Wall Street Journal habarlady ótken joly. Bılik «Qazatomóndiristiń» 25 paıyz aksıasyn saýdaǵa shyǵarypty.
«Samuryq-Qazynanyń» basshysy Esimovtiń eskertip ketkenindeı, budan qandaı da bir astar izdeýdiń qajeti joq. Bılik osy arqyly óndiris ornynyń narqyn arttyryp, aksıanyń birsypyrasyn bırjaǵa shyǵarmaq oıda.
«Kompanıalarymyzdyń aksıalary bırjada aınalyp júrgenin qalaımyz biz. Basty maqsatymyz da, muratymyz da – osy», – deıdi Esimov.
Aıtpaqshy
Esimov ótken aıda Qytaıǵa saparlap qaıtqan. Kórshi el sońǵy jyldary atom baǵdarlamasyn jandandyrýdy qaıta qolǵa alǵany belgili. Estýimizshe, atalǵan aksıany satyp alýǵa Qytaı erekshe qulyqty.
Aksıany satyp alýǵa qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan taǵy bir el – Reseı. Wall Street Journal-dyń dereginshe, Qazaqstan satqaly otyrǵan aksıanyń quny – 3,5 mlrd dollarǵa jetip jyǵylmaq.
Amerıkalyq basylymnyń buǵan nazar aýdarýy tegin emes.
«Qazaqstan ýran qory jóninen álemdegi jetekshi el. Osynshama aýqymdy qordyń 25 paıyzyn ıelený kimdi de bolsa qyzyqtyrary anyq qoı. Iá, dál qazir ýran naryǵyndaǵy jaǵdaı máz emes. Bul naryqtaǵy alys-beristiń kórsetkishi tym tómen. Ýran óndirisi boıynsha Avstralıa men Kanada baqtalasýda. Bul bir dep qoıyńyz.
Ekinshiden, sońǵy jyldary ýrannyń quny tym qatty quldyrady. Fýnty 19 dollarǵa deıin arzandady (qazirgi baǵasy 23 dollar).
Alaıda aldaǵy ýaqytta osy naryqqa jan bitedi degen joramal bar. Sarapshylardyń tuspaldaýynsha, ýrannyń baǵasy eki esege deıin ósýi kerek. Biraq sáýegeıler ne demeıdi? Ýran baǵasynyń ósetinin olar osydan úsh jyl buryn aıtqan. Qaıda? Qashan ósedi? Desek te, bolashaǵy bar bul salanyń.
Búgin bolmasa da, erteńgi kúni eseńdi qaıtarasyń. Aqyr túbi ýranǵa muhtajdyq týyndasa Qazaqstan saýdaǵa shyǵarǵan aksıany qazir satyp alǵannan Qytaı da, Reseı de utylmaıdy. Onyń ústine baǵasy da sý tegin», – deıdi aksıanyń qunyn arzanǵa baǵalaǵan Wall Street Journal.
Bul endi syrt kózdiń paıymy. Al ishtegi sarapshylar ne deıdi? Saıasattanýshy Dosym Sátpaevtyń pikirinshe, «Qazatomónerkásip» strategıalyq mańyzy bar nysan. Memleket qajet dep tapsa bul kompanıanyń ósip-óristeýine ınvestısıa baǵyttaýyna bolar edi.
«Bul óz kezeginde kompanıa úshin de, jalpy ýran naryǵy úshin de tıimdi bolar edi. Al myna jaǵdaıda aksıaǵa da, aqshaǵa da janyń ashıdy.
Aksıanyń quny – 3,5 mlrd dollar. Sattyq delik. Biraq osy aqshanyń qyzyǵyn kim kóredi? Halyqqa buıyra ma, joq pa? Qaıda ketedi? Qaıda baǵyttalady? Ádettegideı aıdalaǵa jumsalsa qaıtpekpiz?», – deıdi kúni keshegi EKSPO-ny meńzegen saıasattanýshy.
Sátpaevtyń pikirinshe, ishtegi kompanıalardyń arasynda dál osy «Qazatomónerkásiptiń» naryqtaǵy orny nyq. «Samuryqtyń» sapyndaǵy ózge kásiporyndar sıaqty súıretilip júrgen joq.
«Sodan da shyǵar, bıliktiń memlekettik aýqymdaǵy, memlekettik deımiz álemdik deńgeıdegi alpaýyt kompanıany satýǵa shyǵarǵany birtúrli eken. Anyǵynda, kompanıaǵa degen kózqaras durys bolsa, «QazAtomdy» memleket menshiginde qaldyra bergen jón edi. Aksıany ózge bireýlerdiń alaqanyna salyp bergen aqylǵa syımaıdy», – deıdi ol.
Jákishev
«Sóziniń jany bar», – deıdi taǵy bir sarapshy Petr Svoık Sátpaevty jaqtap.
«QazAtom» áýel bastaǵy maqsatynan taıypty. KSRO tusynda óndiris orny ýrandy ári óndirgen, ári óńdegen. Ázir tek óndirýmen shektelip júr.
Kompanıany uzaq jyl boıy qazir abaqtyda otyrǵan Muhtar Jákishev basqarǵany belgili.
Biletinderdiń aıtýynsha, 1998-2009 jylǵy aralyqta «QazAtomnyń» tizginin ustaǵan Jákishev jalpy ýran óndirisiniń tamyryna qan júgirtken. Tipti ýran baǵasynyń sharyqtaýyna da barynsha yqpal etken osy Jákishev deıdi.
Alaıda 2009 jyly Muhtardyń tóbesine qara bult úıirildi. Qamaldy. Aıyp taǵyldy. «Urlaǵan, jegen, para bergen...» dedi. 14 jylǵa sottalyp kete bardy ol.
Degenmen bul istiń shet-jaǵasyn biletinder: «Jákishev Nazarbaev pen Pýtınniń jolyn kesti. Odan buryn qazirgi júıeniń qas jaýy Áblázovtyń úzeńgilesi bolǵany da Muhtardyń basyna bále bolyp jabysty», – deıdi.
Nazarbaevtyń habarsyz qalǵany ras pa?
2009 jyly birqatar reseılik BAQ Reseı men Qazaqstannyń ýran baıytatyn birlesken kásiporyn ashýǵa nıetti ekenin jazǵan. Keıin aıaqqa turǵasyn bul kásiporyndy Japonıaǵa satpaq jospary bolypty-mys eki memlekettiń.
Alaıda Jákishevtiń kesirinen Reseıdiń jospary kúl-talqan bolǵan desedi. Japondar aıaqasty aınyp, Kremldiń jobasynan bas tartady, ári «QazAtomdy» basqaryp otyrǵan Jákishevpen kelissóz júrgizip jatqanyn habarlaıdy.
Al Jákishevtiń ne «búldirip» jatqanynan, qandaı kelissózge qol qoıǵanynan Nazarbaev habarsyz qalǵan. Bar másele osynda jatýy múmkin.
Az ǵana aýytqysaq taqyryptan: 2010 jyly Nazarbaevqa Elbasy degen qurmetti ataq berildi. «Eldiń senimine laıyqty bolamyn» dedi sol joly Prezıdent. Anyǵy, ánsheıin ataq emes. Imýnıtet.
Elbasy dárejesine saı eldegi barlyq bastamalar aldymen Nazarbaevtyń aldynan ótip, kelisilýi kerek.
«Jákishev osy erejeni esten shyǵardy» deıdi sarapshylar. Jákishevpen jaqyn aralasqandardyń derligi ol týraly jaqsy pikirde.
«Basshy retinde jumysyna jaýappen qarady. Kásibı edi. Kemshiligin kórgen joqpyz», – deıdi olar.
Al Petr Svoıktyń aıtýynsha, ázir qamaýda otyrǵan Muhtardyń jańsaq basqan tustary jeterlik. Sonyń sazaıyn tartyp tynǵan, aqyry. «Muhtar «biz senderge ýran, sender bizge tehnologıa» degen ustanymda boldy. Ýran syrtqa aǵyldy, alaıda tehnologıanyń jurnaǵy da kelgen joq», – deıdi ol.
Jákishevten keıin «QazAtomǵa» Vladımır Shkolnık pen Nurlan Qapparov (osydan úsh jyl buryn 44 jasynda kenetten kóz jumdy) jetekshilik etti. 2017 jyly Asqar Jumaǵalıev basqardy bul kompanıany, keıin Ǵalymjan Pırmatovtyń qaramaǵyna ótti.
Anyǵy, bulardyń bir de bireýi alpaýyt kompanıanyń tasyn órge domalatar deńgeıde bolmady. Jákishev jasaǵan qyrýar jumystyń ınersıasymen ǵana ilgerilep otyrdy.
«Ázir osy ilgerileýdiń de izi joq. Ýran óndirisiniń ekinshi tynysyn ashý qajet bılikke», – deıdi sarapshylar.
Qytaı?
«Kompanıanyń 25 paıyz aksıasyn Qytaıǵa satpaı tura, bılik bul kelisimniń oń-terisin tarazylap alǵany jón», – deıdi Svoık.
Nege? Taıaqtyń eki ushy bar, óıtkeni. Iá, Qytaı bizdiń áriptes atanady. Alaıda bılikke qoǵam pikirimen de sanasý qajet.
«Qytaıǵa qarsylyq kúsheıip tur. Qytaıdaǵy qazaqtardyń ahýalynan dúıim el habardar. Mundaıda bul elmen qoıyn-qoltyqtasý bılik úshin, júıe úshin qaýipti. Halyqtyń qaharyna ushyraýy múmkin. Onyń ústine ýran óndirisi Qazaqstan úshin strategıalyq sala. Qytaıdyń kez kelgen birlesken jobany jalmap, jutyp qoıatyn ádeti baryn eskerý kerek», – deıdi ol.
Al Dosym Sátpaevtyń pikirinshe, munyń bári jalǵan úreı. Qytaıdyń ózgelerge qaraǵanda birneshe basymdyǵy bar degen pikirde ol.
«Qytaıdan ózge ınvestor tym sekemshil, tym kinámshil bolýy múmkin. Memleket «QazAtomnyń» jumysyna orynsyz aralassa, Jákishevtiń jaǵdaıyndaı bilgen adamyn basshylyqqa qoısa, ózge ınvestor birden at-tonyn ala qashady bul jobadan. Al Qytaı kóp nársege kóz juma qaraıdy. Óıtkeni óz elindegi adam quqyǵynyń ahýaly ońyp turǵan joq.
Bul bizdiń bılik úshin tıimdi áriptes. Men bilsem, dál qazir Jákishevtiń jaǵdaıy qıyn. Derti kún ótken saıyn dendep barady onyń (kúni keshe «Azattyq radıosy» Muhtar Jákishevtyń úshinshi toptaǵy múgedek bolyp qalǵanyn habarlady, Red). Bılik te búgin-erteń Muhtardy abaqtydan bosatar túri joq. Ózge ınvestor muny sóz qylýy múmkin. Al Qytaı jumǵan aýzyn ashpaıdy. Iá, Reseı de sondaı. Alaıda sońǵy kezderi Astananyń Máskeýden irgesin aýlaq sala bastaǵanyn sezip júrmiz», – deıdi Sátpaev.
Aıtýynsha, «QazAtomnyń» aksıasyn satý memlekettik aktıvterdi jekeshelendirý baǵdarlamasynyń aıasynda júzege aspaq.
Mundaǵy maqsat ne? Aqsha. Reseıge salynǵan sanksıa Qazaqstan ekonomıkasyn da aqsatyp ketti. Aksıany satý arqyly bılik ázirgi jaǵdaıdy az da bolsa ońaltýdan úmitti. Biraq mundaı jaǵdaıda keıbir aktıvterdiń sý teginge satylyp ketýi de ǵajap emes.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
