyrmaıynsha, esh jerde tártip bolmaıdy.
Mysal aıtaıyn.
Arystaǵy áskerı qoımalardaǵy tekseristen keıin sol arsenaldyń bastyǵy merziminen buryn «polkovnık» ataýyn aldy. Árıne, men qarsylyq tanyttym, biraq mınıstr Qasymov oǵan laýazymdy taǵaıyndaýǵa qatysty buıryqqa qol qoıady. Sodan 3 táýlik ótkennen keıin polkovnık qupıa qujattardan jeke isin alyp, úıdegi zattaryn júk kóligine tıep, qyzmetin ótkizbeı, ruqsatsyz Reseıge ketip qalady. Mundaı sátter az bolmady.
– Odan beri biraz ýaqyt ótti. Qazir ne bolyp jatqany mańyzdy.
– Sol sebepti de men Ermekbaevty da, Bektanovty da aıyptamaımyn. Olardan 20 jyl buryn adamdar sol laýazymdarda boldy. Olar ne istedi?
Men 1993 jyldyń naýryz aıynan bastap áskerı qoımalarda bylyq bolyp jatyr dep báriniń mazasyn aldym, biraq meni eshkim tyńdamady. Tyńdaǵylary kelmedi.
– Almatyda da qarý-jaraq pen oq-dári saqtaıtyn qoımalar bar. Olar erteń jarylady dep oılaısyz ba?
– Qapshaǵaıda artılerıa qoımasy bar. Birneshe jyl buryn sondaǵy basshynyń biri asylyp qalǵan, múmkin ony asyp tastaǵan bolar. Tergeý amaldary bul týraly eshteńe demedi. Qazir taǵaıyndalǵan adamdy emes, buryn bolǵan adamdardy kinálaý kerek. Qazaqta «Aıran ishken qutylyp, shelek jalaǵan tutylady» degen maqal bar.
– Baızaqtaǵy jarylys qoldan jasalǵan dep oılaısyz ba?
– Onsyz bolmaıdy dep oılaımyn.
– İshki ister mınıstrliginiń tergeý toby bul qylmystyq iste shynaıylyq pen kásibılik tanyta ma?
– Aıaǵyna deıin senimdi emespin. Qurbandar kóp jáne osy olardy ádilettilikke ıtermeleýi kerek. Bárimiz Jaratýshynyń qaraýyndamyz. Keıde bizdiń abaısyzdyǵymyz ben jaýapkershiligimizdiń joqtyǵy adamdardyń qurban bolýyna ákeledi. Eger tergeýshiler ádiletsizdik tanytyp, qol qýsyryp otyrar bolsa, onda adamdardyń qany olardyń da moınynda.
– Jańa mınıstr general-leıtenant Murat Káribaıuly Bektanovqa qandaı keńes beresiz?
– Eń aldymen, men oǵan áskerdegi sybaılas jemqorlyqty joıý jumysyn bastaýǵa keńes berer edim. Qajet bolsa, jaqyn dosyn da qurban etip, qatań jaza bersin. Armıa qataryndaǵy osy zulymdyqqa aıaýsyz soǵys jarıalasyn. Barlyq qıyndyqtar osynnan bastalyp tur. Basqa vedomstvolardan mınıstrlikke ofıserlerdi alýdy toqtatý kerek!
– Qorǵanys mınıstriniń orynbasary qyzmetine kelgen polısıa generaly Baǵdat Maıkeevtiń qaıtarymy kóligine abaısyz túsip ketken $1,6 mıllıon AQSH dollary boldy ma?
– Álibek Qasymovtyń ózi biraz dúnıe jasady ǵoı. Injenerlik jáne hımıalyq áskerler departamentin biriktirý de, zymyran áskerleri men artılerıanyń, tyl men tehnıkalyq qyzmetterdiń jekelegen qurylymdaryn tereń zertteýsiz qysqartý da osy «danyshpan» mınıstrdiń tusynda boldy. Áskerı qyzmetkerler men olardyń otbasy múshelerine arnalǵan keıbir jeńildikterdi toqtatqany she? Aıtpaqshy, Álıhan Jarbolov sol kezde Bas shtabtyń bastyǵy bolǵan. Ol nege únsiz qaldy?
Resmı tekserý bar kezde armıanyń jaýyngerlik daıyndyǵy men jaýyngerlik qabileti bolmaıdy!
Reseı Federasıasy Qarýly Kúshterdegi negizgi saıası basqarýdy qaıta qurý sheshimin qabyldap, keıbir generaldar admıraldarǵa 70 jasqa deıin qyzmet etýge ruqsat berdi. Bul tájirıbeni bizde de qabyldaý kerek, biraq bizde olaı jasamaıdy. Olaı eter bolsa Saǵadat Nurmaǵambetovten keıin qurylǵan sybaılas jemqorlyq júıesi buzylady. Ataqty generaldyń Otanǵa qyzmet etýdegi úlgisin saqtaı almady. Ol az ǵana búdjetpen áskerdi áskerı tártipke keltirdi, sybaılas jemqorlyqtyń kishkentaı belgileri de bolǵan joq.
Eger jańa mınıstr durys qorytyndy shyǵarar bolsa, jaǵdaıdy túzetýge bolatynyna senimdimin! Bektanovqa balshyq jaqqannan góri, kómektesý kerek. Biz, ardagerler, onyń áskerdegi basty laýazymǵa kelýimen sybaılas jemqorlyqsyz tártip keledi degen úmittemiz. Búgingideı kúrdeli jaǵdaıda Qazaqstan armıasynyń jaýyngerlik daıyndyǵyn jan-jaqty arttyrý óte mańyzdy.
Avtory: Vladımır SEVERNYI
